STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
111
Ájiniyazdıń shayırdıń “Kóńilim meniń” qosıǵında túrk tiline awdarma islengen variantı tap,
qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı júdá tásirli shıqqan. Máselen:
Aşık yarsız, bülbül gülsüz,
Geyik ҫӧlsüz, suna gӧlsüz,
Ziyvar sӧyler, ilsiz, yurtsız,
Insan, garibana benzer.[ 3:131]
Shayır bul qosıqta úmitsizlikti adam ruwxınıń bosap qalǵan waqtın názik simvollar arqalı yaǵniy,
tábiyattıń bir bólekleri menen súwretlep beredi. Ashıq yarsız, búlbúl gúlsiz, kiyik shólsiz, sona kólsiz
qalıp atır. Bular bir-birisiz ómir súre almaydı. Sebebi jaratılıs olardı solay jaratqan. Sol sıyaqlı insan
da muhabbatsız, watansız úmiti úzilgen biysharaǵa aylanıp qalıwı sózsiz. “Qosıqta ashıq iyman
izlegen, haq diydarına ıntıq bolǵan suwfiydiń obrazın, yar ashıq (suwfiy) arman etken haq diydarı,
ruwxıy dúnya, búlbil ̶ ashıqlıqtıń rámzi, gúl yardıń rámzi. Ájiniyaz bul orında rámziy obrazlardı
isletiw arqalı ata mákan, Watan máselesin kóteredi, oqıwshıda azamatlıq sezimler oyatadı”.[ 4:38]
Juwmaqlap aytqanda, biz Húseyin Yıldırımnıń túrk tiline awdarǵan qosıqların az da bolsa
sholıwǵa, olardı qaraqalpaq tilindegi variantı menen salıstırıwǵa háreket ettik. Biraq bul jumıs ele de
tereń izertlewdi, túrk tili menen hár tárepleme salıstırmalı úyreniwdi talap etedi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
Hüseyin Yıldırım. Karakalpak şairi Ӓjiniyaz Kosıbay ulı. ̶ Istanbul: «Türk Akademisi», 2024.
2.
Байниязов Қ. Қосықтың куши. ̶ Нөкис: «Қарақалпақстан», 1977.
3.
Генжемуратов. Б. Әжинияз. Еркин Қарақалпақстан. 2024. №138.
4.
Жәримбетов Қ. Ашық Зийуар (Әжинияздың ашықлық лирикасының жанрлық
өзгешеликлери, образлар дуньясы). Илимий очерк. ̶ Нөкис: «Билим», 1998.
“
ÁYYEMGI QARAQALPAQLAR” ROMANÍNÍŃ IDEYA-TEMATIKALÍQ
ÓZGESHELIGI
Qaypbergenova Azada Muratbaevna
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti magistrantı
Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq prozası burın qol urılmaǵan temalarǵa, ideyalarǵa qálem
terbetiwde, el tariyxında úlken ornı bar real shaxslardıń kórkem obrazın jaratıwda, qaharman
xarakterin jasaw jolında burınǵı qatıp qalǵan kestelerden, stereotiplerden qutılıwda, jańasha janrlıq,
stillik shoqqılardı iyelewde belgili tabıslarǵa eristi. Usınday jańa ideya-tematika hám janrlıq, stillik
izlenisler menen sátli qálem terbetken jazıwshılardıń biri A.Ábdiev boldı.
A.Ábdiev ǵárezsizlik dáwirinen baslap qaraqalpaq ádebiyatında tabıslı dóretiwshilik etip
kiyatırǵan jazıwshılardıń biri. Onıń prozadaǵı aktiv poziciyası elege shekem bilinedi. Sebebi,
jazıwshınıń avtorlıǵındaǵı shıǵarmalar tez-tezden baspa júzin kórip kelmekte. Jazıwshınıń jaqında
baspadan shıqqan – “Áyyemgi qaraqalpaqlar” (Ómir, Ólim hám Ómir) romanı da, onıń
dóretiwshiligindegi eń qunlı shıǵarmalardıń birine aylandı.
Jazıwshınıń jańa romanı negizinde dilogiya bolıp, onıń birinshi kitabı 2024-jıl baspadan shıqtı.
