STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
149
ko‘hnaligi nafaqat moddiy, balki madaniy qadriyatlarda ham o‘z ifodasini topgan.
Lingvokulturologiya fenomeniga qiziqish ortib borayotgani, til, madaniyat, antropologiya,
etnolingvistika va ko‘p tilli shaxsni rivojlantirish asoslari, madaniyatlararo muloqot sharoitida nutq
xatti-harakatlarining sotsial-madaniy normalari kabi muammolarni muqarrar ravishda dolzarb qiladi.
Har qanday xalqning to‘y bilan bog‘liq til madaniyati, urf-odatlari, marosimlari nuqtayi nazaridangina
tushunish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Axinn, W., Thornton, A., Xie, Y. Marriage and cohabitation. – Chicago: The University of
Chicago Press, 2007 – p 250.
2. Алавия M. Ўзбек халқ қўшиқлари. – Тошкент: Ўз ФА нашриёти, 1959. – 215 б.
3. Aширов A. Ўзбек халқининг қадимий этиқод ва маросимлари. – Тошкент: Алишер
Навоий номидаги Ўзбекистон миллий кутубхонаси нашриёти, 2007. – 270 б.
4. Бархударов С. Г. Лексикология и лексикография. Сборник статей. – Москва: Наука,
1972. – 53 с.
5. Bellah R., Madsen, R., Sullivan, W., Swidler, A., Tipton, S. Habits of the heart. – Berkeley:
University of California Press, 1985. – p 80.
6. Berger B., Berger, P. The war over the family: Capturing the middle ground. – Garden City,
NY: Anchor Books, 1984. – p 65.
8. Bianchi S., Spain D. Women, work and family in America. – Population Bulletin, 51(3), 1996.
– p 23.
9. Browning D., Miller-McLemore B., Couture P., Lyon, K., Franklin R. From culture wars to
common ground: Religion and the American family debate. – Louisville, KY: Westminster John
Knox Press, 1997. – p 53.
LEKSIK KOMPETENSIYANI SHAKLLANTIRISHDA KOMPETENSIYAVIY
YONDASHUVNING O’RNI VA AHAMIYATI
Xabibullaeva Guljaxan Kengesbay qizi
QDU tayanch-doktoranti
Annotatsiya.
Maqolaning nazariy-metodologik asosi sifatida kompetensiyaviy yondashuv
xizmat qiladi.Leksik kompetensiya - bu muloqot ishtirokchisining muayyan nutqiy vaziyatda so‘zning
kontekstual ma’nosini aniqlash, uning ikki tildagi ma’no hajmini taqqoslash, so‘z ma’nosining
tuzilishini tushunish va undan nutqiy hamda lingvokulturologik vaziyatga muvofiq foydalanish
qobiliyati bo‘lib, u leksik bilimlar, ko‘nikmalar, malakalar, shuningdek, shaxsiy til va nutq tajribasiga
asoslanadi.
Kalit so‘zlar.
Kompetensiya, ko‘nikma, bilim, tajriba, qobiliyat, og‘zaki, yozma, muloqot,
lingvistika.
So‘nggi o‘n yillikda ta’lim jarayonining mohiyatini aks ettiruvchi kategorial-tushuncha apparati
o‘zgarmoqda. "Tayyorgarlik", "ma’lumotlilik", "malakalilik" tushunchalari o‘rnini "moslashuvchan
ko‘nikmalar", "harakatchanlik", "kompetensiya", ta’lim oluvchilarning "kompetentligi" kabi
tushunchalar egallamoqda. Oliy ta’limning an’anaviy kognitiv yo‘nalishlari bilan bog‘liq
ziddiyatlarni hal qilish zaruriyati, birinchi navbatda, kompetensiyaviy yondashuvga bosqichma-
bosqich o‘tishni taqozo etadi. Til shaxsiyatining rivojlanishini chet tilini o‘qitishda kompetentsiyaga
asoslangan ta’limning asosiy maqsadlaridan biri sifatida tan olgan holda, bu rivojlanishning mohiyati
haqidagi masalani ta’lim jarayonida hal qilish zarur.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
150
Faqatgina bilim uzatishga asoslangan ta’lim mustaqil va mas’uliyatli ishlashga tayyor,
murakkab kasbiy muammolarni hal qila oladigan mutaxassisni tayyorlash imkonini bermaydi.
An’anaviy ta’lim shakllari shaxsning salohiyatini to‘liq ochib bera olmaydi. Shu munosabat bilan
ko‘plab mamlakatlarda davlat darajasida ta’lim tizimi isloh qilinmoqda. Islohotning asosiy
maqsadlaridan biri ta’lim oluvchilarni tashabbuskorlik va mas’uliyatga asoslangan faoliyatga
yo‘naltirish, shuningdek, umr bo‘yi uzluksiz o‘z ustida ishlashga o‘rgatishdir. Bu faoliyat doirasida
bo‘lajak mutaxassislar aniq lavozim majburiyatlarini samarali bajarish uchun zarur bo‘lgan asosiy
kompetensiyalarni shakllantirishlari va rivojlantirishlari lozim.
