Проблема изучения гендерных особенностей и качества жизни при ревматоидном артрите является одной из актуальных в ревматологии. Ревматоидный артрит (РА) – широко распространенное аутоиммунное заболевание неизвестной этиологии, характеризующееся хроническим эрозивным артритом (синовитом) и системным поражением внутренних органов, приводящее к снижению качества жизни и функциональных возможностей. Женский пол является фактором риска ревматоидного артрита. Женщин с РА в 2,5 раза больше, чем мужчин. Известно, что половой диморфизм РА у мужчин и женщин проявляется различиями в частоте метаболического синдрома, венозных тромбозов, развитии вовлечения в патологический процесс легких, однако не установлено влияние гендерных особенностей на клиническое течение и качество жизни пациентов с РА.
Атипичный ГУС – орфанное заболевание с прогрессирующим течением и неблагоприятным прогнозом, в основе которого лежит хроническая неконтролируемая активация альтернативного пути комплемента
наследственной (мутации генов, кодирующие белки комплемента) или приобретённой природы (антитела к фактору Н), ведущая к развитию системной комплемент-опосредованной тромботической микроангиопатии
(ТМА) с генерализованным тромбообразованием в сосудах микроциркуляторного русла. Терапевтический подход к аГУС был радикально усовершенствован с открытием и внедрением в клиническую практику экулизумаба – гуманизированного моноклонального антитела к С5-фракции комплемента.
Атипичный гемолитико-уремический синдром (аГУС) – ультраредкое генетически детерминированное заболевание, обусловленное неконтролируемой активацией альтернативного пути комплемента. Органом мишенью при аГУС являются почки из-за высокой чувствительности к активации и дисрегуляции комплемента за счет фенестрированной архитектуры эндотелия клубочков, отсутствия поверхностно связанных регуляторов комплемента в гломерулярной базальной мембране и высокой зависимости эндотелиальных клеток клубочков от фактора роста эндотелия сосудов. В 20% случаев у пациентов с аГУС могут диагностироваться внепочечные симптомы, которые могут быть как проявлениями, так и осложнениями заболевания.
Трансплантация гемопоэтических стволовых клеток (ТГСК) при проведении программного лечения детей с онкологическими заболеваниями стала единственным зарекомендовавшим себя методом терапии. В случаях солидных опухолей высокодозная химиотерапия с последующим аутоТГСК периферической крови (аутоТПСК) все чаще становятся безальтернативным методом выбора лечения. Основные факторы, влияющие на заболеваемость и смертность у этих пациентов до и в течение первого года после аутоТПСК являются инфекционные осложнения. В связи с этим, изучение восстановления иммунной системы после аутоТПСК имеет большое значение. Большая часть работ в этой области сосредоточена на функции В - и Т-лимфоцитов после аутоТПСК, в то время как функциональный анализ клеток, принадлежащих к врожденному иммунитету, например, моноцитов, NK клеток, несколько игнорировался, более того в развитии инфекционных осложнений участвуют и другие популяции клеток. К примеру, до сих пор мало что известно о дисфункции моноцитов, NK клеток и о влиянии аутоТПСК на измененную функцию этих клеток. Восстановление клеточного звена иммунной системы после аутоТПСК представляется важным фактором, влияющим на дальнейшее состояние пациента, его способность отвечать на действие внешних инфекционных агентов.
Целью работы является исследование состояния системы гемостаза и сосудистого эндотелия у новорожденных с гипоксическими поражениями нервной системы.
Научные работы последних лет значительно расширяют наши представления о роли генетических факторов в возникновении и развитии различных патологических состояний и заболеваний у плода. Выявленные в последние годы корреляционные взаимосвязи полиморфизма генов с предрасположенностью или устойчивостью к различной патологии определяют патогенетическую основу молекулярной генетики заболеваний у плода и новорожденного. На сегодняшний день показана возможность возникновения гипергомоцистеинемии и связанных с ней патологических состояний в результате нарушения функции ферментов, участвующих в фолатном обмене - MTHFR, MTRR, MTR.
Бурундан нафас олишнинг бузилиши шаклланиши ҳамда ронхопатия ривожланишида TGFb1 гени rs1800471 полиморфизмининг ролини қатъий баҳолаш учун беморлар ва назорат гуруҳидаги шахслар сонини оширган ҳолда қўшимча ва чуқурлаштирилган текширишлар ўтказилиши керак деб ҳисоблаймиз. Ўтказилган тадқиқот натижалари асосида олинган популяцион-генетик маълумотлар ронхопатияли беморлар ва назорат нисбий соғлом гуруҳлардаги кўрсаткичлар репрезентатив эканлиги аниқланди ва бу кейинги жараёндаги ишларни давом эттириш имконини яратади.
Бизнинг натижаларимиз IL4 генининг ноқулай генотипик вариантининг мавжудлиги
яллиғланишга қарши цитокин - интерлейкин синтезининг (экспресияси) бузилишига олиб
келиши ва юқумли касалликларга нисбатан организм чидамлилигининг пасайишига ва СПРС
ривожланиш хавфининг ортишига олиб келиши мумкинлиги ҳақидаги гипотезани
тасдиқлайди. Бундан ташқари, ушбу маълумотлар СПРС ривожланишида IL4 гени
полиморфизми C/C генотипининг прогностик муҳимлилигини таъкидлайди. Ушбу генотип
ташувчиларида СПРС ривожланиш нисбий хавфи IL4 ген полиморфизмларининг бошқа
генотипик вариантлари ташувчиларига нисбатан 3 мартадан кўпроқ ошади
Болаларда гломерулонефрит - бу буйрак гломеруласининг қайтарилмас ўзгаришининг тез ривожланиш ва асоратланиш билан тарифланадиган касаллик бўлиб, хозирги вақтда патогенетик жараёнларга бахо беришда ММП ва унинг тўқимавий ингибиторларининг роли кўрсатилмоқда. Буйрак касаллигини аниқлашда касалликнинг ривожланишини олдиндан айтиб берадиган генларни аниқлаш ва уларнинг касалликдаги ўзгаришини аниқлаш замонавий нефрологиянинг долзарб вазифаларидан бири хисобланмоқда.
Генетические исследования микроорганизмов позволили получить вакцинные штаммы со сниженной вирулентностью, культуры вырабатывающие высокоэффективные антибиотики, ферменты, витамины, ценные лекарственные и пищевые вещества. Экономические и производственные аспекты исследований особенно важны сегодня, в условиях постоянного роста стоимости медицинской и фармацевтической помощи, и неуклонного повышения спроса на них.
