STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
200
“QILCHINOQ-HUMOYUNI” FERMER XO‘JALIGI YЕRLARINI GEOAXBOROT
TIZIMLARI ASOSIDA EKOLOGIK-MELIORATIV HOLATINI BAHOLASH
Saliyeva Zuhro Bag'ibek qizi
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat
universiteti magistranti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada tuproq unumdorligi va uning ekologik-meliorativ holatini yangi
zamonaviy usullar orqali aniqlash va baholash, xususan, geoaxborot tizimlari asosida aniqlash
samarali usul ekanligi haqida fikrlar olib boriladi. Obyekt "Qilchinoq-Humoyuni" fermer xo'jaligi.
Kalit so'zlar:
Geoaxborot tizimlari (GAT), ekologik-meliorativ holat, agrotexnik baholash,
sug'orish tizimi, tuproq, eroziya, ph daraja
Bugungi kunda ekologik va meliorativ holatni baholashda zamonaviy texnologiyalar, xususan,
geoaxborot tizimlari (GAT) keng qo‘llanilmoqda. Bu tizimlar orqali fermer xo‘jaliklari o‘z yerlarining
ekologik va meliorativ holatini aniq va tezkor baholash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Maqolada, aynan,
"Qilchinoq-Humoyuni" fermer xo‘jaligi misolida GAT yordamida yerlarning ekologik-meliorativ
holatini qanday baholash mumkinligi ko‘rib chiqiladi.
Fermer Xo‘jaligi va Uning Yerlari. "Qilchinoq-Humoyuni" fermer xo‘jaligi O'zbekistonning
Ellikqal’a tumanida joylashgan. Fermer xo‘jaligi intensiv qishloq xo‘jaligi faoliyati bilan
shug‘ullanadi, asosan paxta, bug‘doy, g‘o‘za, uzum va boshqa ekinlarni yetishtiradi. Fermer xo‘jaligi
yerlarining meliorativ holati va ekologik holati uning samarali faoliyatini ta'minlashda muhim omil
bo‘lib, ularning doimiy monitoringi zarur.
Geoaxborot tizimlarining mahsulotlar va resurslarni boshqarishdagi ahmiyati. Geoaxborot
tizimlari (GAT) bu ma'lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va taqdim etishda zamonaviy texnologiyalarni
o‘z ichiga olgan tizimlar bo‘lib, ular orqali yuqori aniqlikdagi xaritalar va modellar tuzish mumkin.
GATning eng asosiy afzalliklari:
Yer resurslarini monitoring qilish;
Meliorativ holatni aniqlash va tahlil qilish;
Ekologik va agrotexnik holatni baholash;
Havo va tuproq holatini kuzatish. Bularning barchasi fermer xo‘jaliklariga o‘z yerlarining holatini
baholash va resurslarni samarali boshqarish imkonini beradi.
"Qilchinoq-Humoyuni" Fermer Xo‘jaligi Misolida GAT Qo‘llanilishi. GAT yordamida
“Qilchinoq-Humoyuni” fermer xo‘jaligi yerlarining ekologik va meliorativ holatini baholashning
asosiy bosqichlari quyidagilar: Yerlar monitoringi: Dastlabki ma'lumotlar to‘plash, ya'ni yerning
geografik koordinatalari, yer maydonlari, suv resurslari va meliorativ holati haqida ma'lumotlar
to‘planadi. Bu ma'lumotlar satelit tasvirlari va boshqa manbalar yordamida aniqlanadi.Tuproq namligi
va salohiyatini tahlil qilish: GAT yordamida tuproq namligi, uning tuzilishi, yerning eroziya holati,
shuningdek, sug‘orish tizimining holati monitoring qilinadi.
Ekologik xavf va muammolarni aniqlash: Tuproqning salbiy o‘zgarishlari, eroziya, kimyoviy
ifloslanish kabi ekologik muammolarni aniqlashda GAT katta yordam beradi.
