ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
108
Samarkand State Institute of Foreign Languages
TABRIK VA TILAKLAR: MADANIY, IJTIMOIY VA NUTQ
ETIKETI ASOSIDA
Ernazarova Nargiza Xidirovna
O‘zDJTU, katta o‘q‘ituvchi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada nutq etiket birliklari, ya’ni tabrik va tilak tushunchalari,
ularning turli xil lug‘atlardagi ta’riflari, ijtimoiy-jamiyatdagi va milliy madaniyatdagi o‘rni
haqida fikr yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
tabrik, tilak, konsept, nutq, ijtimoiy-madaniy, jamiyat
Muayyan birliklarning mikrotizimi sifatida nutq etiket holatlari, ya'ni "tabriklar" va
"tilaklar", ijtimoiy o‘zaro munosabatlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Bunday etiketlar, odamlar
orasidagi aloqalarni mustahkamlash va jamiyatdagi turli rollarni va maqomlarni ko‘rsatish
maqsadida mavjud. Ular bir vaqtning o‘zida odamlar o‘rtasidagi hurmat, ijtimoiy tenglik yoki
farqlarni aks ettiradi.
"Tabrik" va "tilak"lar xalq madaniyatining o‘ziga xos turi bo‘lib, uning milliy xususiyatlarini aks
ettiradi - bu xalq ijodiyoti, insonning o‘zini namoyon qilish usuli, hamda an’ana bo‘lib,
avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan ijtimoiy va madaniy meros elementlari tushuniladi.
“Tabrik” va “tilak” konseptlari milliy mentalitet va milliy o‘ziga xoslikni o‘zida
mujassam etgan madaniy qadriyatlarning timsolidir. Ular kundalik hayotning, xalq hayotining,
ularning milliy, shu jumladan diniy va shaxsiy bayramlarning ajralmas qismidir. Bayramlar
jamiyat hayotining muhim qismidir. Yangi bayramlarning paydo bo‘lishi jamiyatda chuqur
o‘zgarishlar yuz berayotganidan dalolat beradi. Ushbu fakt bayramning jamiyatning ijtimoiy-
madaniy paradigmasining shakllanishiga faol ta’sir ko‘rsatadigan muhim madaniy hodisa
ekanligini ko‘rsatadi. Bayram jamiyatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash va o‘zini o‘zi amalga
oshirishga qaratilgan tarixiy harakat modelidir.
Vdovinaning fikricha, "tabrik" konsepti quyidagi tushunchalarni o‘z ichiga oladi:
tabriklash, tilak bildirish, muvaffaqiyat, omad, bayram, tantanali tushlik/kechki ovqat,
yoqimli/quvonchli tadbir, tabriklovchi, tabriknoma, sovg‘a, sovg‘a taqdim etish, minnatdorchilik,
tabrik so‘zi, quvonch yoki hamdardlik ifodasi va boshqalar.
O‘zbek tilining etimologik lug‘atida
“Tabrik”
so‘zi arabcha so‘zining kelib chiqishi
arabcha so‘z bo‘lib
Tabrik-Tabrik
. Bu so‘z asli ko‘p ma’noli
“Baraka
” fe’lining
“so‘zladi”
ma’nosi bilan hosil qilingan
II bob masdari bo‘lib, yaxshi niyat bildirib
aytiladigan so‘zlar
ma’nosini bildiradi. Bu so‘zdan o‘zbek tilida
tabrikla
- fe’li yasalgan.
Z
.M. Ma’rupov tahriri ostidagi o‘zbek tilining izohli lug‘atida
“Tabrik”
[a] 1 Yaxshi
tilak, xayrixohlik hislarini ifodalovchi murojaat; qutlov. 2 Hayotda yuz bergan biror muhim
voqea munosabati bilan izhor etilgan qutlov, muborakbod. Tabrik etmoq(qilmoq).-
Anvar
samimiy va riyo aralash tabriklardan ancha o‘ng‘aysizlangan edi. A. Qodiriy, Mehrobdan
chayon.
deb talqin etiladi.
“Tabriklamoq”
fe’li 1 Yaxshi tilak, xayrixohlik bilan murojaat
qilmoq, qutlamoq.
2 Hayotda yuz bergan muhim voqea munosabati bilan qutlamoq,
muborakbod etmoq, tabrik etmoq.
Ziyo shohichi ... qutidorni Otabekdek bir yigitni kuyov qilish
bilan tabrikladi. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar
. 3
ko‘chma
Ma’qullamoq, Ma’qullab qarshi olmoq.
kabi ma’nolarga ega.
