STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
171
Afsuski, ba'zi yoshlar e'tiborsiz muhitda ulgʻaygani uchun notoʻgʻri yoʻlni tanab qoʻyishadi.
Mening sinfdoshim bor edi. Ota-onasi ajrashgan, buvisinikida yashardi. Otasi haydovchi, onasi chet
elga ishlashga ketgan. Buvisi esa unga mehr,e'tibor bermasdi. Bu bola yolgʻiz e'tiborsiz holda o‘sdi.
U nos chekish, ichkilik va hatto taqiqlangan moddalar bilan tanishdi. Bir kuni u janjal tufayli birovning
burnini sindirib, hatto sudlandi. JSST ma'lumotlariga koʻra, "Mehrsiz muhitda oʻsgan yoshlar
oʻrtasida xatarli odatlar tarqalishi ikki baravar yuqori boʻladi"[5]. Aslida u aqlli, bilimga chanqoq bola
edi. Ammo muhit, ota-onaning e'tiborsizligi uning taqdirini o‘zgartirib yubordi. Maktabni zo‘rg‘a
bitirdi. Uning taqdirini hali noma’lum, lekin u hali ham toʻgʻri yoʻlga qaytishi mumkin. Buning uchun
jamiyat yordami, ijobiy muhit va insoniy yondashuv zarur.
Yoshlar tarbiyasida jamiyat va mahallaning oʻrni ham muhim. Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev
ta'kidlaganidek, " Yosh avlodga gʻamxorlik - bu Vatan kelajagi uchun sarmoyadir [6]. Ayni vaqtda
Oʻzbekistonda " Yoshlar daftari", " Yoshlar jamgʻarmasi" kabi loyihalar yoshlarni qoʻllab-
quvvatlash,ularga imkoniyat yaratish yoʻlida xizmat qilmoqda [7].
Yosh avlodning barkamol va sogʻlom rivojlanishi - nafaqat oila, balki jamiyat, ta'lim muassasali
va davlat siyosatining ham mas'uliyatidir. Ota-onalar farzandlariga nafaqat moddiy balki ma'naviy
ham ruhiy e'tiborni ham koʻrsatishlari lozim. Oʻqituvchilar va pedagoglar esa yoshlarning nafaqat
bilim darajasi, balki hissiy holati bilan ham ishlashi kerak.
Bugungi kunda yoshlar uchun yaratilgan imkoniyatlardan toʻgʻri foydalanish, ularni toʻgʻri
yoʻnaltirish, kerakli bilim va tarbiya berish uchun mehr va e'tibor eng muhim vositadir. " Kelajak
yoshlar qoʻlida" degan soʻzlar amalda namoyon boʻlishi uchun ularni tinglash, tushunish, qadrlash va
qoʻllab-quvvatlashimiz kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
UNESCO Global Education Monitoring Report, 2023.
2.
Milliy tadqiqot:" Oʻzbek oilalarida - psixologik iqlim", Ijtimoiy fanlar inistituti, 2022.
3.
Satir V " Oila va bolalar bilan muloqot ", Moskva, 2021.
4.
Jahon Sogʻliqni Saqlash Tashkiloti (JSST) - Youth Mental Health Report, 2022.
5.
"Adverse Childhood Experiences and Toxic Stress", Geneva, 2021.
6.
Sh. Mirziyoyev " Yoshlar - ertangi kunimizning tayanchi ", Nutq, 2020.
7.
Oʻzbekistonda Respublikasi Yoshlar ishlari agentligi hisobotlari, 2023.
YOSHLAR ORASIDA EKOLOGIK MADANYATNI SHAKILLANISHDA TA’LIM
TARBIYANING O’RNI
Yuldashova X.R.
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti
2-
kurs talabasi
Xabibullaev A.J.
dotsent, Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti, Nukus
Dunyo kundan kunga ko'plab ekologik muammolarga duch keladi. Aholi sonining o'sishi, fan va
texnika taraqqiyoti, inson ehtiyojlarining ortishi oqibatida er yuzida qator ekologik muammolar
yuzaga keldi. Shu bois, bugungi kunda sof tabiat haqida gap yuritish mushkul. Er yuzidagi o'rmonlar
ko'payish o'rniga tobora qisqarib bormoqda, katta-katta tabiiy hududlar dehqonchilik qilish maqsadida
o'zlashtirildi, tabiat va havo har xil chiqindi hamda gazlar hisobiga ifloslanyapti. Bundan tashqari,
tabiatda toshqinlar, o'rmon yong'inlari, chang bo'ronlari va boshqa tabiiy jarayonlar yuz bermoqda.