The monograph is devoted to autoimmune polyglandular syndrome (APS), which is currently one of the urgent problems of endocrinology. APS is a rare polyendocrinopathy, which is characterized by damage to several endocrine glands and non-endocrine tissues as a result of immune disorders. This usually leads to a decrease in the activity of participants. Screening, diagnostics, immunogenetic, epidemiological and clinical study of APS is one of the most relevant areas of modern endocrinology.
The monograph is intended for endocrinologists, clinical residents, residents and students of medical universities
Синдром Дауна (СД) социально значимое заболевание, не поддающееся лечению или постнатальной коррекции, представляет большую проблему для семьи и общества в целом [R.J. McGrath. 2016).
По данным последних исследований врожденные пороки развития встречаются у 4,0-6,0% новорожденных, а их удельный вес в структуре младенческой смертности составляет более 20,0%. Частота встречаемости врожденных пороков сердца колебается от 0.8 до 1.2% среди всех новорожденных. Врожденные пороки сердца составляют 10-30% всех врожденных аномалий.
Болезнь Рейтера характеризуется тяжелым, хроническим прогрессирующим течением, с исходом в стойкие поражения опорно - двигательного аппарата , ранней потере трудоспособности. Среди больных с болезнью Рейтера каждый пятый инвалидизируется или по состоянию суставов или в связи с поражением глаз - увеитом, у 5% детей заболевание завершается развитием амилоидоза органов , как правило , с неблагоприятным исходом.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Дунё ахолиси орасида бронхиал астма (БА) кенг таркалган оғир касалликлардан бири бўлиб, у билан болалик ёшидаги жаҳон аҳолисининг 3 фоизидан 12 фоизигача хасталанган. Бу касаллик билан хасталанган болаларнинг учдан бир кисми ўсмирларга тўғри келади. БА ўсмирлар орасида кенг таркалганлиги, ўсмирларда эндокрин ва иммун тизимининг ёшга боглик фаолияти сабабли касалликнинг ўзига хос кечиши каби холатлар ташхис қўйиш жараёнида маълум қийинчиликларни келтириб чикаради, бу эса, биринчи навбатда, касалликка ташхис қўйиш ва уни даволашда янги ёндашувларни излаб топишни тақозо этади.
Маълумки, БАнинг патогенезида иммун механизмлар ахамияти асосий омиллардан бири ҳисобланади. Ҳозирги вақтга келиб, аллергик касалликлар, хусусан БА патогенезида IL-4 ва IL-13 лар билан бир қаторда бир қанча бошқа (IL-6, IL-8, IL-10, IL-5, INF-a, ва INF-y) иммунорегулятор цитокинларининг иштирок этиши тадкикотчиларнинг эътиборини тобора кўпроқ жалб этмокда.
Аллергик касалликларнинг ривожланишида ирсий мойиллик муҳим аҳамиятга эга. Ҳозирда бронхиал астма ва шу касаллик белгилари билан боглик 150та ген полиморфизми хакида маълумот олинган. БА касаллигига мойиллиги жихатидан энг асосий ген бу - IgE юкори аффин рецептори (3-занжирини кодловчи ген хисобланади. Аллергик астма патогенезида антиген-специфик IgEHHHr FceRip билан юқори даражадаги ўзаро таъсири марказий ўринни эгаллайди. БА касаллиги ген-номзодлари қаторида алоҳида қизиқиш уйготувчи биотрансформация ферментлари генларидан бири - GSTnl, глутатион S-трансфераза л1 ни кодловчи гени хисобланади ва у, хусусан, ўпка тўкимасида экспрессияланади. Бу ген 11 q 13 локусда жойлашган бўлиб, унинг атопия билан боғлиқлиги бир неча бор кўрсатиб берилган. Тўпланган маълумотлар шуни кўрсатадики, FceRI, GSTnl генлари полиморфизми турли аллергик патологиялар билан богликдир.
Шу нуқтаи назардан мазкур касалликни ўсмирлик даври шаклланиши асосларига ёндашиб ташхислаш, рационал даволаш-профилактика чора-тадбирларини ишлаб чиқиш учун иммунологик ва генетик тизимни ўрганиш диссертация мавзусининг долзарблиги белгилайди.
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш юзасидан дастурий чора-тадбирлар амалга оширилиб, ижобий натижалар олинди. Амалга оширилган чора-тадбирлар таркибида БАни ташхислаш, профилактика ва даволаш ишларини самарали ташкил килиш юзасидан максадли тиббий-ташкилий ва илмий-тадқиқот ишлари амалга оширилди. Натижада мамлакатимизда мазкур касаллик билан хасталанган ўсмирларни даволаш юзасидан муайян ижобий кўрсаткичларга эришилди. Шу билан бир каторда бугунги кунда ўсмирларда БА касаллигини эрта ташхислаш ва даволаш-профилактик чоралари режасини ишлаб чиқиш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Ушбу тадқиқот иши Ўзбекистон
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 25 январдаги «Аёллар ва ўсиб келаёгган авлод соғлиғини мустаҳкамлашга дойр қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги 32-сонли қарорида белгиланган вазифаларни амалга оширишга хизмат қилади. Шу жихатдан БА жараёнида ўсмирлар иммунитети ҳужайравий ва гуморал буғинлари ҳолати, иммуногенетик текширувлар ва уларнинг патогенетик информативлигини аниқлаш юзасидан амалга ошириладиган тадқиқотларни янада чукурлаштириш диссертация мавзусининг заруратини изохдовчи мухим омиллардан бири хисобланади.
Тадқиқотнинг мақсади ўсмирларда бронхиал астма патогенези имммунологик ва генетик механизмларини ўрганиш ва шу асосда рационал ташхислаш ва даволаш-профилактика чораларининг режасини ишлаб чикишдан иборат.
