STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
197
5.. Dobash, R. E., & Dobash, R. P. (1979). Violence Against Wives. Free Press.
6. Dragiewicz, M., Burgess, J., Matamoros-Fernández, A., Salter, M., Suzor, N. P., Woodlock,
D., & Harris, B. (2018). Technology facilitated coercive control: domestic violence and the
competing roles of digital media platforms.
Feminist Media Studies
,
18
(4), 609-625
7. Dutton, D. G. (2006). Rethinking Domestic Violence. UBC Press.
8. Elias, N. (2000). The Civilizing Process. Blackwell Publishers.
9.. Felitti, V. J., et al. (1998). Relationship of Childhood Abuse and Household Dysfunction to
Many Leading Causes of Death in Adults. The Adverse Childhood Experiences (ACE) American
Journal of Preventive Medicine, 14(4), 245-258.
10. Gelles, R. J. (1997). Intimate Violence in Families. SAGE Publications.
11. Goode, W. J. (1971). Force and Violence in the Family. Journal of Marriage and Family,
33(4), 624-636.
12. Haj-Yahia, M. M. (2002). Beliefs About Wife Beating Among Arab Men from Israel. Journal
of Interpersonal Violence, 17(7), 193-206.
13. Johnson, M. P. (2008). A Typology of Domestic Violence: Intimate Terrorism, Violent
Resistance, and Situational Couple Violence. Northeastern University Press.
14. L. Kevin Hamberger 1996 Cognitive behavioral treatment of men who batter their partners,
Cognitive and Behavioral Practice, Volume 4, Issue 1, p.147-169
15. Lenore E.A. Walker (1979) “The battered woman syndrome” Third edition. Springer
publishing company. New York. 91-97p
16. Resick, P. A., et al. (2017). Cognitive Processing Therapy for PTSD. Guilford Press.
17. Teicher, M. H., & Samson, J. A. (2016). Annual Research Review: Enduring Neurobiological
Effects of Childhood Abuse and Neglect. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 57(3),
241-266.
18. World Health Organization. (2013). Global and Regional Estimates of Violence Against
Women. WHO Press.
19. World Health Organization. (2021). Violence Against Women Prevalence Estimates. WHO
Press.
KEŃESBAY KARIMOVTIŃ ZARDUSHT ROMANINDA PSIXOLOGIYALIQ WAQIT
HÁM ONÍŃ BILDRILIW USÍLLARÍ (PROSPEKCIYA, RETROSPEKCIYA)
Sagidullaeva Jamila Nurıllaevna
Qaraqalpaq ádebiyatı kafedrası docenti
Baxieva Xandarixa Zulxandiyarovna
Qaraqalpaq ádebiyatı qánegeligi 1-kurs magistrantı
Annotaciya.
Bul maqalamda ádebiyatta “xronotop” túsinigi yad xronotopı, K.Karimovtıń
“Zardusht” romanında retrospektiv syujet, “yad” xronotopınıń qollanılıw ózgesheligi.
Gilt sózler:
Xronotop, eske túsiriw xronotopı (retrospekciya).
Keyingi waqıtta dúnya ádebiyatı ilimi sonıń menen birgelikte qaraqalpaq ádebiyatında da
birqansha ózgerisler júz bermekte.
Qaraqalpaq ádebiyatına kórkem shıǵarmalardaǵı waqıt hám keńislik yaǵnıy xronotop teoriyası
búgingi kúndegi jańa izertlew baǵdarlarınıń biri esaplanadı.
Belgili orıs ádebiyatshısı M. Baxıtin roman janri rawajlanıwı ushın túrli analizler ótkergen , hám
ádebiyatqa xronotp túsinigin alıp kiredi. Xronotop túsinigine tómendegishe tariyp beredi: "
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
198
Ádebiyatda kórkem qabıllanǵan waqıt hám mákannıń óz ara birligin xronotop, deymiz" - dep
anıqlama bergen.[1;235]
Avtordıń pikirinshe waqıt hám keńisliktıń arasındaǵı ózara baylanıs bar bolıp ol ádebiyatta
xronotop dep ataladı. Hár qanday hádiyse kórkem waqıt hám keńislikte júz beredi.[2;234]
Epikalıq shıǵarmalarda kórkem waqıt hám kórkem keńislik ádebiyattıń basqa túrlerine
qaraǵanda jazıwshınıń kórkem pikirlewine qarap keńiyip baradı. Epikalıq xronotop kóp qatlamlılıǵı
menen parıqlanadı.Iri kólemli epikalıq shıǵarmalarda jazıwshınıń kórkem koncepciyasın júzege
shıǵarıw kóp funkciyalı roman xronotopın talap etedi.[3;147]
Maqalada izertlew obekti etip alǵan jazıwshı Keńesbay Karimovtıń “Zardusht” romanında da
birqansha xronotoplar dizbegi bar bolip olar roman waqıyalarınıń bir pútinligi táminliydi.
