ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
368
Samarkand State Institute of Foreign Languages
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QITUVChISI NUTQINING TA’LIMDAGI AHAMIYATI
Najiyeva Sojida Nasirdinovna
SamDChTI Pedagogika, psixologiya
va jismoniy madaniyat kafedrasi
katta o‘qituvchisi
Чуйский Университет имени
Султана Мамбеткалиева:
Ст. преп. Батырбекова
Раимохан Сагынбаевна
Annotatsiya:
Ushbu maqolada o‘qituvchining nutqi his – tuyg‘uga to‘la, so‘zlashuv
ohangi aniq, ravshan, dona – dona, o‘rtamiyona tovushda bo‘lishi kerak.Qo‘pol iboralar, begona
tovushlarga yo‘l qo‘yilmaydi.O‘qituvchi gapirayotgan bolaga sabr – toqat bilan munosabatda
bo‘lishi, nazokat me’yoriga rioya qilishi, uning gapini bo‘lmasligi, fikr mulohazalariga tanbeh
bermasligi haqida gap boradi.
Аннотация
: В этой статье речь педагога должна быть насыщена эмоциями, тон
речи должен быть ясным, ясным, лаконичным, в умеренном тоне не допускаются грубые
выражения и посторонние звуки. Сказано, что педагог должен терпеливо относиться к
говорящему ребенку, соблюдать нормы вежливости, не перебивать его, не отчитывать за
высказывания.
Annotation
: This article discusses the teacher's speech, which should be full of emotion,
the tone of speech should be clear, clear, concise, and moderate in volume. Rude expressions and
extraneous sounds are not allowed. The teacher should be patient with the child who is speaking,
observe the norms of politeness, not interrupt him, and not reprimand him for his opinions.
Kalit so‘z:
O‘qituvchi, bola, nutq, ta’lim, sinf, faoliyat, ma’suliyat, til, muomala, odob.
Ключевые слова:
Учитель, ребенок, речь, воспитание, класс, деятельность,
ответственность, язык, поведение, манеры.
Keywords:
Teacher, child, speech, education, class, activity, responsibility, language,
behavior, etiquette.
O‘qituvchining nutq madaniyati kommunikativ faoliyatining asosi hisoblanadi. Tilning
nazariy masalalari qanchalik ishlangan me’yoriy jixatdan belgilangan bo‘lmasin, ularni
o‘rganishda, ulardan foydalanish va ko‘nikmalar hosil qilishda loqaydlik, beparvolik, hatto
ma’suliyatizlikka yo‘l qo‘yish, bugungi kun o‘qituvchisiga xos bo‘lmagan fazilatdir.
Shunday ekan, ona tilimizga nutqimiz madaniyatiga yuksak talablar bilan yondashishimiz,
so‘zlashish va yozish jarayonida uning barcha me’yoriy talablariga qat’iy rioya qilishimiz, go‘zal
muomala odobini yo‘lga qo‘yishimiz va shu orqaligina o‘zimiz tarbiyalayotgan yoshlarga
namuna bo‘lishimiz va ta’sir o‘tkazishimiz bugungi kunimizning asl talabidir.
Dehqon niholini parvarish qiladi, ulg‘aytiradi, o‘stiradi. Boshlang‘ch sinf o‘qituvchisi esa
murg‘ak bolani o‘qishga, yozishga o‘rgatadi, ta’lim- tarbiya beradi. Demak, boshlangich sinf
o‘qituvchisi, tarbiyachi, o‘quvchilarni parvarish qilishi, ulardagi yaxshi fazilatlarni tarkib
toptirishi, yomon fazilatlarni bartaraf qila olishi kerak.
O‘quv – tarbiya faoliyatini mohirlik bilan uddalashi uchun o‘qituvchi bir qator
-
pedagogik fazilatlarni o‘zida shakllantirishi lozim.
O‘qituvchining - pedagogik fazilatlari umuminsoniy va milliy axloq odobning
qonuniyatlari, tushunchalari, mezonlaridan tashkil topadi. O‘qituvchi faoliyatining samaradorligi
ham xuddi shunday fazilatlar bilan belgilanadi.
Maktabda boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari quydagi fazilatlarga ega bo‘lishi lozim
1.Pedagogik mahorat fazilatlari.
2.Axloqiy fazilatlari.
3. O‘zini – o‘zi tarbiyalash fazilatlari.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
369
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Yuqoridagi fazilatlarni o‘zida mujassam yetgan o‘qituvchigina bugungi kun talabiga mos
ravishda ish yuritadigan mohir pedagog bo‘la oladi.Lekin bugungi kunda hamma pedagoglar
talab darajasiga javob bera olmayotganliklari achinarli hol.