Kompetentsiya - ichki, potentsial, yashirin psixologik yangi tuzilmalar (bilimlar, tasavvurlar,
harakatlar dasturlari (algoritmlari), qadriyatlar va munosabatlar tizimlari) bo‘lib, keyinchalik
kompetensiyalarda namoyon bo‘ladi. Kompetensiya - o‘zlashtirilgan ko‘nikmalar, bilimlar va
tajribaga asoslanib, berilgan vazifani bajarish yoki muayyan faoliyatni amalga oshirish qobiliyatini
ta’minlaydi. Bunga misol qilib tarjimonning o‘z kundalik ishida foydalaniladigan tilni bilish darajasini
keltirish mumkin [1; 108-b.].
Zamonaviy metodikada kompetensiya tushunchasi nafaqat "xabardorlik, bilimlar majmuasi"
(agar til bilimiga oid bo‘lsa), balki "qobiliyat" ham (agar ko‘nikma va malakalar hamda tilni amaliy
egallashga oid bo‘lsa) deb tushuniladi [2; 110-113-b.].
Xorijiy tildan kommunikativ maqsadlarda foydalanish ma’lum darajadagi til, nutq va ijtimoiy-
madaniy kompetensiyani talab etadi, shu sababli chet tillarini o‘qitish zaruriyati vujudga keladi. Bu
jarayon o‘z mamlakati hamda o‘rganilayotgan til mamlakatining ijtimoiy va madaniy hayoti o‘ziga
xosliklarini o‘rganish bilan uzviy bog‘liq holda olib borilishi lozim.
Ingliz tilini o‘qitishda kompetensiyaviy yondashuvni faoliyatga turli xil usullar orqali joriy etish
mumkin. Innovatsion texnologiyalarning asosini o‘quv jarayonini to‘g‘ri rejalashtirish va tashkil etish
tashkil qiladi. Bu jarayonda o‘quvchilarning faolligi, ularning mustaqil va bilim olishga qaratilgan
faoliyati alohida ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun o‘quvchilarning o‘quv va asl matnlar bilan
mustaqil ishlashiga alohida e’tibor qaratish zarur. Bularning barchasi ularda muammoli masalalar
ustida ishlash, noaniq vaziyatlardan chiqish, zarur ma’lumotlarni mustaqil ravishda toppish,
vaziyatlarni aniqlash, zarur ma’lumotlarni mustaqil ravishda topish va h.k., shu kabi ko‘nikmalarni
rivojlantiradi.
Ta’lim oluvchilarning kompetentligini shakllantirish bo‘lajak bitiruvchilar faoliyatining
samaradorligi bilan bevosita bog‘liq. Shu sababli, ta’lim oluvchilarning shaxsiy qobiliyatini
rivojlantirish, ya’ni ularning o‘zini o‘zi takomillashtirish, o‘z ustida ishlash, ehtiyojlarini anglash va
ijodiy salohiyatini yuksaltirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Mahalliy metodistlarning (I. L. Bim, N. D. Galskova, R.P. Milrud, V. V. Safonova, Ye. N.
Solovova va boshqalar) fikricha, chet tili kommunikativ kompetensiyasi - bu til egasi bilan chet tilida
muloqot qilish qobiliyati va tayyorgarligi, suhbatdoshlarni idrok etish va tushunish, o‘z fikrlarini
to‘g‘ri va o‘z vaqtida ifodalash qobiliyatidir. Ta’lim talablarini inobatga olgan holda, bitiruvchining
chet tili kommunikativ kompetensiyasi darajasi shaxslararo va madaniyatlararo masalalarni hal qilish
uchun samarali og‘zaki va yozma muloqot olib borish uchun yetarli bo‘lishi kerak [1, 108-b.].
Xorijiy tillarni o‘qitishning vazifalaridan biri og‘zaki va yozma muloqot shakllarini
rivojlantirishdir. Chet tili lug‘atini semantik aniqlik, sinonimik boylik, muvofiqlik va o‘rinlilik nuqtai
nazaridan egallash bu maqsadni amalga oshirishning ajralmas shartidir. Leksik ko‘nikma va
malakalarni shakllantirish nafaqat rasmiy-tuzilmaviy ma’lumotlarni hisobga olishni, balki til
egalarining amal qiladigan vaziyatli, ijtimoiy va kontekstual qoidalarni bilishni ham taqozo etadi.