Максадга эришиш учун ишда куйидаги тадқиқот вазифалари қўйилди:
Самарканд вилоятида яшовчи ўсмирлар орасида ўпка-бронх тизимида патологик жараённинг эрта босқичида БА клиник кечиши хусусиятларини аниклаш;
БА жараёнида ўсмирлар иммунитета ҳужайравий ва гуморал буғинлари ҳолати хусусиятлари ҳамда фаоллаштирувчи маркерли лимфоцитлар периферик қондаги иммунофенотипини аниқлаш;
иммунорегулятор цитокинлар интерлейкин-6 ва интерферон-у маҳсули даражасини ўрганиш ва ўсмирлар БАсида уларнинг патогенетик информа-тивлигини аниқлаш;
БА билан касалланган ўзбек миллатига мансуб шахсларда, соғломларига нисбатан FceRip ва GSTnl генлари полиморф вариантлари аллеллари ва генотиплари тақсимланиш частотасининг ўзига хос хусусиятларини аниклаш;
ўсмирлик даврида БА билан касалланганларда полиоксидоний ва циклоферон дори воситаларидан фойдаланилганда иммуномодулловчи даво самарасининг клиник-иммунологик жиҳатларини аниқлаш;
ўтказилган тадқиқотлар асосида БА шаклланишининг кўп омилли моделини ҳамда мазкур патологик ҳолатда ўсмирларда ташхис, даволаш ва такомиллашган профилактика алгоритмини ишлаб чиқиш.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
БА билан касалланган ўсмирларда касаллик клиник кечишининг ўзига хос хусусиятлари аниқланган;
илк маротаба БА билан касалланган ва соғлом ўсмирларда иммун тизим микдорий кўрсаткичларининг ўзгариши тавсифланган ва амалий тиббиёт учун меъёрий хамда тавсиявий хужжатлар ишлаб чикилган;
илк маротаба БА билан касалланган ўсмирларда кон зардобининг цитокин профили комплекс баҳоланган. Иммунорегулятор IL-6 ва INF-y цитокинлари маҳсулининг ўзига хослиги ва уларнинг патогенетик хамда бошқарувчилиги тўғрисидаги маълумотлар аникланган;
илк бор БАнинг турли патогенетик вариантлари билан касалланганлар ва соглом индивидларда FccRip, GSTnl генларининг полиморф варианта аллелари ва генотипларининг тақсимланиш частотасига оид таҳлиллар асосида юқори ҳавф маркерлари аникланган, шунингдек, ўсмирларда БА ривожланишига резистентлиги аниқланган;
касаллик патогенезининг энг мухим жараёнлари очилиши асосида БАнинг тасдикланган модели хамда касалликни ўсмирларда босқичли ташхислаш, даволаш ва профилактика чора-тадбирлари алгоритми ишлаб чикилган.
Хулоса
1. Арид зонада истикомат қилувчи ўсмир ёшдаги шахсларда «бронхиал астма» касаллиги структураси ва учраш частотаси белгиланди. Кайд этилган патология 9,6% текширилган ўсмирларда руйхатга олинди ва касаллик киз болаларда ўғил болаларга нисбатан кўпроқ учради. Касаллик структурасида интермитирловчи ва ен1 ил персистирловчи шакллари кўпрок учради
2. Арид зонада яшовчи ўсмирлар орасида БА клиник кечишининг ўзига хослиги аникланди, бунда ўпка бронхиал дарахтининг зарарланиши бошка орган ва тўқималарнинг аллергик жараёнлари билан биргаликда учраш частотаси юқорилиги кўрсатилмоқда, жумладан, 73,9% АР билан, 53,7% АК билан, 16,6% АгД билан ва 14% Квинке шиши/эшак еми билан биргаликда учради.
3. Усмир ёшдаги БА касаллар популяцияси текширилганда, уларда иммун тизимнинг сезиларли даражада намоён бўладиган ҳужайра (CD3 ,CD4 , CD8 , CD16 ), гуморал (CD19 IgA, IgG, IgM) иммунитет ва активацион маркерлар (CD23 , CD95 ) кўрсаткичининг дефицита аникланди. Усмир ёшдаги БА касалларда иммун макомининг ўзига хос томонлари бўлиб, иммунореактивлик бузилиш чукурлиги кичик ёшдаги гуруҳда яккол намоён бўлди.
4. Усмир ёшдаги БА касалларда иммун сисгсмада хужайралараро ўзаро таъсирда яккол ўзгаришлар: ТЬ2-ҳужайралар томонидан сскрстирланадиган ва иммуноглобулинлар ишлаб чикиши хамда ангитслогснсз жараёнини регуляцияловчи IL-6 маҳсулининг ишончли равишда ортиши ва бунинг акси - Th 1-хужайралар рсгулятори INF-y цитокини камайиши содир бўлади.
5. Псрифсрик қондаги IL-6 ва INF-y цитокинлар мивдори касалликнинг патогенетик варианта билан ўзаро боғлиқлиги аникланди. Усмир ёшдаги БА аллергик клиник-патогенетик вариантида кон зардобида INF-y ишлаб чикиш даражаси камлигини кўрсатди. БА инфскцион формаси билан хасталанган ўсмирлар псрифсрик конида IL-6 ишлаб чикиши ортди.
6. Узбек этносига тсгишли ўсмирларда БА аллергик шаклининг ривожланиши юкори хавф маркерлари аллел FcsRIp-109T ва генотип FceRip-109Т/Т, паст хавф маркерлари FcsRip-109C ва Fcr.Rip-109C/C хисобланади. Узбек нонуляциясида БА наслий мойиллик бўлганда FceRip-109T/T генотип ва Fcr.Rip-109T аллелнинг юкори богланиш даражаси аникланди.
7. Узбек миллатига мансуб кизларда БА ривожланиш хавфи GSTnl тени полиморф локусининг Не-105 аллел ва Пс-105/Пс-105 генотини билан ассоциацияси аникланди. Не-105 аллел ва Пс-105/Пс-105 генотип ўзбск нонуляциясида БА аллергик формаси ривожланишига олиб кслади.
8. БА билан касалланган ўсмирлар комплекс давосига циклоферон ва полиоксидонийнинг киритилиши иммункоррегирловчи таъсир курсатиб, базис терапия самарадорлигининг ортишига олиб келди. Иммунмодулятор-ларнинг профилактик самарадорлиги тскширилганда, иолиоксидоний олган беморлар гуруҳида ижобий кўрсаткичларга эришилди, бу эса ўсмирлар БА комплекс даво ва профилактикаси схемасига полиоксидонийни киритиш аҳамиятлилигини тасдиклади.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Инсон популяцияларининг генетик хилма-хиллигини ўрганиш, унинг генофонди шаклланиши сцена-рийлари борасидаги тадкиқотлар замонавий генетиканинг энг истиқболли йўналишларидан биридир. Ушбу фан соҳасининг жадал ривожланиши инсон томонидан китъаларнинг эгалланиш йўлларини аниқлашга имкон берди. Марказий Осиё халкларини ўрганиш бу йўналишда жуда қизиқарли маълумотларни бериши мумкин, зеро Марказий Осиё ўзининг географик жойлашуви бўйича Европа ва Осиё ўртасидаги боғловчи халқа бўлиб хизмат қилади. Тарихий этнографик ва археологик тадқиқотлар маълумотларига кўра, ушбу худуд замонавий одам аждодларининг кадимда шаклланишида ва Евроосиё бўйича тарқалишида муҳим роль ўйнаган. Марказий Осиё халқлари ҳақидаги маълумотлар, ҳатто ўрганилган генетик маркерлар бўйича ҳам, бўлинган ва тасодифий характерга эга эканлигини кўрсатади. Бундан ташқари, тарихий, археологик, палеонтологик ва баъзи бир антропогенетик тадқиқотларга кўра, ушбу ҳудуд ҳозирги одам аждодларининг Евроосиё қитъаси бўйлаб тарқалишида маълум роль ўйнаганлигини кўрсатади. Шу сабабдан, Марказий Осиё ахолиси генофонди ҳакидаги янги ва аввал йиғилган маълумотларга комплекс бахо бериш ва умумлаштириш жуда муҳим, чунки ушбу минтақа аҳолиси генофондининг мураккаб популяцион тизим сифатидаги тахлилий тадқикотлари мавжуд эмас.
