“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
529
MEHNAT MIGRATSIYASINING UNUMLI BANDLIK TAMOYILLARIGA
ASOSLANISHI: VAZIYAT VA ZARURAT
Qurbonov Samandar Pulatovich
Mehnat bozori tadqiqotlari
instiuti doktoranti
Jahon ilmiy adabiyotlarida aholi mi
gratsiyasi “ma’muriy
-hududiy
sub’ektlarning tashqi va ichki chegaralarini kesib o‘tishi bilan bog‘liq bo‘lgan har
qanday hududiy harakat deb tushuniladi.
Migratsiya lotincha «migratio» so‘zidan olingan bo‘lib, aholining
joyini
o‘zgartirishi, boshqa joyga ko‘chib o‘tishi ma’nosini anglatadi. Ana shu atamadan
kelib chiqqan holda migratsiyaning tor va keng ma’nosi farqlanadi. Tor ma’noda
aholining migratsiyasi
–
bu ularning doimiy turar joyining o‘zgartirilishi bilan
yakunig
a yetadigan hududiy joyini o‘zgartirishidir. Keng ma’noda aholining
migratsiyasi esa odamlarning bir yoki bir nechta ma’muriy
-hududiy birliklardagi
turli aholi turar joylari o‘rtasida davomiyligi, muntazamligi va maqsadidan qat’i
nazar ko‘chib yurishidir [
1].
Xalqaro Mehnat migratsiyasi tav
siyalariga muvofiq, mamlakatda bo‘lish
muddatiga qarab, fuqarolar quyidagi toifaga ajratiladi:
1. Tashrif buyuruvchilar - uch oydan kam muddatga kelgan shaxslar
(masalan, sayyohlar). Ushbu toifa muhojirlar deb hisoblanmaydi, ammo
amaliyot shuni ko‘rsatadi
ki, mehnat migratsiyasining bir qismi qisqa (uch oydan
kam) muddat davomida amalga oshirilishi mumkin, masalan, mavsumiy
migratsiya yoki ma’lum bir qisqa muddatli ishlarni bajarish uchun chet ellik
ishchilarni yollash.
2. Migrantlar, shu jumladan:
- qisqa muddatli migrantlar - odatdagi yashash joyidan boshqa mamlakatga
3 oydan kam bo‘lmagan va 12 oydan ortiq bo‘lmagan muddatga ko‘chib
yuradigan shaxslar;
- uzoq muddatli muhojirlar - kamida bir yil (12 oy) muddatga odatdagi
yashash joyidan boshqa mamlakatga
ko‘chib o‘tadigan shaxslar.
Ma’lumki, so‘nggi yarim asr mobaynida katta iqtisodiy ko‘rsatkichlarga
erishgan Turkiya, Xitoy, Hindiston, Filippin va hatto industrial rivojlangan
Yaponiyada ham migratsion jarayonlar va unda ishtirok etgan fuqarolarning
inson
iy kechinmalari sotsiologiyasini izchil ilmiy o‘rganish orqali katta yutuqlar
qo‘lga kiritilgan. Ularning tajribalaridan bugungi kunda rivojlanib borayotgan
boshqa mamlakatlar ham unumli foydalanmoqda.
Umuman olganda mehnat migratsiyasi bu mahalliy mehnat bozorining
inqirozi oqibatida yuzaga keladigan holatdir. Mehnat bozorining inqiroz holatini
tavsiflovchi qator tizimli muammolarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
530
-
iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida (masalan, qishloq xo‘jaligi
sektorida) aholining qashshoqligini keltirib chiqaradigan samarasiz ish bilan
ta’minlash;
-
zaif tadbirkorlik faoliyati;
-
kelajakda aholining noaniqligi;
-
ibtidoiy texnologiyalarga qaytish tendensiyasi, qo‘l mehnati, kam
daromadli, ijtimoiy himoyalanmagan faoliyatga yo‘nalish;
-
ko‘p mehnat tala
b qiladigan tarmoqlarning yetishmasligini qoplaydigan
biznesning ko‘plab turlarining rivojlanmaganligi;
-
ba’zi zamon
aviy mintaqalarda, asosan, zamonaviy arzon uy-joylar
bozorining yetishmasligi sababli zaif hududiy va professional harakatchanlik;
-
ishchi kuchining kasbiy va malaka tuzilmasining mehnat bozori
ehtiyojlariga mos kelmasligi [2].