GAT texnologiyalarining yordamida, masalan, NDVI (Normalized Difference Vegetation Index)
indikatoridan foydalanish orqali vegetatsiya holatini kuzatish mumkin. Bu indikatorni tahlil qilish
orqali ekinlarning vegetatsion holatini baholash va sug‘orish tizimining samaradorligini tekshirish
mumkin.
Ekologik-Meliorativ holatni baholash. Fermer xo‘jaligining yeri ekologik va meliorativ holati
bir nechta omillarga bog‘liq: Tuproq salohiyati: Tuproqning tuzilishi, pH darajasi, mineral va organik
moddalarning miqdori yerning meliorativ holatini belgilaydi. GAT orqali tuproqni har xil qatlamlarga
ajratib, har bir qatlamni alohida baholash mumkin.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
201
Sug‘orish tizimi: Sug‘orishning samaradorligi va sug‘orishdan kelib chiqadigan muammolarni
(masalan, yerning tuzilishining yomonlashuvi yoki sho‘r suvlarning chiqishi) aniqlashda GATning
foydasi katta. Eroziya va boshqa ekologik muammolar: GAT yordamida yer eroziyasini, suv va havo
ifloslanishini aniqlash mumkin. Shuningdek, tuproqni parchalanishdan saqlash uchun tegishli choralar
ko‘rish zarur.
Natijalar va Takliflar:“Qilchinoq-Humoyuni” fermer xo‘jaligi misolida GAT texnologiyalarini
qo‘llash yerlarning ekologik-meliorativ holatini yaxshilashga katta yordam beradi. Bu texnologiya
orqali fermerlar yerlarning holatini osonlik bilan kuzatishlari, ekologik va meliorativ muammolarni
aniqlashlari va ularni samarali boshqarishlari mumkin. GAT yordamida quyidagi takliflarni amalga
oshirish mumkin:
Tuproqni salbiy o‘zgarishlarga qarshi himoya qilish;
Sug‘orish tizimlarini optimallashtirish;
Tuproqning mineral va organik moddalar bilan to‘ldirilishini kuzatish;
Eroziya jarayonlarini oldini olish.
Xulosa: Geoaxborot tizimlari yordamida “Qilchinoq-Humoyuni” fermer xo‘jaligi yeri ekologik
va meliorativ holatini aniq baholash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu tizimlarning samarali qo‘llanilishi
fermer xo‘jaliklari uchun uzoq muddatli va barqaror rivojlanishga olib keladi.
Albatta, maqolangiz mavzusiga mos holda foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatini shakllantirishda
sizga yordam bera olaman. Quyida geoaxborot tizimlari, ekologik-meliorativ baholash va qishloq
xo‘jaligi yеrlari monitoringi bo‘yicha asosiy manbalar keltirilgan:
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yхati:
1. Qodirov, A.Q., & To‘xtayev, A.T. (2020). Yer resurslarining monitoringi va baholash
usullari. Toshkent: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi nashriyoti.
2. Xolboyev, A.S. (2018). Geoaxborot tizimlari va ularning qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi.
Toshkent: TDIU nashriyoti.
3. Karimov, B.K. (2019). Meliorativ yеrlarning ekologik holatini baholash metodlari.
Samarqand: SamDU nashriyoti.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori, PQ-4703-son (2020 yil 17 apreldagi). Qishloq
xo‘jaligi yеrlarini raqamlashtirish va GIS texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida.
5. FAO. (2021). Land evaluation and land use planning using GIS and remote sensing. Rome:
Food and Agriculture Organization of the United Nations.
6. Chigini, B., & Alavi Panah, S.K. (2012). Land suitability evaluation using GIS and AHP
techniques. Journal of Agricultural Science and Technology, 14(1), 139–149.
7.O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri qo‘mitasi
hisobotlari (2020–2024).
8.ArcGIS Pro Documentation. (2023). Environmental Systems Research Institute (ESRI).
https://pro.arcgis.com