Одам популяцияларининг генетик тузилишини ўрганишда уларнинг бўлиниши ва тузилиши ҳақида тасаввурга эта бўлиш учун, ҳамда популя-циялар ўртасидаги генетик муносабатларнинг хусусиятларини аниқлаб бериш учун турли усуллар ишлатилади. Уларнинг орасида популяциялар ўртасидаги генетик масофаларни кўп ўлчамли статистик ёндашув ёрдамида тахдил килиш усули алоҳида ўрин тутади. Янада аниқроқ тасаввур килиш учун популяциялар ўртасида дендрограммалар бўйича жойнинг “генетик ландшафта” тузилади, унда популяциянинг генетик тузилиши эквидистант шакллар ёрдамида тасвирланади, популяциялар ўртасидаги генетик масофасига караб популяциялар кетма-кет бирлаштирилади ва шу тарзда генетик ландшафт хосил бўлади. Ушбу усул нафакат элементар популяциялар чегараларини ажратиш учун восита бўла олиши мумкин, балки популяциянинг табиий тарихий бирлик сифатида чегара ва ўлчамларини аниклаш учун самарали ёндашув бўлиб ҳисобланади.
Мультигенетик ландшафт маълум ҳудуд ва этносларга хос бўлган турли генетик тизимлар мажмуаси бўлиб, улар, ўз навбатида, ўзининг географик ареали, географик ва тарихий-маданий чегараларига эга.
Ушбу шартли чегара орасидан генлар оқими ўтади, аммо уларнинг ареал доирасидаги фаоллиги камрокдир. Бу чекланишлар бир хил эмас, ўзгарувчан, шу билан бирга, мутлако реалдир. Уларни никоҳ миграциялари тузилишини ўрганиш мисолида аниклаш мумкин. Шу сабабли турли популяциялар
антропогенези, албатта, бир-биридан фарқ килади. Этногенетик таркиб вақт ўтиши билан наслдан-наслга ўзгариб боради, демак, нафакат ҳозирги вақтдаги генофонд тузилишини билиш, балки уни шаклловчи ва ўзгартирувчи генетик жараёнларни хам ўрганиш лозимдир. Юкоридагилардан келиб чиқадики, мультигенетик ландшафтларни тадқиқ қилиш демография, тиббий генетика, антропология, этнология, археология ва халклар тарихи, яъни, табиий ва гуманитар билим сохалари билан узвий богликдир.
Геном хилма-хилликни ўрганиш нафақат турли миллатларнинг келиб чикиши ва генетик тарихини билиш, балки ирсий ва мультифакторли касалликлар молекуляр эпидемиологиясининг асоси бўлиб хам хисобланади. Ҳар бир ҳудуд ўзида маълум ва кенг таркалган генетик детерминирланган касалликлар тўплами билан тавсифланади. Турли минтақаларда у ёки бу касалликлар таркалишининг сабабларини тушуниш ҳамда уларни эрта ДНК-ташхислаш ва самарали профилактика килиш учун, авваламбор, касалликнинг ривожланишини аниқлаб берувчи популяцион тадкиқотларни ўтказиш зарурияти пайдо бўлди.
Тадқиқотниинг мақсади Марказий Осиёнинг маҳаллий халқларининг демографик, филогенетик ва эволюцион хусусиятларини митохондриал ДНК (мтДНК), Y-хромосомаси (NRY), Х-хромосомасининг микросателлитлари ҳамда Helicobacter pylori (H.pylori) ва В гепатити вируси (HBV) иммуногенетик вариантлари генетик хилма-хиллигини асосида уларнинг генофонди тузилишини тавсифлашдан иборат.
Мақсадга эришиш учун қуйидаги тадқиқот вазифалари хал қилинди:
Марказий Осиё территориясида яшовчи беморлардан ажратиб олинган H.pylori ва HBV нинг иммуногенетик ва регионал вариантларини дунёнинг бошка ҳудудларидаги вариантлари билан киёсий филогенетик тахлили оркали тавсифлаш;
Марказий Осиё популяциялари генетик дифференциация даражаси ва генетик хилма-хиллигини мавжуд популяцион-генетик объектлар маълумотлари - мтДНК, NRY, аутосома ва Х-хромосома маркерлари бўйича аниклаш;
Марказий Осиё популяциялари генофондига Евроосиё ғарби ва шарқи популяциялар ирсиятининг худудий, этник, субэтник ва элементар популяциялар даражасида қўшган ҳиссасини баҳолаш;
этнографик, ижтимоий ва лингвистик маълумотларни хисобга олиб мтДНК, аутосома, Х-хромосома ва NRY маркерларининг генетик хилма-хиллиги асосида регион популяцияларининг ўзаро муносабатлари хусусиятларини ўрганиш;
мтДНК, NRY, Х-хромосома ва аутосома маркерлари полиморфизми бўйича регионал, секс-специфик генетик ва ижтимоий тузилмаларни бахолаш;
мтДНК, NRY, аутосома ва Х-хромосома маркерлари ҳамда Н. pylori ва //ДКнинг иммуногенетик вариантлари бўйича Марказий Осиё халкларининг қадимий миграция йўллари ва шаклланиш сценарийларини аниклаш;
барча ўрганилган популяция - генетик кўрсаткичларни киёсий тахлил килиш йўли билан Марказий Осиё популяцияларининг Евроосиё ва дунё генофонди тизимидаги ўрнини белгилаш.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк бор Марказий Осиёнинг 6 та халкига кирувчи 26 та популяция гурухи генофонди тузилиши яхлит популяцион тизим сифатида кенг миқёсли генетик объектлар ёрдамида аниқланган;
илк бор мазкур халқлар таркибидаги гурухлар генофонди тузилишининг батафсил тавсифи берилган ва олинган натижалар асосида хар бир генетик объект типининг информативлиги баҳоланган;
биринчи марта Евроосиё ғарбий ва шарқий линиялари бўйича тадкиқ қилинган генетик маркёрларининг ўзаро нисбати комплекс аникланган, ушбу худуд умумий генетик хилма-хиллиги ва популяцияларининг генетик дифференциация даражалари бахоланган;
илк бор мазкур генетик объектлар асосий гаплогурухларининг филогенетик тахлили таърифланган;
илк маротаба қўшни худудлар ва Евроосиё популяциялари генофонди тизимида Марказий Осиё халкларининг ўрни асослаб берилган;
биринчи марта Марказий Осиёнинг 6 та этносида мультиген патологиялар шаклланишини башоратлашда зарур бўлган ҳудуд эволюция ва адаптация механизмлари таърифланган.