Migratsiya jarayonining hozir
gi bosqichi oldingilaridan ko‘lami, geografik
xususiyatlari, transformatsiyalashuvi va integratsiyalashuvi jihatdan dinamik
ko‘rsatkichlari,
ijtimoiy-demografik tarkibi bilan farqlanib turadi. Migratsiya
oqimlarining yo‘nalishi dunyo miqyosida o‘zgarib bor
moqda. Jumladan,
O‘zbekiston fuqarolarining migratsiyasi uzoq xorijga ham (AQSh, Yevropa, Arab
mamlakatlari, asosan, BAA, Misr, Bahrayn, Quvayt, Saudiya Arabistoni, Janubi-
Sharqiy Osiyo mamlakatlari, Janubiy Koreya, Tailand, Malayziya), yaqin xorijga
ham (
masalan, Rossiya, Qozog‘iston) amalga oshirilmoqda.
Migrantlar o‘z tabiatiga ko‘ra jamiyatning ishbilarmon va harakatchan
a’zolari hisoblanadi. Tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, migratsiya iqtisodiy
o‘sishga, millatlarning assimilyatsiyalashuviga, marginal madaniyatlar boyishiga
olib kelgan [3].
Migratsion jarayonlarni tahlil etishda uning muhim muammolari
mavjudligini ham inobatga olish zarur. Xususan, aksariyat hollarda migrantlar
ekspluatatsiya qilinib, ularning huquqlari poymol etiladi. Migrantlarning
joylashgan mamlakatlari madaniyati va turmush tarziga moslashuvi,
integratsiyalashuvi qiyin kechadi. Ularni qabul qilayotgan davlatlar tub aholisini
ish joylaridan mahrum etadi. Bu esa, o‘z navbatida, mahalliy aholining
migrantlarga nisbatan salbiy munosabatini shakllantiradi. Ushbu va boshqa
ko‘plab sabablarga ko‘ra, migratsiya muammosini har tomonlama, shu jumladan,
siyosiy-sotsiologik jiha
tdan o‘rganish talab qilinadi.
Ijtimoiy jihatdan chuqur ilmiy o‘rganish, bir tomondan, mehnat bozorining
yangi infrastrukturasini, ko‘p mehnat talab qiladigan sohalari
va ishlab
chiqarishning texnologik jarayonini qamrab olsa, boshqa tomondan,
iqtisodiyotn
ing an’anaviy sohalarida bozor munosabatlarini vujudga keltiradi va
rivojlantiradi.
So‘nggi yillarda migratsiya faol siyosiy munozaralar markazida bo‘lgan.
Aksariyat od
amlar muhojirlarni ijobiy qabul qilishadi, ammo noto‘g‘ri
tushunchalar va qo‘rquvlar ham
mavjud. Masalan, ba’zilar migrantlar iqtisodiyot
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
531
uchun og‘ir deb ishonishadi. Tartibga solingan migratsiya doimo o‘z ijobiy
tomonlarini namoyon etgan.
Migratsiya jarayonlarini tartibga solishning eng muhim vositasi
–
bu
me’yoriy
-huquqiy hujjatlarni takomillashtirishdir.
2020 yilning 15 sentyabrida Prezident imzolagan “Xavfsiz, tartibli va
qonuniy mehnat migratsiyasi tizimini joriy etish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi
PQ-4829-
son qarori ko‘pgina muammolarga yechim topishga yo‘l ochdi.
Xususan, tashqi mehnat migratsiyasi sohasidagi vakolatli organlarning
faoliyatini takomillashtirish, xorijda ishlamoqchi bo‘lgan shaxslarni talab yuqori
bo‘lgan kasblarga o‘qitish, fuqarolarning chet elda bo‘lish davrida huquqlarini
himoya qilish, qaytib kelgan mehnat migra
ntlarining bandligini ta’minlash,
shuningdek, ularning oila a’zolarini ijtimoiy qo‘llab
-quvvatlash qarorning asosiy
maqsadi ekanligini alohida e’tirof etish mumkin.