Romanda hár bir syujet óz jónelisi boyınsha háreketlenedi. Avtor xronotoptı ańlatıwda
(retrospekciya-lat ótmishke qaytıw ótken waqıyalardı eslew), (prospeksiya- lat keleshekke
baǵdarlanǵan) usıllarınan paydalanadı.
Eslew xronotopı – qaharmalar basınan ótkergen onıń ótmishte júz bergen waqıyalardıń qıyalda
qayta sáwlelendiriw jaǵdayı bolıp obraz psixologiyasındaǵı ózgeris quwanıshlı yáki qayǵılı
waqıtlarda insan óz ótmishin eske aladı. [4;127]
B.Toraeva “ruwiyattaǵı ózgeris” degende quwanıw yamasa qapa bolıw sıyaqlı ruwxıy ózgerisler
nátiyjesinde qaharman óz ótmishin eslew dep atadı.
K Karimovtıń “Zardusht” romanında da qaharmanlar ruwxıy tolǵanısları nátiyjesinde ótmishinde
júz bergen waqıyalardı esleydi.
Romanda waqıt xronotopın úlken úsh dáwirde kórsek boladı yaǵnıy ótmish (payǵambar Zardusht
átrapındaǵı waqıyalar), búgúngi kún (Xuvarno pansionatındaǵı Yakubbay, Gúlnihalǵa baylanıslı
waqıyalar) hám keleshek (amerikalıq Jonniń qıyalındaǵı zardushtiylik dini hám óz ómirine baylanıslı
pikirler) parallel beriledi.[5;147]
Romanda syujettiń rawajlanıwı arqalı kórkem waqıt dinamik súwretlenedi.
Zardushtiń (Magupta) balalıq dáwirinen baslap, oniń ılahıy wazıypanı isley baslaǵan dáwirgeshe
bolǵan ómiri oqıwshıǵa izbe – izlikte beriledi. Soniń menen birgelikte syujette retrospektiv (latinsha
ótmishke mirajat, ótken waqıyaladi eslew) hám rawiyatlar arqalı waqıttıń túrli tárepleri ashıp beriledi
Roman qaharmanı Xuvarno ponsionatınıń iyesi Yakubbaydıń balalıq hám jaslıq dáwirlerin
yaǵnıy ata– anasınan erte jetim qalıwı hám Tursın isimli hayal onıń qız Zulayha menen basınan
ótkergen jaǵımlı hám jaǵimsiz waqıyalar waqıt xronotopınıń retrospektiv usılı arqalı ashıp beriledi.
Pansiyonat iyesiniń atı Yakubbay bolıp, ol kólge jaqın jerdegi awıllardıń biri - tóbeleri topan
ılay menen sıbalǵan, kórimsiz hám páskeltek, ilaydan soǵılǵan on bes úylerden ibarat Shımqorǵan
awılında ele keńesler eldi biylep turǵan paytlarda tuwılǵan, balalıǵı menen jaslıǵı sol zamanlarda
ótken edi.Ótmishti eslegende kewline ǵulǵula salıp, jigerlendirip jiberetuǵın bazda abaysız ashshı
burısh tislep alǵanday kózlerine eriksiz jas keltiretuǵın, ókinish penen bas shayqap, judırıǵı túyiletuǵın
máwritlerde bar.[6;30]
K.Karimovtıń Zardusht romanında hár bir waqıt qatlamı óz syujet jónelisin payda etedi.
Romandaǵı Amerikelı Jonnıń balalıq dáwirindegi muzika ásbabı (biolenchen) hám Ketiy menen
baylanıslı eske túsiriwlerin tómendegi mısallardan kóriwmizge boladı.
Kishi avtobus orınan qozǵaldı. Endi Jonnıń uyqısı kelmedi. “Edvard penen Ketiy meniń
kútilmegen saparım haqqında házir ne oylamaqta eken ?” , Sońınan narazı bir oy kelip, ornalastı.
“ Dos penen súyiklim bar ma edi, ózi”?