12
Вдовина Е.В. Поздравление и пожелание в речевом этикете: концептуальный и коммуникативный анализ.
Диссер. ...канд. филол. наук. Москва, 2007.С.22.
13
Вдовина Е.В. Поздравление и пожелание в речевом этикете: концептуальный и коммуникативный анализ.
Диссер. ...канд. филол. наук. Москва, 2007.С.22.
14
Ш.Рaхматуллаев. Ўзбек тилининг этимологик луғати Тошкент”Университет”, 2003.
15
Ўзбек тилининг изоҳли луғати икки томли 60000 сўз ва бирикма З.М. Маърупов таҳрири остида II С-Ҳ
Москва “рус тили” нашриёти, 1981.-Б.103.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
109
Samarkand State Institute of Foreign Languages
O‘zbek tilining izohli lug‘atida
“tabriklamoq
” tabrik aytmoq; muborakbod qilmoq,
qutlov so‘zlarini aytmoq, tabrik esa [a, baxt, omad, ezgulik tilash; qutlash] Biror yaxshi (qutlug‘)
kun, sana yoki erishilgan yutuq, yaxshilik munosabati bilan bildiriladigan qutlov so‘zlari;
muborakbod tarzida izohlangan.
O‘zbek tilining izohli lug‘atida
“tilak”
bu “a) biror istak, niyat bilan, nimanidir aytilgan
gap, duo va sh.k. b) biror narsani amalga oshirish, unga erishish uchun bo‘lgan ichki intilish,
hissiyot; istak, niyat”,
Tilamoq
esa “biror istak, tilak, niyat bildiruvchi so‘z, gap aytmoq” deb
izohlanadi.
Shunday ekan, tabrik bu yaxshi niyat, qutlov, baxt, omad, ezgulik tilash demakdir, tilak
esa istak, niyat bildirish, biror narsani ro‘yobga chiqarishga bo‘lgan ichki harakat, his tuyg‘udir.
Tabrik nutqining tabiatini o‘rganish tabrik nutqlarini tasniflash uchun quyidagi
parametrlarni taklif qilish imkonini beradi:
I. Vaziyatlar yoki nutq holatlari
, bayram yoki tabriklar (tug‘ilgan kun, yubiley, to‘y, davlat va
kasb bayramlari va boshqalar)ga sabab yaratuvchi;
II. Nutqning rasmiyligi/norasmiyligi
, bu yerda rasmiyatchilik bayram vazminlik, jiddiylik,
ixchamlik talab qiladi; norasmiylik (do‘stona guruhlarda) jonlilik, hissiylik, zukkolikni anglatadi;
III. Nutqning qanday tuzilganligi
, bunda nutqning muayyan nutq materialiga ishora qiladi. Bu
tabrik nutqlarini og‘zaki, yozma va elektron bo‘lishi uchun asosdir.
IV. Nutq shakli (poetik / prozaik).
Shakl bo‘yicha og‘zaki ifoda, tabrik nutqlari she’riy va
prozaik bo‘lishi mumkin.
V. Janr:
nutq-ijro, manzil (odatda aytiladi), tost (ziyofatda), otkritka, xor qo‘shig‘i va boshqalar.
Tabrik nutqi janri to‘liq o‘rnatilgan nutq turi bo‘lib, ayni paytda innovatsiyalar va o‘ziga xos
g‘oyalar tabrik izhor etuvchi tabriklarining yangi “konstruksiya”larini yaratishi asosida aniq
shakllanadi.
Tabriklash uchun sabab bo'lgan voqealar
rasmiylik/shaxsiylik
darajasiga ko‘ra quyidagi
turlarga bo'linadi:
umummilliy
(Yangi yil, Mustaqillik kuni bilan, 8-mart va boshqalar),
kasbiy
(O'qituvchilar kuni, Ommaviy axborot xodimlari kuni, Tibbiyot xodimlari kuni bilan),
diniy
(Hayit bayrami bilan),
shaxsiy
(Tug'ilgan kuningiz bilan, To'y yubileyingiz bilan, O'qishga
kirganingiz bilan).
Hozirgi vaqtda tabrik va tilaklarni yozma ifodalash turlari zamonaviy texnik vositalar:
mobil telefon, kompyuter imkoniyatlari tufayli kengaytirildi. Shuni ta’kidlash kerakki,
texnologiyadan foydalangan holda zamonaviy aloqa usullari, xususan, maxsus belgilar, ramzlar,
multimedia vositalari: rasmlar, musiqa va boshqalardan foydalanish urfga kirgan.