Biz yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, muomala o‘qituvchi faoliyatida eng muhim ahamiyatga
ega hozirgi kun o‘qituvchilarida esa muomala odobi, nutq madaniyati yaxshi rivojlantirishi lozim.
Pedagogik muomala pedagogik ta’sirning eng muhim vositasi hisoblanadi va u ijodiy
jarayonda sodir bo‘ladi hamda takomillashib boradi. Kuzatishlar shundan dalolat berdiki, eng
avvalo, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining pedagogik nochorliklarining aksariyat qismi
ularning metodik tayyorgarligidagi kamchiliklar bilan bog‘lanmasdan balki pedagogik
muloqatning shakllanmaganligi bilan bog‘liqdir. Buning uchun o‘qituvchi o‘z ustida ko‘proq
ishlashi, izlanishi, yangi usullari, texnalogiyalarini tadbiq qilishi kerak.
O‘qituvchi o‘zining ichki imkoniyatlarini diqqat bilan o‘rganishi ifodali nazar solishdan
foydalanaolishi, ko‘nikmasiga ega bo‘lishi kerak.
Uning nazari o‘quvchilarga qaratilganda vizual muloqat hosil bo‘ladi. Vizual muloqat
texnikaviy xarakterga ega bo‘lib uni ongli ravishda rivojlantirishga yerishish zarurdir. O‘qituvchi
sinfda hech qachon o‘zning qad – qomatini qanday tutishini, qanday harakatlanishini yoddan
chiqarmasligi kerak.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘z xulq – atvorini shakillantirishi lozim. Uning barcha
harakatlari va gavdasi biror holatda turishi, bejirimligi va oddiyligi bilan o‘quvchilarni o‘ziga
jalb qila olishi kerak. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘z o‘qituvchisiga taqlid qiladi, unga
o‘xshashga harakat qiladi. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muomala qilganda, amalga oshiriladigan
muloqotni faollashtirish uchun gavdasini to‘g‘ri tutishi, bolalar bilan yuzma – yuz bo‘lishi,
mutanosib masofaga rioya qilmog‘i lozim.
Imo – ishoralar yordamida amalga oshiriladigan verbal muloqot jiddiy emotsional quvvatga
ega. O‘qituvchining nutqi his – tuyg‘uga to‘la, so‘zlashuv ohangi aniq, ravshan, dona – dona,
o‘rtamiyona
tovushda
bo‘lishi
kerak.Qo‘pol
iboralar,
begona
tovushlarga
yo‘l
qo‘yilmaydi.O‘qituvchi gapirayotgan bolaga sabr – toqat bilan munosabatda bo‘lishi, nazokat
me’yoriga rioya qilishi, uning gapini bo‘lmasligi, fikr mulohazalariga tanbeh bermasligi kerak.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi va o‘quvchisi bilan muloqat qilish quydagi shakl va
usullarni o‘z ichiga oladi.
- Pedagogik vaziyatlarni tahlil qilish va yechish.
- Pedagogik o‘yinlar.
- uy topshiriqlari
- imo – ishora mimikasi, talaffuz texnikasini rivojlantirishga mo‘ljallangan qisqa muddatli
muloqat mashqlari va hokozo.
Pedagogik o‘yinlarni tayyorlash va o‘tkazish jarayonida pedagogik muloqat uchun zarur
bo‘lgan ijodiylik elementlarining bo‘lishiga alohida e’tibor berish lozim.
Hozirgi o‘quv yurtlarida tahsil olayotgan bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining
soni emas, balki, sifatini yaxshilash kerak. Ular ijodiy muloqot, muomala madaniyatini,
o‘quvchilar dunyoqarashini anglay olish, ularni tushuna bilish kabi fazilatlarni,shakllantirish
kerak. Ijodiy muloqot orqaligina, maqsadga qaratilgan ta’lim va tarbiyani tashkil etish mumkin.
Ijodiy muloqat orqali shaxning bilish faolligi oshadi, shakillanadi, ruhiy to‘siq olib tashlanadi,
yaxshi natijalarga erishiladi.