Хулоса
1. Марказий Осиѐ минтақасид анажратиб олинган H.pylori Ғарбий Европа изолятларига ўхшаш бўлиб, иккита турли аждод популяциялар ѐрдамида шаклланган - Ancestral Europe1 (устунроқ бўлган) генотипива Ancestral Europe2 генотипи, AE1-генотипи учун Марказий Осиѐ ҳудудиманба бўлиб ҳисобланиши мумкин. Марказий Осиѐ ҳудудидан ажратиб олинган H.pylori штаммлари алоҳида кластер гуруҳлар ташкил этади: тожик, ўзбек штаммлари ва шимолий Эрондан бўлган эрон изолятларининг ўзаро яқинлиги аниқланди. Қирғиз изолятлари (hpЕAsia, hpAsia2 генотиплари) Сибирь популяцияларига яқинлиги исботланди.
2. Марказий Осиѐ ҳудудида HBV генотипларининг юқори даражадаги хилма-хиллиги аниқланди – 4 та генотип (А, С, D, G). HBV нинг Марказий Осиѐ генотиплари бошқа ҳудудлардаги вариантлар билан филогенетик таҳлили доминант бўлган D1 генотипининг (0,78) Европа, Яқин Шарқ ва Африка вариантлари билан яқинлигини кўрсатди.
3. Қозоқлар, туркманлар, Тўрткўл қорақалпоқларининг NRY бўйичагенетик яқинлик кўрсаткичлари битта уруғ даражасида юқори бўлди: 0,54 (p<0,001); 0,34 (р<0,01) ва 0,77 (р<0,001), мувофиқ равишда. Яқинлик коэффициентлари клан даражасида қозоқлар, туркманлар, Қўнғирот қорақалпоқлари, ўзбеклар ва Тўрткўл қорақалпоқлари учун камроқ бўлди: 0,30 (р<0,01); 0,21 (р<0,001) ва 0,40 (р<0,001); 0,07 (р<0,05) ва 0,09 (р<0,05) мувофиқ равишда. Қабила даражасида ушбу кўрсаткичлар барча туркий популяциялар учун негатив бўлди: -0,02 (р<0,05); -0,04 (р<0,001); -0,07 (р<0,01); -0,0011 (р<0,1) ва -0,10 (р<0,01) мувофиқ равишда.
4. мтДНК HVS-1 таҳлили шуни кўрсатдики, барча популяциялар учун умумий коэффициент даражаси паст бўлди: FST=0,013; р<0,0001. Хилма-хиллик даражаси гуруҳлар ўртасида умумий вариабеллик даражасидан 0,6% (р<0,001) ни ташкил этди. Туркий ва ҳинд-эрон популяциялари ўртасидаги генетик фарқ ўрсаткичи умумий генетик вариабелликдан 0,55% (р<0,0283) ни ташкил этди. Субэтник даражадаги генетик дифференциация кўрсаткичи ҳинд-эрон гуруҳида (FST=0,0197; р<0,001) туркий гуруҳларга (0,3%; р=0,10) қараганда яққолроқ намоѐн бўлди. Барча популяцияларда глобал даражада мтДНК HVS-1 бўйича генетик ва географик масофалар ўртасида ўзаро боғлиқлик аниқланмади: r= -0,00682; р=0,502.
5. NRY тахлили қуйидаги кўрсаткичларни кўрсатди: этник гуруҳлар ўртасидаги генетик дифференциация даражаси 5,6% (р<0,02)ни ташкил этди; популяциялар ўртасидаги умумий дифференциация RST=0,186 (р<0,001) га тенг бўлди. Туркий ва ҳинд-эрон популяцияларини яшаш тарзи ва тилини ҳисобга олган холда ўтказилган комбинацияланган тахлил ўтказилганда генетик фарқлар кўрсаткичи иккала гуруҳ ўртасида ~9,1% ни ташкил этди. Этнос-этнос даражасида генетик дифференциация кўрсаткичлари этнослар ичидаги кўрсаткичларга нисбатан пастроқ: 5,6% - этник гуруҳлар ўртасида, 18,6% ва 13,7% га тенг бўлди – этник гуруҳ ичидаги популяциялар ўртасида.
6. Гетерозиготалик кўрсаткичлари (Н) ва мтДНК бўйича жуфт фарқлар ўртача қиймати (р) чорвадор популяцияларда (ўртача Н=0,99; ўртача р=5,29) ва фермер популяцияларида (ўртача Н=0,99; ўртача р=5,32) юқори бўлганлигини кўрсатди. NRY бўйича гетерозиготалик (Н) кўрсаткичи чорвадор гуруҳларда аграр гуруҳларга нисбатан пастроқ бўлган, мувофиқ равишда 0,86 ва 0,99 (p<0,01). Номад популяциялар фермер популяцияларига нисбатан юқори популяцион дифференциация даражасини (RST) кўрсатди – 0,19 ва 0,06, мувофиқ равишда (p<0,01). Демографик ўсиш кўрсаткичлари (r) чорвадор популяцияларда аграр популяцияларга нисбатан пастроқ бўлганлиги аниқланди– 1,004 ва 1,008, мувофиқ равишда (р=0,056).
