«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
159
СУД ҲУЖЖАТЛАРИНИ ЯНГИ ОЧИЛГАН ҲОЛАТЛАР БЎЙИЧА
ҚАЙТА КЎРИШНИНГ ТУШУНЧАСИ ВА АҲАМИЯТИ
Абидов Жасурбек Косимович
Андижон вилоят судининг судьяси
,
E-mail: jasurbekabidov1@gmail.com,
Тошкент, Ўзбекистон
Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ ҳар кимга ўз
ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органларининг
ҳамда бошқа ташкилотларнинг, улар мансабдор шахсларининг қонунга
хилоф қарорлари, ҳаракатлари ва ҳаракатсизлиги устидан судга шикоят
қилиш ҳуқуқи кафолатланади [1].
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий процессуал кодекси (бундан
буён матнда ИПК деб юритилади)нинг 2
-
моддасига биноан иқтисодий суд
ишларини юритиш вазифалари иқтисодиёт соҳасида юридик шахслар ва
фуқароларнинг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун
билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш, иқтисодиёт соҳасида
қонунийликни мустаҳкамлаш ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишга
кўмаклашиш, қонунга ва судга нисбатан ҳурматда бўлиш муносабатини
шакллантиришдан иборатдир.
Суд ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш
имконияти суд ҳужжатларини қонунийлиги ва асослилигини таъминлаш,
шунингдек тадбиркорлик ва бошқа иқтисодий фаолият соҳасидаги
ҳуқуқий
муносабат
субъектларининг
ҳуқуқлари
ва
қонуний
манфаатларини ҳимоя қилишнинг қўшимча кафолати бўлиб, суд
назоратининг қонунчиликда назарда тутилган бошқа шаклларига
нисбатан мақбулроқ усулини қўллаш имкониятини беради.
Суднинг қонуний кучга кирган суд ҳужжатларини янги очилган
ҳолатлар бўйича қайта кўриш институти иқтисодий процессуал ҳуқуқи
тизимида муҳим аҳамиятга эга.
Ҳуқуқшунос
олим С.А.Шишкиннинг нуқтаи назарига кўра судларга
объектив ҳақиқатни ўрнатиш ўрнига иш шароитларини тўлиқ ва ҳар
томонлама ислоҳ қилиш учун керак бўладиган шароитлар яратиш,
тарафларга уларнинг ҳуқуқларини рўёбга чиқаришда кўмаклашиш
мажбурияти юклатилган [2].
Объектив ҳақиқатни ўрнатишнинг кераклиги тўғрисидаги савол
ҳақида тўхталганда суд қуйидагиларга эътибор бериши лозим: агар суд
процессда ташаббус кўрсатмаса ва объектив ҳақиқатни аниқламаса, бу ўз
навбатида исботлаш предмети тушунчасининг нотўлиқлигига олиб
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
160
келади. Ушбу ҳолатда айрим фактлар назарга олинмасдан, бошқалари эса
ёритилмасдан қолиб кетади. Оқибатда ушбу фактлар янги очилган
ҳолатлар сифатида баҳоланиб, суд ҳужжатларини бекор қилинишига асос
бўлиши мумкин.
И.А.Петрованинг таъкидлашича, янги очилган ҳолатлар бўйича
ишларни қайтадан кўриш институтининг мавжудлиги қонунчилик
томонидан суд хатоликларини вужудга келиш хавфини эътиборга олган
десак муболаға бўлмайди ва ушбу хатолар бошқа ҳолатлар билан эмас,
балки айнан ўрганилаётган суд процессининг босқичида тузатилиши
мумкинлигини кўришимиз мумкин [3]”.
Иқтисодий суд ишларини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш
процессуал ҳуқуқнинг тиклаш функциясини амалга ошириш шаклларидан
бири ҳисобланади, чунки ушбу институт иқтисодий суд ишларини
юритишнинг мақсади бўлмиш иқтисодиёт соҳасида фуқаролар ва юридик
шахсларнинг бузилган ёки низолашаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан
қўриқланаётган манфаатларини ҳимоя қилиш воситаси ҳисобланади.