Xavfsiz, tartibli va qonuniy mehnat migratsiyasi tizimining asosiy
yo‘nalishlari etib qo‘y
idagilar belgilandi:
-
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini chet elga vaqtincha mehnat
faoliyatini amalga oshirish uchun tashkillashtirilgan holda yuborish hajmini
oshirish, ushbu maqsadda vazirlik, idoralar va mahalliy ijroiya hokimiyati
organlarining vazifa va vakolatlari doirasini kengaytirish;
-
tashqi mehnat migratsiyasi sohasida xalqaro hamkorlikni rivojlantirish,
xorijdagi vatandoshlar tashkilotlari va o‘zbek diaspo
ralari bilan aloqalarni
mustahkamlash;
-
xorijga ishlashga ketishdan oldin O‘zbekiston Res
publikasi fuqarolarini
kasb-
hunarga va xorijiy tillarga o‘qitish amaliyotini samarali yo‘lga qo‘yish,
ularga kasbiy malakani tasdiqlovchi xalqaro tan olinadigan sertifikatlarni berish
tizimini joriy qilish;
-
xorijda murakkab sharoitga tushib qolgan mehnat migrantlarini
moliyaviy va ijtimoiy qo‘llab
-
quvvatlash, ularning hayoti va sog‘lig‘ini
sug‘urtalash amaliyotini kengaytirish, ular uchun madaniy
-
ma’rifiy tadbirlarni
tashkil etish;
-
chet elda mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan fuqarolarning haq-
huquqlari
ni ta’minlashga va ko‘maklashishga qaratilgan chora
-tadbirlarni
amalga oshirish, ularga qulay shart-sharoitlarni yaratish;
-
mehnat migratsiyasidan qaytib kelgan shaxslarni reintegratsiya qilish,
shu jumladan ularning bandligini ta’minlash, kasbiy malakasini
oshirish va
tadbirkorlik tashabbuslarini rag‘batlantirish
[4].
Qarorga ko‘ra xorijda ishlashga ketishdan oldin O‘zbekiston fuqarolarini
kasb-hunarga va xorijiy tillarg
a o‘qitish amaliyotini samarali yo‘lga qo‘yish,
ularga kasbiy malakani tasdiqlovchi xalqaro tan olinadigan sertifikatlarni berish
tizimini joriy qilish mazkur tizimning asosiy yo‘nalishlaridan biri etib belgilandi.
Shu bilan bir qatorda O‘zbekiston Respub
likasi Prezidentining 2024 yil 23
sentyabrdagi «Kambag‘allikdan farovonlik sari» dasturi
ni amalga oshirish
bo‘yicha birinchi navbatdagi chora
-
tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ
-330-son qarori 2-
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
532
ilovasi “2024 yilda aholini kambag‘allikdan chiqarishning yo‘nalishl
ar va
hududlar kesimidagi maqsadli ko‘rsatkichlari”da 11320 ta kambag‘al oiladan
49808 n
afar kishini xorijiy tillarga o‘rgatish orqali tashkillashtirilgan mehnat
migratsiyasiga yuborish, ushbu qarorning 3-
ilovasi “2025 yilda aholini
kambag‘allikdan chiqarishning yo‘nalishlar va hududlar kesimidagi maqsadli
ko‘rsatkichlari”da esa 14773 ta kambag‘al oiladan 65000 nafar kishini xorijiy
tillarga o‘rgatish orqali tashkillashtirilgan mehnat migratsiyasiga yuborish
chora-tadbirlari belgilangan [5].
Tashkillashtirilgan mehnat migratsiyasi shaxslarni unumli bandligi uchun
muhim asos bo‘lib xizmat qila
di.
Unumli bandlik nima? Nega mehnat migrantlari unumli bandlik darajasiga
asosiy e’tibor qaratish maqsadga muvofiq?!
Bizning mualliflik ta’rifimiz bo‘yicha, unumli bandlik –
bu qonunchilikda
taqiqlanmagan, o‘zining ishlab chiqarish va ijodiy mehnatga doi
r
qobiliyatlaridan foydalangan holda o‘zi va qaramog‘idagilar uchun milliy
kambag‘allik chegarasidan yuqori darajadagi iste’mol uchun kafolatli mehnat
daromadi keltiradigan faoliyatdir [6].
Mehnat migrantlarining xorijda bandligi nafaqat o‘zlarini, balki
qaramog‘idagilarning ham milliy kambag‘allik chegarasidan yuqori darajadagi
iste’mol uchun kafolatli mehnat daromadi keltirishini kafolatlashiga e’tibor
qaratish maqsadga muvofiqdir.
Bir necha o‘n yillar davomida barqaror yoshlar migratsiyasi rivojlangan
mamlakatlarda mehnat bozorining segmentatsiyasiga va asosan migrantlar
band bo‘lgan sektorlarning ajralib chiqishiga ol
ib kelmoqda. Bu, birinchi
navbatda, rasmiy yoki norasmiy bandlik segmentlaridagi yuqori malakani talab
qilmaydigan, og‘ir sharoitlar va i
sh haqi kam, eng kamsitilgan nufuzli ish joylarini
o‘z ichiga oladi.