7. Барча этносларда генетик дифференциация даражаси NRY бўйича мтДНК га нисбатан баландроқлиги аниқланди. Фермер популяцияларида генетик дифференциация фарқи деярли аниқланмади - FST (Y)=0,069 ва FST (мтДНК)=0,034, патрилинеал номад популяцияларда эса генетик хилма-хиллик даражаси эркаклар линияси учун юқорироқ бўлди – FST (Y)=0,177 ва FST (мтДНК)=0,010. Аутосома ва Х-боғланган маркерлар бўйича популяцион тизимнинг генетик хилма-хиллиги патрилинеал чорвадорларда қуйидаги қийматларни ташкил этди: FST(A)=0,008 (0,006-0,010) ва FST (X)=0,003 (0,001- 0,006) (H0: FST (A)=FST(X); H1: FST (A)>FST(X); p=0,02). Билинеал фермер популяцияларда аутосома ва Х-хромосомали маркерлар фарқи деярли кам бўлди: FST (A)=0,014 (0,012-0,016) ва FST (X) =0,013 (0,008-0,018; p=0,36 га тенг бўлганда).
8. мтДНК таҳлили Евроосиѐ ҳудудида экспансия ѐши (τw) шарқдан ғарбга сезиларли даражада камайиб борганлигини кўрсатди(r=0,72; p<0,001). Экспансия ѐши Хитой ҳудудида 30 минг йилдан Ғарбий Европада 17 минг йилгача камайиш тенденциясига эга эканлиги аниқланди. Марказий Осиѐ ҳудудида экспансия ѐши 26 минг йилни ташкил этди. NRY бўйича экспансиялар таҳлили натижалари ҳам генетик хилма-хилликни Евроосиѐда шарқдан ғарбга камайиб борганлигини кўрсатди (r=0,49; р<0,001). Марказий Осиѐда бу ѐш 16 минг йилни ташкил этди. Batwing таҳлилининг натижаларига кўра ўзбек популяциясининг келиб чиқиш минимал ѐши 1232,71 йилни ташкил этди (Ne=14088 (6765-23942); α=0,0108 (0,0065-0,0155)).
9. Марказий Осиѐ популяциялари этник ва лингвистик гуруҳлари ўртасида мультилокусли генетик вариациялар пропорционал тақсимланиши шуни кўрсатдики, вариацияларнинг 98% дан ортиғи популяция чегарасида кузатилган (p<0,0001). Кузатилган вариацияларда этник ва лингвистик баҳолаш аниқ муносибликни кўрсатди - FCT=0,007; p<0,0001 ва FCT=0,011; p<0,0001, мувофиқ равишда. Ҳар бир туркий ва ҳинд-эрон популяциялари ичида географик изоляция далиллари топилмади (p=0,363 ва p=0,772, мувофиқ равишда).
10. Мультилокусли аллел хилма-хиллик таҳлили (AR) ва гетерозиготалик таҳлили (He) Марказий Осиѐ популяциялари ва бошқа популяциялар ўртасидаги фарқларни кўрсатди: ҳам аллел хилма-хилликда (2 =105,29; d.f.=25; p<0,0001), ҳам гетерозиготаликда ( 2 =67,98; d.f.=25; p<0,0001). Марказий Осиѐ аҳолисининг мультилокусли таҳлилида популяцияларнинг дифференциацияси Евроосиѐнинг бошқа ҳудудлари аҳолисига нисбатан сезиларли даражада эканлиги аниқланди: Европа ва Яқин Шарқ гуруҳларида FST жуфтли баҳолаш – 0,011 дан 0,015 гача ва -0,008 дан – 0,021 гача ўзгарган, мувофиқ равишда; Шарқий Осиѐ гуруҳларида -0,011 дан 0,046 гача; ва ниҳоят, Марказий Осиѐда ушбу кўрстакичлар -0,004 дан 0,056 гачани ташкил этди. Гетерозиготалик ҳиндэрон популяцияларида туркий популяцияларга қараганда сезиларли даражада юқори эканлиги кузатилди (He=0,818 ва He=0,787, мувофиқ равишда; Z=-4,55; p<0,0001). Мультилокусли таҳлилга кўра барча 26 та Марказий Осиѐ популяциялари ўртасида унча кўп бўлмаган, аммо лекин аниқ бўлган тафовутлар аниқланди (FST=0,015; CI99%=0,011 – 0,018; p<0,01).
Согласно современным исследованиям, родители, имеющие детей с расстройствами аутистического спектра (РАС), находятся в особой группе риска по развитию социальной дезадаптации, клинической депрессии,
тревожных расстройств и других невротических состояний. Подчеркивается негативное влияние присутствия ребенка с РАС в семье на функционирование всех ее членов [1, 4, 5, 10, 14]. Эмоциональное, поведенческое и когнитивное воздействие, оказываемое в семье, воспитывающей ребенка с расстройствами аутистического спектра, составляет основу детско-родительских отношений, которые характеризуются тесной эмоциональной взаимосвязью и взаимозависимостью ее членов [2, 6, 8, 11, 12]. Рождение ребенка с отклонениями в психическом развитии меняет привычный жизненный уклад семьи, вызывает изменения в детско-родительских, супружеских отношениях, во взаимодействии семьи с окружающим социумом. Влияние родительской подсистемы на детскую реализуется посредством родительского отношения. От эмоционального принятия, адекватной оценки ребенка и согласованного стиля воспитания со стороны матерей и отцов зависит не только динамика его психического развития, но и психологический климат в семье [3, 7, 9, 13].
Изучить часто встречаемые врожденные пороки сердца у детей, причины и факторы появление В ПС, методы их лечения по литературным данным.
Диссертация мавзусинингдолзарблиги ва зарурияти. Ўткир диарея касалликлари ҳозирги вақтда касалланиш даражаси юқори бўлганлиги, ўртача оғирликдаги ва оғир турларининг кўп учраши билан, айниқса, кўкрак ёшидаги болаларда асоратлар ва ўлим ҳолатларининг кўп учраши туфайли, болалар инфекцион касалликларининг муҳим муаммоларидан бири бўлиб қолмокда. Жахон соғлиқни саклаш ташкилотининг (ЖССТ) маълумотларига кўра, дунёда ҳар йили 2,5 млрд диарея касалликлари қайд этилиб, ундан 70%ини 14 ёшгача бўлган болалар ташкил этади (WHO, 2008). 2008 йилда ўткир диарея касалликлари 5 ёшгача бўлган болалар ўлимининг 15%ини ташкил қилган, бу кўрсаткич ўткир пневмониядан вафот этган болалар сонига (18%) деярли тенглашаётганлиги алоҳида эътироф этилмокда.