Romannıń ekishi ataması “Ómir, Ólim hám Ómir” dep ataladı. Dilogiyanıń “Áyyemgi qaraqalpaqlar”
atamasında baspanı jarıq kórgen birinshi romanın haqıyqıy kórkem tariyxıy shıǵarma dewge boladı.
Sebebi onda, qaraqalpaqlardıń ertedegi ata-babaları bolǵan sak-massaget qáwimleri turmısındaǵı hár
qıylı waqıyalar jazıwshı kórkem qıyalında qayta islenip, tarıyxıy shıǵarma etip jaratılǵan.
Qaraqalpaq xalqınıń XVIII-XIX-ásirlerdegi kórkem tariyxın ullı jazıwshımız Tólepbergen
Qayıpbergenov “Qaraqalpaq dástanı” trilogiyasında sáwlelendirgen edi. Onnan arıdaǵı Noǵaylı dáwir
arpalısların jazıwshı hám ilimpaz Kamal Mámbetov, al Túrkstan dáwirin J.Muratbaev “Dıǵırıq”
romanında dóretse, túrkiy xalıqları, sonıń kóleńkesinde (fonında) qaraqalpaq xalqınıń kórkem tarıyxın
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
112
“Ullı dasht bórileri” romanında belgili shayır hám jazıwshı Keńesbay Karimov jazǵan bolsa, jazıwshı
A.Ábdiev onnan da ertedegi dáwir waqıyaların súwretlewdi maqsetip etip, qaraqalpaqlardıń áyyemgi
ata-babasınıń turmısın súwretlewshi jańa romanın baspadan shıǵardı.
Jańa roman negizinde eki kitaptan ibarat. Onıń ataması “Ómir, Ólim hám Ómir” (dilogiya) bolıp,
“Áyyemgi qaraqalpaqlar” romannıń birinshi kitabı. Roman “Ámiwdárya” jurnalında tolıq járiyalandı,
azlı-kem redaktorlawlar menen 2024-jılı Tashkenttegi “Tamaddun” baspasında romannıń birinshi
bólimi óz aldına kitap bolıp basıldı.
Gúrrińniń sheberi sıpatında ózin kórsetken jazıwshı A.Ábdiev prozanıń úlken janrına qol urıp,
“Jin-Jıpırlar uyası” romanı menen tabısqa erisken edi [1:46]. Sonıńan ol tarıyxıy roman dóretiwdi
maqset etip, “Ómir, Ólim hám Ómir” dilogiyasın jarattı.
Qaraqalpaq xalqınıń áyyemgi xalıqlardan ekenligi ilimiy jaqtan dáliyllengen. Jazıwshı jańa
romanında qaraqalpaqlardıń áyyemgi sak-massaget dáwirine súńgip, xalqımızdıń tereńdegi tarıyxın
dál, isenimli túrde kórkem sáwlelendiriwge miyassar bolǵan. Sak-massaget qaraqalpaqlarınıń turmıs-
tirishiligi sırtqı jawlar menen qıyan-kesti urısları tarıyxıylıq sheńberinde kórkem tilde, sheber ashıp
berilgen.
Qaraqalpaqlardıń ertedegi ata-babası sak-massaget qáwimi turmısı, tarıyxta ańızlar tiykarında
qaraqalpaq jazıwshı-shayırları tárepinen burın da jaratılǵan edi. I,Yusupovtıń “Tumaris hám basqalar”
poeması, G.Dáwletovanıń “Tumar qız” poeması, S.Bahadirovanıń “Tumaris” povestinde Tumaris
obrazı jaratılıp, sak-massagetler turmısı haqqında jarıtılǵan edi. Jazıwshınıń jańa romanı tematikalıq
jaqtan bul shıǵarmalarǵa usas bolǵanlıǵı menen, onda avtordıń poziciyası menen kórkem qıyalı ayqın
sezilip turadı. Roman syujetinde bolsa avtordıń qatal jantasıp, onı túrli folklordaǵı ańız-áńgimeler
menen bayıtqanlıǵın kóremiz. Mine usı tárepi menen roman syujeti ózinen burın dóregen tematikalıq
jaqtan usas shıǵarmalardan ózgeshelenip turadı.