Шунга қарамасдан, баъзи олимлар ушбу институтни чиқариб ташлаш
тўғрисида фикрлар билдиришмоқда. Масалан, К.И.Комиссаров томонидан
мазкур институтни сақлашнинг мақсадсизлиги
ва уни “нисбатан қулай ва
кенг ҳисобланган” ишларни назорат тартибида қайта кўриш босқичига
қўшиб юбориш таъкидланган [4]. Аммо, ушбу келтирилган фикр бизнингча
нотўғри. Чунки, ўзининг қулайлик ва кенг хусусиятига кўра, ишда иштирок
этувчи шахсларга суд ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта
кўриш ҳақида ариза билан мурожаат этиш суд ҳужжжатларини назорат
тартибида қайта кўриш инстанциясига нисбатан осонроқ ва қулайроқ
ҳисобланади. Чунки, ишларни назорат тартибида қайта кўриш тўғрисидаги
ариза фақатгина ИПКда кўрсатилган мансабдор шахслар томонидан
қўзғатилади ва бу жараён ўз
-
ўзидан ишни қайта кўришдан манфаатдор
бўлган шахсларнинг ҳуқуқларини чекланишига сабаб бўлади.
Бундан ташқари, С.М.Ахмедов [5], И.М.Зайцев [6], Т.Т.Алиев [7] лар
мазкур институтни процессуал қонунчиликда сақлашнинг нақадар
долзарблиги хусусида фикр билдиришган.
Иқтисодий суд ишларини юритишнинг ушбу босқичида суднинг
вазифаси янги очилган ҳолатлар мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигини
аниқлашдан иборат, деб ҳисоблаймиз. Янги очилган ҳолатлар сифатида тан
олинган ҳолатлар аниқлангандан сўнг, суд мазкур ҳолатлар суд қарорининг
қонуний ва асосли эканлигига қанчалик таъсир этишлигини аниқлайди.
Шундай қилиб, иқтисодий ишларини янги очилган ҳолатлар бўйича
кўриш институти нафақат мустақил, балки иқтисодий суд иши
юритувининг ўзига хос институтларидан бири ҳисобланиб, иқтисодий
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
161
процессуал ҳуқуқининг асосий вазифалари билан биргаликда қуйидаги
ҳолатларга олиб келувчи ўзига хос вазифаларга эга:
1)
судга боғлиқ бўлмаган ҳолда иш учун аҳамиятли ҳолатлар инобатга
олинмасдан чиқарилган қонуний кучга кирган суд ҳужжатини иш
ҳолатларини тўлиқ аниқлаб иқтисодий суд ишини ҳал қилиш имкониятини
бериш; 2) мазкур ҳолатларни ҳар томонлама, тўла ва чуқур таҳлил
этилишини таьминлаш; 3) янги очилган ҳолатлар муносабати билан суд
ҳужжатларини қонунийлиги, асослилиги ва иш ҳолатларига мослигига
шубҳа туғдирувчи суд ҳужжатларини бекор қилишни кафолатлаш.
Шундай қилиб, таҳлил қилинаётган институтни моҳияти ва
тушунчасини тўлиқроқ аниқлаш учун янги очилган ҳолатларни қонуний
кучга кирган суд ҳужжатининг қонунийлиги, асослилиги ва ҳаққонийлиги
ҳолатларига қанчалик таъсир ўтказиши мумкинлиги билан боғлиқ саволга
жавоб бериши талаб этилади.
Суд ҳал қилув қарорини қонуний ва асосли бўлишлигини белгилаш бу
нафақат суд хатоси ва унинг оқибатларини аниқлашда, балки суд ҳал қилув
қарорини апелляция, кассация ва назорат тартибида кўришда ҳам
муҳимдир. Ушбу талаблар қонуний кучга кирган суд ҳужжатларини назорат
ва янги очилган ҳолатлар
тартибида қайта кўришда ҳам эътиборга
олиниши зарур. Ушбу ҳолатда қонунийлик талабини бузиб чиқарилган суд
ҳужжати, яъни нотўғри шарҳлаш ёки моддий ва процессуал ҳуқуқ
нормаларини нотўғри қўллаш орқали чиқарилган ҳал қилув қарори, қарор,
ажрим янги очилган ҳолатлар бўйича эмас, балки назорат тартибида бекор
қилиниши мумкин.