Кейинги йилларда дунё бўйича болалардаги ўткир диареянинг этиологик тузилиши анча ўзгарди. Агар ўтган йилларда ўткир диареянинг қўзғатувчилари бактериялар - шигеллалар, салмонеллалар, эшерихиялар бўлган бўлса, ҳозирги пайтда эса болалар ўткир диареяларининг 50-80%тини вируслар келтириб чиқармокда. Дунёнинг турли мамлакатларида олиб борилаётган кўп сонли тадқиқотларга, эришилган ютуқларга қарамай, вирусли диареяларнинг кўпгина муаммолари ҳозиргача ўз ечимини топгани йўқ ва касалланиш йил сайин ортиб бормокда.
Касалланиш даражаси турли ҳудудларда хар хил ёшдаги болалар орасида ўзгариб (10-90%) туради. Энг катта касалланиш даражаси икки ёшгача бўлган болаларда кузатилади. Педиатр ва неонатологлар фикрича, бир ёшгача бўлган болаларда ротавирусли инфекция ўткир диареяли касалликлар тузилишида биринчи ўринни эгаллайди ва айрим ҳудудларда диареяларнинг 50-80%ини ташкил қилади.
Охирги йилларда Европада ҳар Йили 72 мингдан 77 мингтагача 5 ёшгача бўлган болалар стационарда даволанганлар, яъни ҳар бир мингта боладан 3 таси госпитализация қилинган. Бунда бемор болалар 21%ининг касалланишига касалхона ички инфекцияси сабаббўлган. бемор болаларнинг аниқ ротавирус инфекцияси билан касалланганлиги ҳали хам аник эмас. 30-55% холларда ўткир ичак инфекцияси билан касалланган беморларнинг касалхонага ёткизилишига ротавирус инфекцияси сабаб бўлади.
Аксарият вирусли диареялар асосини ташкил қилувчи бир қатор қонуниятлар ҳали хам яхши ўрганилмаган, айникса болаларда вирусли диареялар клиник кечишининг ўзига хос хусусиятларини акс эттирувчи маълумотлар етарлича ёритилмаган. Агарда болалар вирусли диареяларнинг хар бир шаклига хос махсус клиник кўринишлариниўрганилса, касалликнинг қиёсий-ташҳис мезонларини аникдашга ёрдам берар эди ва бу эса касалликнинг эрта босқичларида ташхис қўйиш хамда ўз вақтида зарур даволаш чораларини бошлашга имкон берар эди. Ҳозирги вактда, вирусли гастроэнтеритларни ташҳислаш мукаммаллаштирилмаган, шу сабабли, ташхисланмаган ноаник ўткир ичак инфекциялар юқори даражада бўлиб келмоқда. Таъкидлаш лозимки, Ўзбекистонда болаларда айрим вирусли диареялар қўзғатувчилари генотипларининг тарқалиши ва уларнинг клиникада ахамияти ҳақида маълумотлар жуда кам. Адабиётларда вирусли диареяларни махсус даволаш ҳақида маълумотлар етарлича эмаслиги, ўз навбатида энг самарадор дори воситаларини қўллаш орқали эрта, этиотроп даволаш тадбирларини ишлаб чиқиш мувофиқлигини кўрсатади. Болаларда вирусли диареялари ташҳислашни юқори даражага кўтариш, уларнинг клиник-лаборатор, эпидемиологик ҳусусиятларини аниқлаш ва даволаш усулларини ишлаб чиқиш масалалари долзарб бўлиб қолмоқда. Юқорида келтирилган маълумотлар Ўзбекистон Республикаси учун мухим муаммолардан бири бўлиб, буларни янада чуқурроқ ўрганиш долзарб эканлигидан далолат беради ва ўз навбатида мазкур тадқиқот зарурияти юкорилигини таъкидлайди.
Тадқиқотнинг мақсади ўткир диареялар тузилишида вирусли диареяларнинг учрашини белгилаш, уларнинг клиник хусусиятларини ўрганиш, рота-, норовирусларнинг молекуляр-генетик тавсифини тузиб чиқиш ва болалардаги диареяларнинг ижтимоий-иқтисодий жиҳатларини аниқлаш. Болалардаги вирусли диареяларни даволашнинг илмий асосланган, ўзига хос усулларини ва ташхислаш алгоритмини ишлаб чиқиш.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Ўзбекистонда биринчи марта болалар ўртасида вирусли этиологияга эга бўлган ўткир диарея касалликларининг учраш даражаси аникданган ва ўткир диарея касалликларининг этиологиясини аниклаш максадидаги ташхис изланишларини оптималлаштиришган;
болаларда ўткир диарея касалликларининг келиб чиқишида рота-, норо-адено- ва астровирусли инфекцияларнинг ҳиссаси аникданган ва ёш болаларнинг касалланишида ротавируслар энг катта аҳамиятга эга эканлиги исботланган;
вирусли диареяларнинг мавсумийлиги ва йил давомида мавсумга караб, хар хил вирусли диарея касалликлари етакчи ўринни алмаштириб туриши аникданган;
болаларда диарея касалликларининг ривожланишига таъсир этувчи омиллар аникданган;
илк маротаба рота-, норо-, адено- ва астровирусли моноинфекцияларнинг клиник кечишида, болаларнинг ёшини ҳисобга олган ҳолда, ўзига хос ҳудудий хусусиятлари аникданган;
болалардаги рота-, норо-, адено- ва астровирусли диарея касалликларининг тавсифи ва уларнинг киёсий-ташхисий фаркдари аникданган;
биринчи бор Ўзбекистонда болаларда учрайдиган рота- ва норовирусли диареяларнинг молекуляр-генетик тузилиши аникданган;
болалардаги вирусли диареялар ташхисининг алгоритми ишлаб чиқилган;
ХУЛОСА
1. Ўзбекистондаги ўткир диарея касалликлари 77,5% ҳолларда вируслар
орқали келиб чиққан. Вирусли диареялар 62,1% ҳолларда моно-инфекция кўринишида учрайди. Болалардаги моновирусли диареяларнинг этиологик тузилишида ротавирусли инфекциянинг улуши - 21,0%, норовирусли инфекциясининг - 17,0%, адено вирусли инфекциянинг - 14,0%,
астровирусли инфекциянинг - 10,0% ташкил этади.
2. Вирусли диареялар мавсумий характерга эга бўлиб, улар кўпинча, оби-ҳаво совуқ бўлганда кўпроқ авж олади. Йил давомида турли мавсумларда вирусли диареялар орасида устунлик (доминантлик) ўзгариб туради. Ротавирусли инфекция билан касалланиш қиш-баҳор мавсумларида (январь-май) чўққига чикади, норовирусли инфекция - декабрь-март ойларида авж олади, аденовирусли инфекция - сентябрдан февралгача (куз-қиш мавсуми) ва астровирусли инфекция - октябрь-декабрь ойларида авж олади.