Hozirgi texnika informatsiyasi kuchaygan davrda o‘qituvchining ongini har tomonlama
rivojlantirish uchun quydagi masalalarga e’tibor berish lozim;
a) o‘qitishni hayot bilan mustahkam bog‘lab borish;
b) uquvchilarning darsda va darsdan so‘ng olgan bilimlari asosida mustaqil va ijodiy
fikrlash qobiliyatlarini o‘stirib borish ;
v) dars jarayonida hozirgi zamon texnika vositalaridan ko‘rgazmali kurol sifatida
foydalanib ish ko‘rish;
g) o‘qituvchining eng samarali uslublaridan foydalanish, tajriba almashtirish;
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
370
Samarkand State Institute of Foreign Languages
d) o‘quvchi ongining har tomonlama rivojlanishi uchun xizmat qiladigan uquv uslubiy
metodlaridan keng foydalanish.
O‘qituvchi muaffaqiyatli ish olib borishida uning shirin so‘zligi, har bir o‘quvchiga
e’tiborli bo‘lishi va bolaning ichki dunyosiga kiraolishi katta ahamiyatga ega. Lekin hozirgi
o‘qituvchilarda shunga o‘xshash ko‘pgina munosabatlar shakllanmaganligi tufayli eng yaxshi
pedagogik usul, metodika muaffaqqiyatsizliklarga uchrashi kuzatilmoqda, zamonaviy texnika
vositalari ko‘zda tutilgan natija bermasligi mumkin. Negaki shaxsning shaxs “ichki dunyosiga”
kira olish olmasligi muaffaqiyat yoki muaffaqiyatga erishishning asosiy sababi bo‘lib
hisoblanadi.
Taniqli psixolog olim A. A.Leontiv maktablarda hali ham uchraydigan o‘qituvchining
“yomon o‘zlashtiruvchi” o‘quvchiga bo‘gan munosabatini shunday tasvirlaydi.
1. Uqituvchi “yaxshi” o‘qiydigan o‘quvchiga nisbatan “yomon” o‘qiydigan o‘quvchiga
javob berishi uchun oz vaqt beradi, ya’ni uning o‘ylashiga vaqt qoldirmaydi.
2. Agar javob noto‘g‘ri bo‘lsa savolni qaytarmaydi, yordamchi savol bermaydi, darhol
boshqa o‘quvchidan so‘raydi yoki o‘zi to‘g‘ri javobni aytib qo‘yadi.
3. Ba’zan esa liberallik qiladi – noto‘g‘ri javobni ijobiy baholaydi.
4. “Yomon” o‘quvchiga noto‘g‘ri javob berganida tez – tez tanbeh beradi.
5. Xuddi shuningdek to‘g‘ri javob bersa kamdan- kam maqtaydi.
6. "Yomon” o‘quvchi qo‘l ko‘tarsa ko‘pincha payqamay qoladi, boshqa o‘quvchini javob
berishga chaqiradi.
7. Kamdan – kam kulimsiraydi, “yomon” o‘quvchiga qaramaydi.
8. Undan juda siyrak suraydi ,ba’zan darsda u bilan umuman
ish olib bormaydi.
Shunisi ajablanarliki, o‘qituvchi o‘zining bunday fe’lini ko‘pincha anglab yetmaydi, tan
olmaydi. Shuning uchun ham ko‘pgina munosabatlar shakllanmagani sababli ijobiy natijalarga
yerishish qiyin.
Shu sababli o‘qitishning sifati va samaradorligini oshirishda o‘qituvchining kommunikativ
faoliyati juda muhim rol o‘ynaydi.
Uzluksiz ta’lim tizimida raxbarlik qilayotgan xodimlarning muomala madaniyati,
kommunikativ faoliyatini zamon talablariga mos ravishda shakllantirish hayot ehtiyojidir.
Bo‘lajak mutaxasislarning kommunikativ faoliyatini shakllantirishda ta’lim jarayonida
informatsion texnalogiyadan foydalanish muhim ahamiyatga egadir. Bu muommoni hal qilish
uchun informatsion texnalogiyalarini ta’lim jarayoniga tadbiq qiladigan va o‘qitishning
zamonaviy usullariga mo‘ljallangan innovatsion tizimlarini yaratish kerak. Kompyuter
tizimining asosini turli o‘quv dasturlari ya’ni namoyish qilish, trenajyorlar, imitatsion
modellashtiruvchi dasturlar tashkil yetadi. O‘qituvchilarning kommunikativ faoliyatini
shakllantirishda buyuk allomalarning hayoti, ijodi va ular qoldirgan bebaho meros, ibrat va
namunadir. Ularning ta’lim - tarbiyaga oid ma’rifiy ta’limotlari Ona - Vatanga, millatga sadoqat
va hurmat ruhida tarbiyalashda, ularni iymon etiqodli, insof va diyonatli, odob axloqli, oqil va
odil inson qilib tarbiyalashda o‘zligini anglatishda benazir qadriyatlidir.