Янги очилган ҳолатлар бўйича кўриб чиқилган иқтисодий
ишларининг анализи шуни кўрсатадики, суд қарорларининг асоссизлиги
суд томонидан процессуал ёки моддий қонунни бузиш сифатида эмас,
балки суд ўзига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра, иш учун аҳамиятли
ҳолатларни инобатга олмаган ҳолда чиқарилган деб қаралиши керак ва
ушбу ҳолатда, суднинг қарори чиқарилганда у қонуний ва асосли бўлиб
кўринади, аммо янги очилган ҳолатлар бўйича асоссиз, лекин қонуний
бўлиши мумкин. Бошқача қилиб айтганда, қонуний кучга кирган суд
ҳужжати янги очилган ҳолатлар бўйича бекор қилинганда, суд бир қарашда
иш бўйича фактларни тўлиқ аниқламаганлиги ёки ўз қарорини бошқа
далиллар билан асослагандай кўринади, лекин суд процессуал қонунни
бузмаган ва моддий қонун нормасини тўғри қўллаган. Баъзи ҳолларда суд
ҳужжати фақатгина асоссиз ёки ноқонуний ва яна бошқа ҳолларда эса,
умуман ҳам ноқонуний ҳам асоссиз бўлиши мумкин.
Юридик адабиётларда ҳам процессуал ҳуқуқнинг
мазкур институти
тўғрисида бир қатор фикрлар билдирилган. Хусусан, ҳуқуқшунос олим
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
162
Ш.Ш.Шорахметов фикрича, бу институтнинг ўзига хос хусусияти шундаки,
бунда суд хатоликларга йўл қўймайди [8].
Ҳақиқатдан
ҳам янги очилган ҳолатлар бўйича суд ҳужжати
қонуний
ва асосли бўлмаганлиги суднинг хатоси сифатида бахоланмаслиги сабабли
суд ҳужжатларини яна бир бор шу судлар томонидан қайта текширишни
кафолатлайди.
Авваламбор, янги очилган ҳолатларнинг аҳамияти ва белгилари
ҳақида тўхталиб ўтишдан олдин “янги очилган ҳолатлар” тушунчасини
аниқлаб олиш мақсадга мувофиқ бўлади. Афсуски, амалдаги иқтисодий
процессуал қонунчилигимизда “янги очилган ҳолатлар” тушунчасига
таъриф берилмаган ва бу ўз навбатида олимларнинг турли қарашларини
шаклланишига сабаб бўлмоқда.
Шундай бўлсада, барча олимлар янги очилган ҳолатлар ишда
иштирок этувчи шахсларнинг хулоса ва сабаблари эмас, балки объектив
воқейлик тўғрисидаги юридик фактлардир, деб таъриф беришади.
Янги очилган ҳолатлар учун асос бўладиган юридик фактлар
борасида ҳам
олимлар ўртасида айнан битта қараш мавжуд эмас.
Т.Т.Алиевнинг фикрича, янги очилган ҳолатлар сифатида баҳоланиши
мумкин бўлган фактларни икки гуруҳга бўлиш мумкин [7]:
1) иш бўйича дастлабки суд ҳужжатини қайта кўришда
аниқланилиши керак бўладиган ҳолатлар (исботлаш предметига
кирмайдиган, аммо исботлаш предмети тушунчаси билан қамраб
олинадиган фактлар ва юридик фактлар, яъни преюдициал ва презюмирал
ҳолатлар);
2) суд ишларини юритиш тартибида аниқланиши лозим бўлмаган
юридик фактлар (таржима ва даллилларни қалбакилаштириш ва судялар
ёки ишда иштирок этган шахсларнинг ишни кўриш билан боғлиқ бўлган
жиноий ҳаракатлари тўғрисидаги фактлар).
Бошқа бир олим К.С.Юдельсоннинг фикрича, фактларга даъвони
асословчи ёки унга қарши эътирозларни тасдиқловчи, яъни айнан бевосита
ҳуқуқни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган фактларни киритган [9].