3. Турли ёш гурухдарида вирусли диареяларнинг учраши хам турлича бўлади. 1 ёшгача бўлган болаларда моновирусли инфекциялар ичида этиологик жиҳатдан ротавирусли инфекция кўпрок (32,1%) учрайди. Ротавирусли ва аденовирусли инфекциялар билан - 1 ёшдан 3 ёшгача бўлган болалар (мос ҳолда - 51,1% ва 62,6%), астровирусли ва норовирусли инфекциялар билан 3 ёшдан ошган болалар кўпроқ касалланадилар (мос ҳолда - 53,3% ва 59,2%).
4. Вирусли диареялар боланинг ёшига қараб турлича кечади. Ўткир вирусли ичак инфекциялари 1 ёшгача бўлган болаларда оғирўтади. Боланинг ёши қанча кичик бўлса, клиник симптоматика шунча кучли ва давомли бўлади. 3 ёшдан катта бўлган болаларда вирусли диареялар енгилроқ ўтади, иситмалаш ва диарея узок давом этмайди.
5. Кўп ҳолларда рота-, норо-, адено- ва астровирусли инфекциялар ўртача огир шаклида кечади (мос равишда 73,8 %, 75,4 %, 74,8 % ва 82,8 %). Вирусли этиологияга эга бўлган ўткир ичак инфекциялари клиник кечиши бўйича ўхшаш белгиларга эга бўлса-да, аммо уларни умуминфекцион синдром ҳамда ошқозон-ичак йўли зарарланиш синдромининг тез-тез учраши, давомийлиги ва якқоллиги бўйича фаркдаш мумкин. Бунда ИФА ва ПЗР ташхис усуллари ҳал қилувчи аҳамиятга эга.
6. Узбекистан ҳудудида норовируснингэнг кўп учрайдиган генотипи - бу GII генотипидир. Норовирус инфекциясининг клиник намоён бўлиши вируснинг генотипига боғлиқ эмас. Филогенетик тахдил кўрсатишича, Узбекистан худудида айланиб юрган норовирус штаммлари Жанубий-Шарқий келиб чиқишга эга. Аникданган штамм Вьетнам ва Япон штаммларининг рекомбинацияси натижасида юзага келган.
7. Ротавирусли инфекцияда энг кўп учрайдиган G генотипи - бу GI бўлади (56,3%), GII 21,7% ҳолларда топилади ва GUI - 10,8% ҳолларда учрайди. Р-генотиплар орасида энг кўп учрайдиган генотип бу - Р8 (69,8 %). Ротавирус генотиплари комбинацияси орасида 49,8% ҳолларда, G1P8 генотип комбинацияси учрайди.
8. Вирусли диареялар билан касалланган болаларни комплекс даволашда “Болалар Анаферони” препарата қўлланса, у беморларнинг вирус ажратиб чиқаришига яхши таъсир кўрсатади, вирус чиқариб ташлаш давомийлигини қисқартиради, организмни санациясига ёрдам беради ва шулар оркали касалхоналарда ҳамда болалар жамоаларида вирусли диарея касаллиги билан спорадик ва жамоада авж олиши мумкин бўлган касалланиш ҳолатларини пасайтиради.
9. Ижтимоий-гигиеник, тиббий-биологик ва тиббий-ташкилий омиллар ўткир диареяли касалликларнинг огир кечишига таъсир кўрсатади ва огир асоратлар ривожланишига имкон яратади.
10. Марков моделига биноан болалардаги ўткир диареяларда олдиндан тестлашни ўтказиш касалликдан келадиган зарарни 6,4%дан 13,7%гача қисқартиради.
Тадқиқот объектлари: 609 та бемор СВГ, 185 нафар бемор ЎВГВ, 210 та бемор СВГВ, 120 та бемор СВГС, 94 та бемор микст В+С гепатит.
Ишнинг мақсади: Гепатит В ва С вирусларнинг молекуляр-генетик хусусиятларини аниқлаш ва бу кўрсаткичларни ўткир гепатит В, сурункали гепатит В, С ва микст В+С гепатитларнинг ташхисига, клиник кечишига ва оқибатларига аҳамиятини ўрганиш.
Тадқиқот услублари: Клиник, лаборатор, инструментал, молекуляр-генетик, морфологик ва статистик услублар.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: ВГВда НВУнинг А, рекомбинант A+G, С ва Д генотипларининг циркуляцияси аникланган. Серологик маркерларнинг детекцияси генотипларга богликлиги исботланди. Тадқикотлар натижасида ЎВГВ ва ЎВГСда касалликнинг оккульт ва HBcAg-негатив серологик кўринишининг мавжудлиги исботланди. Биринчи бўлиб HBV ва HCV инфекцияларида генотипларининг СВГВ ва СВГСнинг клиник кечишига ва оқибатларига богликлиги кузатилди. СВГСнинг 1в, 1а, 2а, 2в, За ва микст 1в+3а генотипларининг циркуляцияси аниқланди. Касалликнинг огир кечиши ва патологик жараённинг тез ривожланишини HCVhhht 1в ва 1а генотипларда кузатилди. Биринчи бўлиб микст В+С гепатитда вирусларнинг молекуляр-генетик хусусиятлари ва ахамиятлари исботланди. Қон зардоби ва жигарда HBV ДНКси ва HCV РНКсининг детекциясининг касалликнинг клиник кўринишига ва оқибатларига богликлиги аниқланди.
Амалий ахамияти: ПЦР усулининг HBV ДНК ва HCV РНКнинг СВГВ, СВГС ва микст В+С гепатитларда қон зардоби ва жигар тўқимасида аниклашнинг ахамияти исботланди. СВГда ИФА ва ПЦР услубининг комплекс анализнинг натижалари касалликнинг оккульт ва HBcAg-негатив холатларида этиологик ташхисни аниқлашда ахамияти исботланди.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Тадқиқот натижалари асосида 1 та монография, методик ва услубий қўлланмалар, ўқув программаси, Тиббиёт олий ўкув юртлари ўкув жараёнига хамда гепатологик марказларда амалиётга тадбиқ килинган. Ўз вактида аниқланган СВГ касаллигининг эрта ташхисоти ножўя асоратларнинг олдини олишда ва аник даволаш программасини танлашда ёрдам беради ва иқтисодий самарадорлик хар бир бемор учун 190 минг сўм ташкил килади.
Қўлланиш сохаси: Тиббиёт, юкумли касалликлар шифохонаси, гепатологик марказлар, олий ўқув юртлари.