Mustaqillik tufayli mamlakatimizda ochilgan tubdan yangi bilim berish va yangi komil
shaxsni tarbiyalash maskanlari - litsey, kollej va maktab o‘qituvchilarining butun faoliyati
kommunikatsiya, muloqat bilan bog‘liqdir.
Bu xodimlar ishining samaradorligi nafaqat ularning yunalganligi maqsadliligi, shaxsiy
individual sifatlari tayyorgarligi bilan, balki shu bilan birga ularning qanchalik muloqot
qoidalarini bilishlari, kommunikativ bilim, malaka va ko‘nikmalarga ega bolishlari bilan
bog‘liqdir.
O‘qituvchilar doimiy kommunikativ muloqotda bo‘ladilar. Muloqot davomida axborot
maqsadli uzatiladi, qabul qiluvchi diqqatini qiziqishini o‘ziga tortadi, qabul qilinadi va axborot
asosida faoliyat shunday shart sharoitki unda har bir shaxsning individualligi, betakrorligi,
bilimlar va tasavvurlarning xilma – xilligi namoyon bo‘ladi. Kommunikatsiya – muloqotning
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
371
Samarkand State Institute of Foreign Languages
asosiy funksiyasi suhbatdoshlarga asosiy axborot uzata bilish, ular o‘rtasidagi bir –birini
tushinishini taminlashdir.
Kommunikatsiya va muloqotning bir funksiyasi har bir insonning ijtimoiy tajribasini
o‘stirishdir.
O‘qituvchining komminikativ faoliyatining asosiy vositalarini quydagilar tashkil etadi.
1. Verbal ta’sir.
2. Paralingvistik ta’sir.
3. Noverbal ta’sir.
Verbal ta’sir so‘z yordamida boshqa insonlarga ta’sir etilishdir.Har bir so‘zni o‘z lug‘aviy
ma’nosi bilan kerakli vaqtda, muayyan diksiya bilan ayta olish ko‘p so‘z ishlatmaslik, aytgan
so‘zni bajarish har bir o‘qituvchining hurmat izzati obro‘sini oshradi.
Paralingvistik ta’sir bu nutqni bezovchi omillar, nutqning baland yoki past tovushda
aytilishi, tovushlar artikulyatsiyasi, to‘xtamlar, yutal, duduqlanish kabi nuqsonlardir.
Noverbal ta’sir bu nutqsiz ta’sir etishdir. Suxbatdoshlarning bir biri bilan fazodagi yaqinligi,
uzoqligi, intilish, qiliqlari, memikasi, pantomimikasi va qiyofasidan seziladigan axborotlardir.
O‘qituvchining o‘z faoliyatida ushbu ko‘rsatilgan ta’sir vositalarini yaxshi bo‘lishlari va xayotda
qo‘llana olishlari maqsadga muofiqdir.
O‘qituvchining pedagogik faoliyatida muomalaning roli nihoyatda muhim bo‘lib,
pedagogdan o‘z komunikativ faoliyatini mohirlik bilan boshqarishni talab yetadi. Bu o‘z
navbatida, pedagogdan qator komunikativ muomila ko‘nikmalari mavjud bo‘lishini taqazo yetadi.
Bular quydagilar:
-Kishilar bilan muomala qilaolish ko‘nikmasi;
-To‘g‘ri tashkil etilgan muomala tizimi orqali o‘quvchilar bilan ijodiy hamkorlik faoliyatini
uyushtirish;
-Muomalani maqsadga muofiq tashkil etish va boshqarish ko‘nikmasi,
Muomala – hamkorlik faoliyatining ehtiyojidan vujudga keluvchi shaxslar aro muloqat
rivojlanishining ko‘p qirrali jarayonidir. Muomala ushbu tartiblardan tashkil topadi:
1.Komunikativlar(bir tomonlama axborot uzatish )
2.Interaktivlar (ikki tomonlama o‘zaro ta’siri)
3.Persiptivlar (o‘zaro bir birini idrok qilishlar)
Bo‘lajak o‘qituvchilarda komunikativ faoliyatini shakllantirishning muayyan tizimi
quydagilar:
-hamkorlik ishtirokchilarining o‘zaro axborot almashinuvidir;
-turlicha komunikativ vositalar (telefon, telegraf, kompyuter va h.k) yordamida o‘qituvchi
tomonidan o‘quvchi bilan o‘zaro ta’sir va o‘zaro munosabatni tashkil qilish;
-muayyan maqsadda dastur asosida amalga oshirishni rivojlantirish va o‘tkazish
funksiyasini bajaradi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi muloqot jarayonining mantiqini bosqichini va uni ro‘yobga
chiqarish ketma –ketligini aniq tasavvur qila olish kerak.Yosh o‘qituvchi o‘z pedagogik
faoliyatining birinchi qadamlaridanoq shaxsiy komunikativ faoliyat imkoniyatlarini ishlash zarur.