С.В.Курылев эса, у фактлар қуйидаги классификациясини тавсия этади,
яъни: ижобий ва салбий фактлар; ҳодиса
-
фактлар ва ҳолат
-
фактлар;
юридик оқибатларни вужудга келтиришда асос бўлиб хизмат қилувчи
фактлар ва ушбу оқибатларни дифференциялаш учун асос бўлиб хизмат
қилувчи фактлар [10]. Л.С.Смышляев юқоридаги олимлар билдирган
исботлаш предметини кенг тушуниб, юридик фактларга моддий ҳуқуқий
муносабатларни вужудга келтирувчи ҳуқуқий
лаёқат ва юридик лаёқатни
ҳам киритади.
Ф.Х.Отахоновнинг фикрига кўра янги очилган ҳолатлар –
бу ишни
мазмунан кўриш вақтида мавжуд бўлган юридик фактлар бўлиб, аммо улар
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
163
суд ҳужжати қабул қилиниш вақтида аризачига ва судга номаълум бўлган
ва маълум бўлиши мумкин бўлмаган ҳолатлардир. Шунингдек бу юридик
фактлар иш учун муҳим аҳамиятга эга бўлади, яъни улар мавжуд ҳуқуқий
муносабатларнинг вужудга келиши, ўзгариши ва бекор бўлишига таъсир
қилиши мумкин [12].
С.М.Ахмедов янги очилган ҳолатларни икки тоифага, яъни тор ва кенг
маънодаги тушунчаларга ажратган. Тор маънода янги очилган ҳолатлар –
бу дастлабки суд муҳокамаси пайтида мавжуд бўлган, лекин суд ва ариза
берувчига маълум бўлмаган ва бўлиши мумкин бўлмаган, суд ҳужжати
қонуний кучга киргандан кейин аниқланган
ва иш учун аҳамиятли бўлган
юридик фактлардир (ҳолатлар). Кенг маънода янги очилган ҳолатлар –
бу
иш учун дастлабки суд муҳокамаси пайтида мавжуд бўлган, суд ҳужжати
кучга киргандан кейин аниқланган, иш учун аҳамиятли бўлган ва суднинг
илгари чиқарилган суд ҳужжати бўйича хулосаларига таъсир қилиши
мумкин бўлган юридик фактлар (ҳолатлар) дир.[5]
Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг “Қонуний
кучга кирган суд ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта
кўришда иқтисодий процессуал
қонун ҳужжатларини қўллаш бўйича суд
амалиёти тўғрисида” 2003 йил 25 июлдаги 111
-
сонли қарори (бундан буён
матнда Пленум қарори деб юритилади)нинг 4
-
бандига кўра янги очилган
ҳолатлар деганда, очилган фактик ҳолатлар аслида мавжуд бўлиб, бироқ
суднинг ишни кўриш вақтида ҳисобга олиши мумкин бўлмаган, аризачига
ва судга номаълум бўлган ёки маълум бўлиши мумкин бўлмаган, суд
ҳужжатлари қабул қилингандан кейингина маълум бўлган ҳолатлар
тушунилади [13].
Юқорида келтирилган барча фактлар суд ҳужжатларини янги очилган
ҳолатлар бўйича қайта кўришга асос бўлиши мумкин. Янги очилган
ҳолатлар ўзининг мазмунига кўра иш бўйича исботлаш предмети
бўладиган, аниқланиши зарур бўлган ва ишни ҳал қилишда муҳим
аҳамиятга эга бўладиган фактлардан кенгроқдир. Чунки, янги очилган
ҳолатлар таркибига иш бўйича процессуал тартибда аниқланиши шарт
бўлмаган фактлар ҳам киради. Уларга суднинг қонуний кучга кирган ҳукми
билан аниқланган экспертнинг била туриб ёлғон хулоса берганлиги,
гувоҳнинг била туриб ёлғон кўрсатувлар берганлиги, била туриб нотўғри
таржима қилинганлиги (ИПК 327
-
м. 2
-
б) ҳамда ишда иштирок этувчи
шахснинг ёки унинг вакилининг ёхуд судьянинг мазкур ишни кўриш
чоғида содир этилган жиноий қилмишлари тўғрисидаги фактлар киради.