Jazıwshınıń dúnya táshiwishleri menen jasawı, jamanlıqtıń, urıs-qaǵıstıń aldın alıp, jaqsılıqtıń
urıǵın kóplep shashılıwı haqqındaǵı oy-pikirleri shıǵarmanıń dóretiwine tiykar bolǵan. Bunı romannıń
prologınan kóriwge boladı. Prologta Adamzat jámiyetiniń tınıshsızlıǵı, unamsız isleriniń kópligi, bir-
birin kóre almay, ruwxıy azıwı sebepli jer betinde tirishilikti joq etip alıwdıń qarsańında turǵanlıǵı,
tańriniń bendesine nariyza bolıwı menen birge onı qollawı, tirishiliktiń saqlap qalınıwındaǵı is-
háreketler súwretlengen.
Shıǵarmadaǵı obrazlar haqqında jazıwshınıń ózi bılay deydi: “Sonıń ushın da dilogiyanıń baslı
qaharmanı márhámátlı ullı jaratıwshımız Quday (Alla), bunnan soń ǵana Qaratas-Qayraq, Qarakóz
arıw, Tumar, Qara Alp Saq, Qaplanbek, Qańlıbek, Sapar qaǵan, Barıs palwan, Aybalta qaǵan,
Qarshıǵa qaǵan...lar desek te qáte bolmaydı” [2:27]. Jazıwshı shıǵarmanıń baslı oraylıq tulǵası
sıpatında Qudaydı kórsetse de, negizinde shıǵarmadaǵı barlıq waqıyalar Tumardıń obrazı átirapında
jám boladı, tiykarǵı dıqqat-itibar Tumar obrazınıń jaratılıwına qaratılǵan.
Jazıwshınıń bul romandaǵı izleniwsheńligi bas qaharmandı Tumar dep atawınan-aq kórinedi.
Óytkeni, belgili tarıyxshı Gerodottıń “Tarıyx” kitabında Tumaris hám Kir arasındaǵı qırǵın sawash
waqıyaları súwretlengeninde, ol Tumaris atamasına túsinik berip ketken. Gerodottıń jazıwınsha,
“Patsha qızdıń negizgi ismi Tamır (Tumar) bolǵan. Ertedegi túrkiy qáwimler tilinde atlıq sózlerdi
ańlatıw ushın –is qosımtası qosılǵanlıqtan, onıń atı Tamıris, (Tumaris) sıpatında ózgertilip aytılǵan
[3:146]. Sonday-aq, Gerodot sak-massagetlerdiń jasaw tárizi, turmısına baylanıslı waqıyalardı da
jazıp qaldırǵan. romandaǵı waqıyalar bolsa jazıwshınıń jazǵanına sáykesligi, shıǵarmada tarıyxıy
shınlıqtıń kórkem túrde jaqsı berilgenligin kórsetedi.
Sonday-aq, roman syujetinde folklordaǵı Tumar hám onıń atası, ákesi, pútkil xalqınıń kún-
kórisi negizinde qaraqalpaq xalqınıń ótmishi, xalqımızdıń payda bolıp, qáliplesiw dáwirlerindegi qım-
qıyǵash waqıyalar alıs dáwirlerge tiyisli jaratılıs, Adam Atanıń payda bolıwı, Topan suwı, Hayallar
patshalıǵı haqqında, Zariadr hám Odatida, Striangiya, Efas, Turk, h.b.da rawiyat, ápsanalardı
paydalanıw nátiyjesinde kórkem sáwlelendirilgen [4].