Buguni kunda unumli bandlikka asoslangan mehnat migratsiyasini faqat
donor mamlakatlar kafolatlashiga zarurat mavjud bo‘lib, yuborilayotgan
shaxslarni o‘qitish, malakasini oshirish, xalqa
ro sertifikatlash hamda tartibli,
tashkillashtirilgan va qonuniy migratsiyasini ta’minlash muhim masalalar
hisoblanadi.
Unumli bandlikka asoslangan mehnat migratsiya jarayonlarining
globallashuvi, avvalambor, davlatlararo bo‘linmalar o‘tkazuvchanligini ob’ektiv
ravishda oshirish va inson resurslarining milliy, transmilliy oqimlari tezligi va
intensivligida sifat ko‘rsatkichlarini keskin oshirishdir. Ko‘chib o‘tishning
oqibatlari, biz ko‘rib turganimizdek, turli sohalarda namoyon bo‘ladi va ijobiy
ham, salb
iy ham bo‘lishi mumkin. Shu munosabat bilan globallashuv davrida
mamlakatlar oldida turgan asosiy vazifalardan biri bu mamlakatlarning farovon
rivojlanishini, ularning keyingi iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ijtimoiy
farovonligini ta’minlash maqsadida migra
tsiya jarayonlarini aniq tartibga
soluvchi samarali va unumli bandlikka asoslangan migratsiya siyosatini ishlab
chiqishdir.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
533
Shu o‘rinda unumli bandlikka asoslangan mehnat migratsiyasini tartibga
solishda quyidagi taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi:
1. R
aqamli mehnat platformalaridan umumli foydalanishni yo‘lga qo‘yish.
Bu yoshlarni onlayn ish bilan bandligi va daromadini xalqaro standartda
bo‘lishinni ta’minlaydi.
2. Yoshlar malakasini oshirishda Xalqaro stantdart kasblar tasniflagichi
(ISCO) tizimiga moslab kasbga tayyorlash va xalqaro sertifikatlar bilan
ta’minlash bo‘yicha tegishli xalqaro va nodavlat o‘quv markazlar
ini tashkil etish.
Bu bo‘lajak migrantlarni xorijda o‘z mutaxassiligi bo‘yicha ish topishiga imkon
beradi.
3. Oliy ma’lumotli, malakali
mehnat migrantlarini resipient (mehnat
migrantlarini qabul qilib oluvchi) davlatlardagi mehnat shartnomalarini chuqur
tahlil qiladigan mexanizm ishlab chiqish. Aks holda, zaif va unumsiz mehnat
migratsiyasiga duch kelish ehtimoli oshib boradi.
4. Mehnat
migrantlar bo‘yicha ma’lumotlar bankini shakllantirish. Bu bilan
ularning kelgusidagi iqtisodiy-
ijtimoiy holati bo‘yich
a aniq istiqbolli dasturlar
ishlab chiqish mumkin. Bu ilmiy asoslangan tavsiyalarni ishlab chiqishga asos
bo‘lib xizmat qiladi.
Adabiyo
tlar ro‘yxati
1. Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти (назария ва амалиёт). Дарслик. –
Т.:
«FAN», 2019 йил.
-
670 б.
2. Яковлева Е.А. Тенденции разделения труда в сельском хозяйстве. Теория и
практика. Воронеж: ВГУ, 2010. (Yakovleva E.A. Labor division tr
ends in agriculture.
Theory and practice. Voronezh: Voronezh State University, 2010.)
3. Парманов Ф. Миграция мезони ва урбанизация. // Адолат Ижтимоий
-
сиёсий
газетаси. 2019 йил 7
-
сон.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 15 sentabrdagi “X
avfsiz, tartibli va
qonuniy mehnat migratsiyasi tizimini joriy etish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ
-4829-son
qarori. www.lex.uz/docs/4997972 -
O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Prezident
ining 2024 yil 23 sentabrdagi
«Kambag‘allikdan
farovonlik sari» dasturini amalga oshirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora
-tadbirlar
to‘g‘risida”gi
PQ-330-son qarori
6. S.Qurbonov. O‘zini o‘zi band qilishda zaif bandlikdan unumli bandlik sari
transformatsion jarayonla
r // “Mehnat iqtisodiyoti va inson kapitali” ilmiy elektron jurnali,
2024-yil 1-son, 33-45-betlar.