(ИПК 327
-
м. 3
-
б)
Янги очилган ҳолатлар ишни қайта
кўриш учун асос сифатида ўзига
хос белгиларга эга. Ўз навбатида А.Н.Резуненко янги очилган ҳолатларни
қуйидаги аломатларини келтириб ўтади [14]:
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
164
1)
фактларнинг иш учун аҳамиятлиги; 2) суд ҳужжати чиқарилгунга
қадар объектив ҳақиқийликда мавжуд бўлишлиги; 3) ушбу фактларнинг
аризачи ва судга боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра маълум эмаслиги; 4)
фактларнинг фақатгина суд ҳужжати қонуний кучга киргандан кейин
аниқланиши.
Демак, янги очилган ҳолатларнинг муҳим аломатларидан бири унинг
иш учун аҳамиятлигидир. Олимларнинг фикрича, янги очилган
ҳолатларнинг аҳамиятлиги шундаки, бу ҳолатларнинг очилиши иш бўйича
дастлабки ҳал қилув қарорининг ҳаққонийлигини рад этади ёки унинг
ноқонунийлиги, асоссизлиги ёки нотўғрилигини англатади, деб
таъкидлашади.
Бизнингча, юқорида
келтирилган фикрлар нотўғри. Чунки, суд
ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйича бекор қилиниши бу суд
ҳужжати нотўғри эканлигини англатмайди. Бундай хулосага фақатгина
дастлабки суд ҳужжати ишни янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриб
чиқарган суд ҳужжати билан солиштирилганда келиш мумкин.
Янги очилган ҳолатлар учун яна бир муҳим аломат, бу ушбу
ҳолатларнинг суд ҳужжати эълон қилингунга қадар мавжуд
бўлганлигидир. Яъни, янги очилган ҳолатларнинг қайтадан очилиши
дастлабки чиқарилган суд ҳужжатини
бекор қилишга асос бўлади. Айнан,
ушбу
таҳлил
қилинаётган
институтда
иқтисодий
процессуал
қонунчиликда кўрсатилган ҳолатлар қайтадан очилади, чунки улар амалда
ишни кўриш жараёнида мавжуд бўлган.
Бундан кўриниб турибдики, ИПК 327
-
моддасида назарда тутилган суд
ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш асослари суд
ҳужжати эълон қилингунга қадар мавжуд бўлиши керак. Агарда, янги
очилган ҳолатлар суд ҳужжатлари қонуний кучга киргандан сўнг пайдо
бўлган бўлса, бундай ҳолатда манфаатдор шахслар судга суд ҳужжатларини
қайта кўриш талаби билан мурожаат қилади, лекин таҳлил қилинаётган
институт нормалари асосида эмас.
Кейинги янги очилган ҳолатлар учун ўзига хос бўлган аломатлардан
бири бу уларнинг мавжудлиги суд ва аризачига боғлиқ бўлмаган
сабабларга кўра, маълум бўлмаганлиги. Янги очилган ҳолатларнинг
аризачи ва судга номаълумлиги фақатгина аризачи ва суднинг билиши
мумкинлиги ҳолатидан англашилмайди, чунки уларга янги очилган
ҳолатларнинг номаълумлиги бошқа шахсларнинг жиноий оқибатлари ҳам
сабаб бўлиши мумкин.
Т.Т.Алиевнинг фикрича, суд ва аризачига янги очилган ҳолатларнинг
номаълум бўлганлиги ва унинг натижаси сифатида маълумотларни тақдим
этмасликка қуйидагилар сабаб бўлиши мумкин:
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
165
1) ушбу ҳолатларни очилмаслигидан манфаатдор бўлган ишда
иштирок этувчи шахсларнинг ноқонуний ҳаракатлари; 2) таржима ва
далилларни қасддан қалбакилаштириш; 3) ишда иштирок этувчи ёки
судьяларнинг жиноий қилмишлари; 4) суд ажрими ёки ҳал қилув қарорини
қабул қилиш учун асос бўлган давлат органлари ёки ўзини
-
ўзи бошқариш
органлари ҳужжатларининг ноқонунийлиги [7].
Яна бир муҳим ва янги очилган ҳолатларни бошқа ҳолатлардан
фарқловчи аломатларлан бири бу суд ҳужжати қонуний кучга киргандан
кейин ушбу ҳолатларнинг аён бўлганлиги. Агарда ушбу ҳолатлар суд
ҳужжати қонуний кучга кирганига қадар аниқланса, ушбу жараёнда
аниқланган ҳолатлар таҳлил қилинаётган институтда кўриш учун асос
ҳисобланмайди.