Xulosa qilib aytganda, "tabrik" va "tilak" konseptlari insonning dunyoqarash tizimi bilan
bog‘liq bo‘lgan tasavvurlardir. Inson shaxs sifatida doimiy nutq ta’siri va kommunikantlar bilan
o'zaro ta’sir qilish sharoitida yashaydi. Insonga ta’sir qilish - bu uning ongiga, hissiy tuyg‘ulariga,
nutqiga, xatti-harakatlariga kompleks ta’sir ko‘rsatadi. Tabriklar va tilaklar suhbatdoshga e'tibor
va hamdardlik bildirish niyatidan kelib chiqadi. Xushmuomala va do‘stona bo‘lish istagini
namoyon qiladi. Suhbatdoshga ijobiy ta’sir ko‘rsatish va keyingi muloqot uchun qulay muhit
yaratishda qabul qiluvchining holatini, rolini, shaxsiy xususiyatlarini, asosiy bilimlarini hisobga
olish kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Cухотерина Т.П. «Поздравление» как гипержанр естественной письменной русской речи
диссер. ...канд. филол. наук. Барнаул – 2007.
2. Вдовина Е.В. Поздравление и пожелание в речевом этикете: концептуальный и
коммуникативный анализ. Диссер. ...канд. филол. наук. Москва, 2007.
16
Ўзбек тилининг изоҳли луғати 80 000 дан яқин сўз ва сўз бирикмаси, 5 жилдли Тўртинчи жилд
Тузатилган 2- нашри “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Давлат илмий нашриёти, Тошкент- 2020
17
Аннушкина Т.В. Поздравительная речь в разных сферах общения: содержание – композиция – стиль
Автореферат диссер. ... канд. филол. наук Москва- 2016.-С.12
18
Cухотерина Т.П. «Поздравление» как гипержанр естественной письменной русской речи
диссер. ...канд. филол. наук. Барнаул – 2007.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
110
Samarkand State Institute of Foreign Languages
3. Аннушкина Т.В. Поздравительная речь в разных сферах общения: содержание –
композиция – стиль Автореферат диссер. ... канд. филол. наук Москва- 2016.-С.12.
4. Ўзбек тилининг изоҳли луғати икки томли 60000 сўз ва бирикма З.М. Маърупов таҳрири
остида II С-Ҳ Москва “рус тили” нашриёти, 1981.-Б.103.
5. Sh.Raxmatullayev. O‘zbek tilining etimologik lug‘ati Toshkent”Universitet”,
2003.
6. O‘zbek tilining izohli lug‘ati 80 000 dan yaqin so‘z va so‘z birikmasi, 5 jildli To‘rtinchi jild
Tuzatilgan 2- nashri “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, Toshkent-
2020
7. Хайруллаев, Х. З. (2012). Об иерархических отношениях между языковыми
единицами. Вестник Челябинского государственного университета, (6 (260)), 134-137.
8. Хайруллаев, Х. (2008). Нутқ бирликларининг поғонали муносабати.
9. Bushuy, T., & Khayrullaev, K. (2022). Life of word during coronavirus. Евразийский журнал
социальных наук, философии и культуры, 2(8), 19-28.
10. Хайруллаев,
Х.
(2019).
Об
особенностях
изучения
объекта
речевой
лингвистики. Иностранная филология: язык, литература, образование, (2 (71)), 17-20.
11. Шомуродова, Ш. Ж. (2016). ИЗУЧЕНИЕ СЕМАНТИЧЕСКИХ ПРЕОБРАЗОВАНИЙ ПРИ
ОДНОСТРУКТУРНОЙ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКОЙ ДЕРИВАЦИИ (НА МАТЕРИАЛЕ
АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА). Ученый XXI века, (2-4).
12. Шомуродова, Ш. Ж. (2017). КОНТЕКСТУАЛЬНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ПРОЯВЛЕНИЯ
СТИЛИСТИЧЕСКОГО ЗНАЧЕНИЯ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ. Научные школы.
Молодежь в науке и культуре XXI в.: материалы междунар. науч.-творч. форума. 31 окт.–
3 нояб. 2017 г./Челяб. гос. ин-т культуры; сост. ЕВ Швачко.–Челябинск: ЧГИК, 2017.–394
с. ISBN 978-5-94839-629-3.