Chet tilini o‘rganishda barcha til materiallarini so‘zlar, grammatika va turg‘un iboralardan iborat
uch katta guruhga ajratish mumkin. Yangi so‘zlarni eslab qolish jarayoni eng ko‘p mehnat talab
qiladigan jarayon hisoblanadi. So‘z darajasida ingliz tili talaffuzi o‘zlashtiriladi, so‘zlarni eshitib
tushunish qobiliyati, o‘qish mahorati, va keyinchalik ingliz tilida yozish ko‘nikmalari shakllantiriladi.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
151
Chet tillarni o‘rganish va o‘qitishning maqsadi og‘zaki va yozma muloqot shakllarini
rivojlantirishdir. Chet tili lug‘atini semantik aniqlik, sinonimik boylik, muvofiqlik va o‘rinlilik
jihatidan egallash ushbu maqsadni amalga oshirishning ajralmas shartidir. Leksik ko‘nikma va
malakalarni shakllantirish nafaqat rasmiy-tuzilmaviy ma’lumotlarni, balki til egalarining amal
qiladigan vaziyatga oid, ijtimoiy va kontekstual qoidalarni bilishni ham nazarda tutadi.
O‘rta maktabda ta’lim olish jarayonida o‘quvchilar leksik birliklarning ma’nosi va shakllarini
o‘zlashtirishlari hamda ularni og‘zaki va yozma muloqotning turli vaziyatlarida qo‘llay olishlari
kerak. Ya’ni, ular gapirish va yozishda yaratilayotgan matnni leksik jihatdan rasmiylashtirish
ko‘nikmalarini egallashlari va leksik birliklarni tinglab hamda o‘qib tushunishni o‘rganishlari lozim
[3, 254-b.].
Chet tillarni o‘qitishga mo‘ljallangan zamonaviy o‘quv-metodik majmualar muayyan
kompetensiyalar to‘plamini shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, birinchi o‘ringa nutqiy kompetensiya,
ya’ni gapirish, tinglab tushunish, o‘qish va yozish kabi nutqiy ko‘nikmalarni shakllantirish
chiqarilgan. Til kompetensiyasi (leksik, grammatik, fonetik ko‘nikmalarni rivojlantirish) ikkilamchi
hisoblanib, nutqiy kompetensiyaga xizmat qiladi.
Nutq kompetensiyasi nutq faoliyatining to‘rtta asosiy turida (gapirish, tinglab tushunish, o‘qish,
yozish) kommunikativ ko‘nikmalarni rivojlantirishni o‘z ichiga oladi.
Kompetentlik deganda dolzarb, shakllanayotgan shaxsiy sifat tushuniladi. Bu bilimga
asoslangan, intellektual va shaxsiy jihatdan shartlangan ijtimoiy-kasbiy xususiyat bo‘lib, insonning
shaxsiy fazilatidir. Kompetentlik avvalgi ta’lim yoki orttirilgan tajriba natijasida shakllangan
kompetensiyaga asoslanadi va muayyan shaxsning xususiyatlarini, shuningdek uning yuqorida
tavsiflangan vazifalar yoki faoliyatni bajarish qobiliyatini ifodalaydi.
Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, kompetensiyaviy yondashuvning (keyingi o‘rinlarda
- KY) mohiyati quyidagilardan iborat: u chet tilini o‘qitishning amaliy yo‘nalishini kuchaytiradi, bu
esa lingvistik masalalarni yechish strategiyalarini o‘zlashtirishga asoslanadi; o‘quvchilarning ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantiradi, bu jamoaviy ta’lim texnologiyalarini qo‘llash orqali amalga oshiriladi
(loyiha texnologiyasi, juftlikda va kichik guruhlarda ishlash kabilar); chet tili ko‘p madaniyatli
muhitini yaratadi, bu esa til shaxsiyatining shakllanishi va rivojlanishini ta’minlaydi; o‘quv
materiallarini tanlash va metodik jihatdan strukturalashni takomillashtiradi.
Adabiyotlar:
1. Migdal, I.Yu. Rol chteniya na inostrannom yazike v kompetentnostnoy modeli obucheniya /
I.Yu. Migdal, I.I. Salamatina // V sbornike: Yazik: kategorii, funksii, rechevoye deystviye
Materiali X yubileynoy mejdunarodnoy nauchnoy konferensii k 75-letiyu Valeriya Stepanovicha
Borisova. – M., 2017. – S. 108-112.
2. Redkina, T.V. Rol domashnego chteniya v protsesse obucheniya angliyskomu yaziku v
obsheobrazovatelnoy organizatsii / T.V. Redkina // V sbornike: Sovremennie problemi v nauke i
obrazovanii glazami molodix uchenix sbornik nauchnix statey. – M., 2016. – S. 110-113.
3. Pakshivanova, Ye.O. Formirovaniye leksicheskogo navika na srednem etape obucheniya na
urokax angliyskogo yazika / Ye.O. Pakshivanova // Psixologiya i pedagogika: metodika i
problemi prakticheskogo primeneniya.– 2016. – № 48. – S. 251-255.