Ҳозирги
кунда ишларни янги очилган ҳолатлар бўйича қайта
кўришдаги муаммо ИПКда ушбу институтни тартибга солувчи бобда янги
очилган ҳолатлар тушунчасининг мавжуд эмаслиги ҳисобланади.
Т.Т.Алиев фикрича, “янги очилган ҳолатлар –
маълум бир фуқаролик
иши бўйича исботлаш предмети бўла оладиган, уни қонуний ва асосли ҳал
этилишида муҳим аҳамиятга эга бўлган, ишни кўриш вақтида аризачи ва
судга маълум бўлмаган, суд қарорлари, ажримлар ва қарорларни янги
очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш тўғрисидаги ариза ва тақдимнома
киритиш йўли билан иш қўзғатилишига асос бўлувчи юридик фактлар
йиғиндиси” деб ҳисоблайди. Шунигдек, унинг фикрича ушбу
таърифларнинг камчилиги сифатида янги очилган ҳолатларнинг
мавжудлиги факти далилий воситалар билан исботланиши лозим
эканлигида кўринади [7].
Бизнингча, Т.Т.Алиев томонидан келтирилган камчиликни янги
очилган ҳолатлар тушунчасига киритиш талаб этилмайди. Чунки,
иқтисодий процессуал қонунчиликда тарафлар ўзлари асос қилиб
келтирган ҳолатларни исботлашлари кераклиги билан боғлиқ мажбурият
ИПК 68
-
моддасида мустаҳкамланган. Шу сабабли, ушбу мажбуриятни янги
очилган ҳолатлар тушунчасига киритиш ортиқчалик қилади, деб
ҳисоблаймиз.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, янги очилган ҳолатлар бу –
суд
ҳужжати қабул қилинган пайтда мавжуд бўлган, лекин аризачи ва судга
маълум бўлмаган ёки маълум бўлиши мумкин бўлмаган, иш учун муҳим
аҳамият касб этувчи ҳолатларнинг қайтадан очилиши натижасида дастлаб
қонуний кучга кирган суд ҳужжатини қабул қилишга асос бўлган
фактларни инкор этувчи ёки уларни шубҳа остига солувчи юридик
фактлардир.
Қонуний
кучга кирган суд ҳужжатларини қайта кўриш
институтининг процессуал жиҳатлари ИПКнинг “Қонуний кучга кирган суд
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
166
ҳужжжатларини
янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш юзасидан иш
юритиш” деб номланувчи 37
-
бобида ёритилган.
Шу ўринда, ИПКнинг рус тили таҳриридаги 37
-
бобига эътибор
қаратадиган бўлсак, ушбу боб “Производство по пересмотру вступивших в
законную силу судебных актов по вновь открывшимся обстоятельствам”
деб номланиб, унинг нормаларида ҳам “вновь открывшиеся
обстоятельства” тушунчалари қўлланилган.
Рус
-
ўзбек тилидаги луғатларга назар ташласак, “вновь” сўзи
“қайтадан”, “янгитдан”, “қайта” деган маъноларни англатишини
кўришимиз мумкин. Бизнингча, иқтисодий процессуал қонунчиликда “янги
очилган ҳолатлар” ўрнига “қайтадан очилган ҳолатлар” жумласини
ишлатиш тўғри бўлади деган фикрдамиз. Чунки, “янги очилган ҳолатлар”
деганда, суднинг иш кўриш жараёнида мавжуд бўлмаган ва фақат суд
ҳужжати эълон қилингандан кейин пайдо бўлган ҳолатларни тушуниш
керак. Бинобарин, ишларни янги очилган ҳолатлар (амалда қайтадан
очилган ҳолатлар) бўйича қайта кўриш учун асос бўладиган ҳолатлар суд
ишни кўришда мавжуд бўлган, аммо ўша пайтда суд ва аризачига маълум
бўлмаган бўлиши талаб этилади.
Қайта
очилган ҳолатлар (вновь открывшиеся обстоятельства)
қоидага кўра, иш бўйича исботлаш предметининг таркибий қисмини
ташкил этиб, суд ҳужжатларини қайта кўриш учун асос бўлган ҳолатлар
янгидан ва ўзгарган ҳолатлар эмас, балки қайтадан очилган бўлиши керак”.