Bularning barchasi pirovardida tabiat muvozanatiga putur etkazyapti
Havo tarkibida karbonat angidridning oshishi, chiqindi gazlarning me'yoridan ortiq havoga
chiqarib tashlanishi oqibatida issiqxona effekti hosil bo'lib, bugungi kunda jahon hamjamiyatini
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
172
tashvishga solayotgan jiddiy ekologik muammo-global iqlim o'zgarishi yuzaga keldi. Shuningdek,
ozon qatlamining emirilishi, dunyo okeanining ifloslanishi, tuproq unumdor qatlamining yo'qolib
borishi, tropik o'rmonlarning kesilishi, cho'llanish, chuchuk suv manbalari va bioxilmaxillikning
kamayishi, maishiy chiqindilarning ko'payishi, kimyoviy va toksik moddalarni zararsizlantirish kabi
ekologik inqirozlar allaqachon bir davlat chegarasidan chiqib, tom ma'noda global ekologik
muammolarga aylandi.
Shuning uchun ekologik madaniyatning asosiy mazmuni munosabatlarni, yoshlarning tabiiy
muhit bilan o'zaro aloqasini o'rganish, odamlarga atrof-muhit haqidagi bilimlarni, atrof-muhitning
yoshlar rivojlanishidagi rolini o'rganishdir. Bu
odamlarning barqaror rivojlanishi uchun amaliy faoliyatda ekologik muvozanatni ta'minlab,
odamlarning ekologik muhitni himoya qilish uchun harakatini shakllantiradi. Yoshlarning ekologik
madaniyat to'g'risida chuqur xabardorligini namoyish etadigan amaliy faoliyat tabiat, yoshlar va
jamiyat tizimining mavjudligi va barqaror rivojlanishining hal qiluvchi omiliga aylanib, ekologik
madaniyat yoshlariyatning barqaror rivojlanishi uchun zarur bo'lgan rivojlanishdir.
Ekologik madaniyatni insoniyatning barqaror rivojlanishining muhim kalitiga aylantirish uchun
ekologik madaniy ta'lim faoliyati kuchaytirilishi kerak, ekologik madaniyathaqidagi bilimlarni oshirib
borish orqali yoshlar, tabiat va jamiyat o'rtasidagi munosabatlar to'g'risida xabardorlik kuchayadi.
Ekologik madaniy ta'lim - bu har bir shaxs va jamiyat uchun xabardorlikni oshirish, tabiat – yoshlar
va jamiyat o'rtasidagi munosabatlar haqidagi bilimlarni mustahkamlash, o'sib borayotgan iqtisodiyot
va jamiyat uchun amaliy faoliyatda yoshlarning ekologik muhitga nisbatan xatti-harakatlarini tartibga
solish sifati va qobiliyatini shakllantiradi.
Shuning uchun ekologik madaniyatning asosiy mazmuni munosabatlarni, yoshlarning tabiiy
muhit bilan o'zaro aloqasini o'rganish, odamlarga atrof-muhit haqidagi bilimlarni, atrof-muhitning
yoshlar rivojlanishidagi rolini o'rganishdir. Bu
odamlarning barqaror rivojlanishi uchun amaliy faoliyatda ekologik muvozanatni ta'minlab,
odamlarning ekologik muhitni himoya qilish uchun harakatini shakllantiradi. Yoshlarning ekologik
madaniyat to'g'risida chuqur xabardorligini namoyish etadigan amaliy faoliyat tabiat, yoshlar va
jamiyat tizimining mavjudligi va barqaror rivojlanishining hal qiluvchi omiliga aylanib, ekologik
madaniyat yoshlariyatning barqaror rivojlanishi uchun zarur bo'lgan rivojlanishdir.
Ekologik madaniyatni insoniyatning barqaror rivojlanishining muhim kalitiga aylantirish uchun
ekologik madaniy ta'lim faoliyati kuchaytirilishi kerak, ekologik madaniyathaqidagi bilimlarni oshirib
borish orqali yoshlar, tabiat va jamiyat o'rtasidagi munosabatlar to'g'risida xabardorlik kuchayadi.
Ekologik madaniy ta'lim - bu har bir shaxs va jamiyat uchun xabardorlikni oshirish, tabiat – yoshlar
va jamiyat o'rtasidagi munosabatlar haqidagi bilimlarni mustahkamlash, o'sib borayotgan iqtisodiyot
va jamiyat uchun amaliy faoliyatda yoshlarning ekologik muhitga nisbatan xatti-harakatlarini tartibga
solish sifati va qobiliyatini shakllantiradi.