Djonnıń kóz aldında ózi jasaytuǵın shawqımlı sháhár,onıń kewil ashar orınları menen sawda
oraylarınıń qızıl – jasıl shıraqları kelgendiy boldı... Usı paytqa deyin bálki eslewdi qálemese de
ómirinde bolıp ótken waqıyalar tarnawı ashılǵan arna suwı kibi sanasına bastırıp kirmekte edi.[7;10]
Bunda eske túsiriw waqıyaları Shawdirbay Seytovtıń “Shırashılar” romanında da ushrasadı.
Roman bas qaramanı Esjan ǵarri óziniń jetpis úsh jıllıq ómirin bir aqsham ishinde eske túsiredi.
Xronotoptıń bul eslew usılı arqalı Esjan ǵarrınıń basına ótkergen qıyınshılıqları quwanıshlı qayǵılı
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
199
kúnleri bayan etiledi.Bunda romanda waqıttıń shegarasınıń buzıladı qaharman ushın ótmish hám
házirgi waqıt bir-birine aralasıp ketedi. Ol ótmishte bolıp ótken waqıyalardı házirgi waqıttaday
sezinedi, bul da waqıttıń sızıqlı koncepciyasın buzadı. Roman qaharmanı Esjan ǵarrı birese ótmish
waqıyaların házirgi kún menen baylanıstırıp jiberedi. Eske túsiriwler qaharmanǵa óziniń kimligin
túsiniwge járdem beredi. Ótmishti analiz qılıw arqalı ol óziniń házirgi waqıttaǵı ornın hám maqsetin
anıqlawǵa háreket etedi.Bul roman “Ómirdiń bir aqshamı” dep te ataladı.
Keńesbay Karimov'tıń "Zardusht" romanındaǵı prospekciyalıq xronotop haqqında aytıp ótetuǵın
bolsaq, prospekciyalıq xronotop - bul shıǵarmada keleshekke qaraǵan kóz-qaras, waqıt hám
keńisliktiń bolajaq rawajlanıwın súwretlew usılı. "Zardusht" romanında Keńesbay Karimov bul usıldı
qollanıp, tariyxıy shaxs Zardushttiń ómirbayanın hám onıń diniy táliymatınıń keleshektegi tásirin
kórsetedi. Avtor waqıt hám keńislikti bir-birine baylanıstırıp, ótken menen keleshekti tutastırıwǵa
háreket etedi. Mısalı romandaǵı Zardusht dáwirindegi adamlardıń jawızlıq, miyrimsizlik, qıyanet
sıyaqlı global máselelerdi búgingi kúnde de dawam etip atırǵanlıǵın waqıt hám keńislik arqalı ashıp
beredi. Romanda prospekciyalıq xronotop arqalı Zardusht dáwirinen házirgı kúnge shekemgi
rawajlanıw jolı súwretlenedi. Shıǵarmada keleshek haqqındaǵı boljawlar, Zardusht táliymatınıń tásiri
hám onıń adamzat mádeniyatına qosqan úlesi kórsetiledi. Prospekciyalıq xronotop usılı arqalı avtor
oqıwshını tariyxıy waqıyalardan keleshekke alıp barıp, olardıń áhmiyetin túsindiriwge umtıladı. Bul
usıl romanǵa filosofiyalıq tereńlik berip, oqıwshını oylandıradı hám tariyxtıń házirgi kún menen
baylanısın kórsetedi.
Juwmaqlap aytqan Zardusht romanında yaq xronptopı shıǵarma qaharmalarınıń ishki
psixologiyalıq kewil keshirmelerin ashıp beriwde ayrńqsha xızmet atqaradı.Romandaǵı Amerikalı
Jonnıń óz elin taslap Orta Aziya aymaǵına keliwdegi maqseti yad xronotopı arqalı biliwge boladı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. Бахтин М.М. Формы времени и хронотопа в романе. Вопросы литературы и эстетиви.
Исследова равных лет. Москва, «Художественная литература», 1975.
2. Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики М.; Художественная литература, 1975. - С.
234-235
3. J.Sagidullaeva. G Zinatdinova . Lirik va epik xronotopnıng óziga xos xusuxıyatları.//Tafakkur
ziyosı.2021.- №4.-B.147
4.Tórayeva B. Xronotop poetikasining o'ziga xos xususiyatlari // FarDU. ILMIY XABARLAR.
2022.-№3.-B. 127-133
5. J.Sagidullaeva. G Zinatdinova . Lirik va epik xronotopnıng óziga xos xusuxıyatları.//Tafakkur
ziyosı.2021.- №4.-B.147
6. Каримов К. Зардушт. Накик, «Балим», 2018.B.-30
7. Каримов К. Зардушт. Накик, «Балим», 2018.B.-10.