Юқоридагиларга кўра, иқтисодий процессуал қонунчиликка “янги
очилган ҳолатлар” жумласини “қайтадан очилган ҳолатлар” жумласи билан
алмаштириш таклифини билдирамиз.
Пленум қарори 4
-
бандига кўра, агар фактик ҳолатлар суд ҳужжати
қабул қилингандан сўнг вужудга келган бўлса, бу ҳолат суд ҳужжатини янги
очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш учун асос бўла олмайди, чунки бу
ИПК 327
-
моддасининг 1
-
банди мазмунига зид бўлади. Суд ҳужжати қабул
қилингандан кейин вужудга келган янги ҳолатлар ишни янги очилган
ҳолатлар бўйича қайта кўриб чиқиш учун эмас, балки янги даъво билан
мурожаат этиш учун асос бўлиши мумкин.
Аммо, суд амалиётида, ноқонуний ёки асосланмаган суд ҳужжати
қабул қилинишига сабаб бўлган битим суднинг қонуний кучга кирган ҳал
қилув қарори, ҳукми билан ҳақиқий эмас деб топилиши, суд ҳужжатини
ИПК 327
-
моддаси 1
-
банди билан янги очилган ҳолатлар бўйича қайта
кўриш учун асос сифатида баҳоланмоқда.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг
“Судлар томонидан фуқаролик ишлари бўйича қонуний кучга кирган суд
ҳужжатларини
янги очилган ҳолатлар
бўйича қайта кўришни тартибга
солувчи қонун ҳужжатларини қўллаш тўғрисида” 2019 йил 24 декабрдаги
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
167
25-
сонли Қарори 11
-
бандида суд ҳужжати қабул қилингандан сўнг вужудга
келган ҳолатлар ҳам суд ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйича
қайта кўриш учун асос бўлади (ФПК 437
-
моддаси иккинчи қисмининг 4
-
банди). Агар судга мурожаат қилишнинг асоси мазкур иш бўйича
ноқонуний ёки асоссиз суд ҳужжатини қабул қилишга олиб келган
битимнинг қонуний кучга кирган суднинг ҳал қилув қарори билан ҳақиқий
эмас деб топилганлиги бўлса, бу ҳолат бошқа иш бўйича суднинг ҳал қилув
қарори хулоса ва (ёки) асослантирувчи қисмида низоли ёки ўз
-
ўзидан
ҳақиқий бўлмаган битимни ҳақиқий эмас деб топиш ёхуд ўз
-
ўзидан
ҳақиқий бўлмаган битимнинг ҳақиқий эмаслик оқибатларини қўллаш
тўғрисидаги хулоса мавжуд бўлганда, суд ҳужжатини қайта кўриш учун асос
бўла олади, деб тушунтириш берилган.
Юқоридаги асос янги (қайтадан) очилган ҳолат, яъни судни ишни
кўриш жараёнида мавжуд бўлмаган ва фақат суд ҳужжати эълон
қилингандан кейин пайдо бўлган ёки эътироф этилган ҳолатлар эмас,
балки суд ҳужжати эълон қилинганидан кейин пайдо бўлган ёки эътироф
этилган юридик факт бўлиб, янги (қайтадан) очилган ҳолат умумий
тавсифига тўғри келмайди.
Шу сабабли, юқоридагилардан келиб чиқиб, қонунчиликка янги ва
қайтадан очилган ҳолатлар тушунчаларини киритиб, уларни қуйидагича
таърифлаш жоиз бўлар эди.
Қайтадан
очилган ҳолатлар (вновь открывшиеся обстоятельства) –
ишни кўриш вақтида мавжуд бўлган, лекин объектив сабабларга кўра
аризачи ва судга маълум бўлмаган ва маълум бўлиши мумкин бўлмаган, иш
учун муҳим аҳамият касб этувчи ҳолатларнинг суд ҳужжати чиқарилгунига
қадар вужудга келиши натижасида дастлабки чиқарилган қонуний кучга
кирган суд ҳужжати қабул қилишга асос бўлган фактларни инкор этувчи
ёки уларни шубҳа остига олувчи юридик фактлардир.