Bolalarga ekolgik ta’lim va tarbiya berish ularni ilk marotaba tabiatga qadam
qo‘ygan vaqtdan boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli, oqilona ravishda
foydalanishga, xalqimizning tabiatga hurmat va e'tibor bilan qaraydigan urf-odatlarini tarbiyalash,
tabiiy boyliklarni ko‘paytirish va ulardan to‘g‘ri foydalanish, bog‘-urog‘lar, gulzorlar tashkil qilishga,
daraxtlarni, o‘simlik va hayvonlarni asrashga, ularga ozor bermaslikka o‘rgatish, bolalarning qalbida
tabiatga, uni asrashga nisbatan yaxshi xislatlar uyg‘otishdan iboratdir.
Ekologik tarbiyaning bosh maqsadi maktabgacha yoshdagi bolalarda atrofmuhit va uning
muammolari haqida ongli munosabatn ihamda ular bo‘yicha optimal yechimlar topish to‘g‘risidagi
bilim, ko‘nikmava malakalarni shakllantirishdan iborat. Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun bir
qator vazifalarni hal qilishga to‘g‘ri keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarimizga ekologik tarbiya
berishda ularning yashab turgan joyi (tabiati) va boyliklarini tejab-tergashga, ularni ongli ravishda
muhofaza qilishga o‘rgatish.
Ekologik madaniyatni shakllantirish.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
173
Bu, eng avvalo, oiladan boshlanmog‘ Iozim. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan
tanishtirishning quyidagi yo‘llari mavjud:
• Mashg‘ulotlar o‘tkazish;
• Ekskursiya;
• Mehnat;
• O‘yinlar;
• Kundalik hayot ishlari.
Hulosa qilib aytganda Ekologik tarbiyaning bosh maqsadi maktabgacha yoshdagi bolalarda
atrofmuhit va uning muammolari haqida ongli munosabatn ihamda ular bo‘yicha optimal yechimlar
toppish to‘g‘risidagi bilim, ko‘nikmava malakalarni shakllantirishdan iborat. Sayyoramizning
kelajagi yosh avlodning ekologik madaniyatiga bog‘liq ekanligi barchamizga yaxshi ayon. Zero,
global ekologik muammolarni faqat milliy va global miqyosdagi birgalikdagi sa’y-harakatlar bilan
hal qilish mumkin. Yoshlar orasida ekologik madaniyatni shakillantirish uchun zamonaviy usullarni
o’ylab toppish lozim.Masalan o’smirlar va yosh bolalar orasida hozirgi kunda har xil vituval o’yinlar
rivojlanib bormoqda. Agar bu o’yinlar o’rniga atrof-muhitni himoyalashni targ’ib qiluvchi o’yinlar
ishlab chiqilsa yoshlarda tabiatni asrab avaylash boyicha bilim va ko’nikmalar shakillanadi.Bundan
tashqari maktablarda gi dars jarayonlarida ekolo’giya haqidagi malumotlar berib borilsa, kimyo,
biologiya, geografiya va fizika kabi fanlar ekologiya bilan bog’langan holda o’qitilsa maktab
o’quvchilari ekologik bilimlarga ega bo’lishadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. A.ERGASHEV – “UMUMIY EKOLOGIYA” TOSHKENT 2003
2. https://cyberleninka.ru
ЖҰМАҒЫМСЫҢ ТУҒАН ЖЕР»
(Жергілікті жас ақын Мейрамбек Әбдіқалиев өлеңдері негізінде)
Кенжебаева Роза Сайлауовна,
Бердақ атындағы Қарақалпақ мемлекеттік университеті
Қазақ тілі және әдебиеті кафедрасы оқытушысы
Сейдиллаева Гүлжайна,
Қазақ тілі және әдебиеті тәлім бағдарының
4-басқыш тәлімгері
Аннотация:
Мақалада жас ақын Мейрамбек Әбдіқалиевтің туған жеріне арналған
жырлары, ауылдағы өмір ерекше нәзіктікпен суреттеліп, ақынның кiндiк кесiп, кiр жуған
өлкесіне деген махаббаты шынайы шеберлікпен жырланған.
Кілт сөздер:
Ақын, жыр, поэзия, өмірбаян, ақындық шабыт....
Адам баласының өмір атты өрлі өзеннің кемесіне мініп, бауырында еркін өсіп, тынысын
кең алып, балапандай қанаты қаққанша өсіп, ер жетіп, болашағынан үлкен үміт күткен киелі
мекені өзі туған ауылына не жетсін?!
Бойында жырдың қуаты, ойында нұрдың шуағы, әдебиет майданының жаңа майталманы
Мейрамбек Әбдіқалиев өзі туған аулын жанындай жақсы көріп, мақтанышпен жырлайды.
Жырдан інжу маржан жыр моншағын терген ақынның өнер туындысына үңілген сайын
бойыңды ерекше сезім билеп, махаббат пен тебіреніске толы жырларын оқыған сайын
ақынның қуаныш пен мұңға, сағыну мен аңсауға толы жырлары бізді сонау албырт жастық