Chunki ular birinchidan, boshlang‘ich pedagogika komunikativ texnalogiyani egallashga,
ikkinchidan boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi muloqot jarayoni uning ijodiy individualligi bilan
to‘liq mos kelishiga yordam beradi.
O‘qituvchining nutq madaniyati komunikativ faoliyatining asosi hisoblanadi.
Tilning nazariy masalalari qanchalik ishlangan, me’yoriy jihatlari belgilangan bo‘lmasin,
ularni o‘rganishga, ulardan foydalanish va ko‘nikmalar hosil qilishda loqaydlik, beparvolik hatto
ma’suliyatsizlikka yo‘l qo‘yish bugungi kun o‘qituvchisiga xos bo‘lmagan fazilatdir.
Shunday ekan ona tilimizga, nutqimiz madaniyatiga yuksak talablar bilan yondashishimiz
so‘zlashish va yozish jarayonida uning barcha me’yoriy talablariga qat’iy rioya qilishimiz go‘zal
muomala odobining yo‘lga qo‘yishimiz va shu orqaligina o‘zimiz tarbiyalayotgan yoshlarimizga
namuna bo‘lishimiz va ta’sir o‘tkazishimiz bugungi kunimizning asl talabidir.O‘qituvchi hozirgi
zamon ta’lim - tarbiya talablariga mos bo‘lmog‘i –yuksak darajadagi boshqaruv ko‘nikma va
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
372
Samarkand State Institute of Foreign Languages
malakalariga ega bo‘lmog‘i, o‘z tashkiliy – pedagogik darajasini doim takomillashtirib bormog‘i,
lozimim.
Adabiyotlar ro‘yxati
1.
Maxmudova M.,E.Shamuratova Xorijiy mamlakatlar pedagogikasi tarixi.
Samarqand: SamDChTI, 2021.-143 b
2.
Mahmudova M. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida ijodiylikni rivojlantirish
muammosi. “Xalq ta’limi” ilmiy-metodik jurnali. 2021, (maxsus son) 5-son, 29-32-bet.
3.
Muslimov N.A., Usmonboeva M.H., Sayfurov D.M., To‘raev A.B. Pedagogik
kompetentlik va kreativlik asoslari – Toshkent, 2015. – 120 bet.
4.
Muslimov N.A., Raximov Z.T., Xo‘jaev A.A., Qodirov H.Sh. Ta’lim
texnologiyalari. Darslik. Toshkent “Voris” nashriyoti–2019
5.
Xo‘jaev B.Q., Olimov Sh.Sh. Yangi pedagogik texnologiyalar: nazariya va
amaliyot. - Buxoro, Yoqub Dovud, - 2004. -164 b.
6.
Yo‘ldoshev J., Usmonov S. – Pedagogik texnologiyalar asoslari. Toshkent:
O‘qituvchi, 2004. – 104 b.
7.
Yo‘ldoshev J.G’. Ta’lim yangilanish yo‘lida. – Toshkent: O‘qituvchi, 2000. – 207
b.
8.
Shaxobiddinovna, Z. S. (2024). Impact of Assessment Results on Student
Development and Ways to Improve the Assessment System. Miasto Przyszłości, 55, 833-835.
9.
Zaripova, S., & Gafurova, K. (2024). FEATURES OF TEACHING ENGLISH
PHONETICS TO PRESCHOOL CHILDREN. TAMADDUN NURI JURNALI, 5(56), 289-292.
10. Shaxnoza, Z. (2023). TEACHING FOREIGN LANGUAGES AT PRESCHOOLS
USING
CONTEMPORARY
METHODS.
REGARDING
FOREIGN
APPROACHES. Innovations in Technology and Science Education, 2(10), 49-53.
11. Zaripova, S. (2024). METHODOLOGY-AN IMPORTANT FACTOR IN THE
STUDY OF FOREIGN LANGUAGES. Science and innovation, 3(B1), 420-423.
12. Zaripova, S. (2025, January). CLASSROOM MANAGEMENT AND
TEACHER’S
APPROACH.
In
INTERNATIONAL
CONFERENCE
ON
INTERDISCIPLINARY SCIENCE (Vol. 2, No. 1, pp. 34-38).