Янги очилган ҳолатлар (новые обстоятельства)
-
ишни кўриш
вақтида мавжуд бўлмаган, лекин объектив сабабларга кўра аризачи ва
судга маълум бўлмаган ва маълум бўлиши мумкин бўлмаган, иш учун
муҳим аҳамият касб этувчи ҳолатларнинг суд ҳужжати чиқарилганидан
кейин вужудга келиши натижасида дастлабки чиқарилган қонуний кучга
кирган суд ҳужжати қабул қилишга асос бўлган фактларни инкор этувчи
ёки уларни шубҳа остига олувчи юридик фактлардир.
Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда, қонунчиликка ИПК
37-
боби
ва унинг нормаларини “қайтадан ёки янги очилган ҳолатлар бўйича қайта
кўриш” деб ўзгартиш киритиш таклиф этилади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Адолат, 2023. –
Б.32
-
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
168
33.
2. С.А.Шишкин. Состязательность в гражданском и арбитражном
судопроизводстве. –
М.: 1997. –С.61,122.
3.И.А.Петрова. Пересмотр судебных актов по вновь открывшимяся
обстоятельствам в гражданском и арбитражном процессах. Диссертация на
соискание ученой степени кандидата юридических наук. –Москва: 2010. –
С.15.
4. Комиссаров К.И. Теоритические основы судебного надзора в сфере
гражданского судопроизводства. Афтореф.дисс…д
-
ра юрид.наук. –
Свердловск, 1971. –
С.39.
5. Ахмедов С.М. Производство по пересмотру судебных актов по вновь
открывшимся обстоятельствам в системе пересмотра судебных актов в
арбитражном процессе: Афтореф. дис…канд.юридик.наук. Москва, 2008.
С.66
6. Зайцев И. М. Пересмотр по вновь открывшимся обстоятельствам
решений, определений и постановлений, вступивших в законную силу.
Советская юстиция, 1967. № 18. –
С. 22 —
23.
7. Алиев Т.Т. Производство по пересмотру судебных постанавлений
ввиду вновь открывшихся обстоятельств в гражданском судопроизводстве.
Теоретические и практические аспекты, перспективы развития: Дисс.
…доктора юрид. наук. –
Саратов: Саратовская государственная академия
права, 2005. –
С. 30
-31.
8. Ш.Ш.Шораҳметов. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи: // (Дарслик). –Тошкент.: Адолат, 2007, –
Б.428.
9. Юдельсон К.С. Проблема доказывания в советском гражданском
процессе. –М.:1951. –С.155.
10. Курылев С.В. Установление истины в советском правосудии:
Автореф. дис.д
-
ра наук. –М:,1967.С.17
.
11.Смышляев Л.П. Предмет доказывания и распределение
обязанностей по доказывания в советском гражданском процессе. –М.:
1961.
–С.14
-16.
12. Отахонов Ф.Х. Хозяйственное процессуальное право. Учебное
пособие. –
Тошкент: 2003. –
С.262.
13. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг 2003
йил 25 июлдаги “Қонуний кучга кирган суд ҳужжатларини янги очилган
ҳолатлар бўйича қайта кўришда иқтисодий процессуал қонун
ҳужжатларини қўллаш бўйича суд амалиёти тўғрисида” ги 111
-
сонли
қарори. // Олий хўжалик суди Пленуми қарорлари тўплами. –
Т.:
“O`zbekiston”, 2016. –
Б.36
14.Резуненко А. II. Пересмотр судебных актов, вступивших в законную
силу, по вновь открывшимся обстоятельствам, как стадия гражданского
«Междисциплинарный диалог науки и общества
в эпоху экологических перемен»
169
процесса: Автореф. дис. ...канд. юрид. наук.
-
Саратов, 2
001. -
С. 13.
15. Морозова Л. С. Пересмотр решений по вновь открывшимся
обстоятельствам.
-
М., 1959. –
С. 27.
16. https://sahifa.tj/russko_uzbekskij.aspx
17. Проект ПРООН. Аналитическая справка. Институт пересмотра
судебных решений по вновь открывшимся обстоятельствам в Узбекистане.
–Ташкент: 2013.
18. Суд амалиётини умумлаштириш материаллари тўплами
(кўчирмалар). –
Тошкент: «Niso Poligraf» нашриёти, 2015. –
Б.400