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
113
Shıǵarmanıń ekinshi kitabı haqqında ilimpaz J.Esenov penen bolǵan sáwbetinde: “Al dilogiyanıń
ekinshi kitabı – “Órkeniyat” (Civilizaciya) ta bolsa, Allataala inayatı menen alıs ótmishte tuwılıwı
shárt bolǵan saǵıyranıń búgingi zamanda tuwılıp, jasawı waqıyaların sáwlelendiriwdi niyet etip
otırman”, - dep avtor aytıp ótedi. Roman dialogiyada jazıwshı qaraqalpaqlar arasında Adam ata hám
Hawa ene túsinikleri, diniy bilimler qáliplesip baslaǵan dáwirlerdi de óz ishine qamtıp jazıwǵa háreket
etedi. Bunnan kóriwge boladı, jazıwshı “Ómir, Ólim hám Ómir” dilogiyasınıń “Áyyemgi
qaraqalpaqlar” degen dáslepki bóliminde qaraqalpaqlardıń erte dáwirdegi turmısı súwretlese, ekinshi
“Órkeniyet” degen bóliminde búgingi kúnniń turmıs waqıyaların súwretlewdi maqset etken. Onda
búgingi turmısımızdaǵı hár qıylı máselelerdi jarıtıp, adamzattıń ótmishi hám keleshegi haqqında
oylandırıwǵa shaqıradı.
Romanda qaraqalpaqlardıń tarıyxıy ótmishi dáwirler kesiminde sóz etilip, sak-massagetlerden
keyingi turmısı haqqında qısqasha bayanlanadı. Qaraqalpaq xalqınıń sak-massaget dáwirlerinen kóp
keyin payda bolǵanı tabjılmas shınlıq. Biraq búgingi qaraqalpaqlar da, ilimpazlar tárepinen sak-
massagetlerden kelip shıqqanı aytılsa, usı kózqarastan Qara Alp Aq, Aq Alp Aqlar qaraqalpaqqa,
Boztay kósem, Ay Alpın, Pırjan qaǵanlar, Bórixan, Qaratay kósemler mańǵıt qáwimizge, Nókis,
Dobal, Aybalta, Esterek, Janaydarlar kenegeske, Buwra xan, Genjekler múytenge, Toqsaba.
Qaplanbek kósem, Aspantay bahadırlar qıpshaqqa, Reyipnazar shaljuwıtqa, Jádiger saqıwǵa, Tanabay
kólegenge, Qarlı qataǵanǵa, Tastaybek shomaqqa, Qarshıǵa qaǵan qarasıyraqqa, Baybota úysinge,
Barıs palwan baymaqlıǵa baba bolǵanbısh desek qáte bola qoymas.
Juwmaqlap aytqanda, A.Ábdievtiń “Áyyemgi qaraqalpaqlar” romanında adamlar arasındaǵı ala
awızlıq, dunyadaǵı tınıshsızlıqdı keltirip shıǵarǵan adamlardıń tirishilikti saqlap qalıwǵa háreket
etiwleri, sak-massaget qáwiminiń turmısı mısalında ashıp berilgen. Onda jazıwshı dúnyanıń tınısh
bolıwı, xalıqlar doslıǵı, milletler ara keńpeyillik, diniy bawrıkeńlik ideyaların baslı orında
súwretlegen.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
Нуржанов . Ғәрезсизлик дәўириндеги қарақалпақ прозасы. –Нөкис: «Билим», 2003.
2.
Есенов Ж. Буркит паруаз доретиуши. –Тошкент: “Adabiyot”, 2025.
3.
Геродот. История. -Ташкент, 2005.
4.
Әбдиев A. Әййемги қарақалпақлар («Өмир, Өлим ҳәм Өмир» дилогиясының биринши
китабы). Роман. Ташкент, 2024.
X. DÁWLETNAZAROV POEZIYASÍNDA LIRIKALÍQ QAHARMAN OBRAZÍ
Qosbergenova Bekziya Ayapbergen qızı
QMU magistrantı.
Házirgi kúnde qaraqalpaq ádebiyatında obrazlar sisteması, lirikalıq qaharman obrazları keń túrde
úyrenilmekte. Lirikalıq qaharman obyektiv hám subyekiv elementtiń birliginen ibarat bolıp, shayırdıń
ruwxıy dúnyasınıń baylıǵı, ózgesheligi bir-birinen ajıralmas túrde jámlengen boladı [1:14]. Demek,
biz lirikada lirikalıq qaharman arqalı shayırdıń ruwxıy dúnyasın kóre alamız. Hárbir shayır óz
qosıqlarınıń mazmunın, áhmiyetin, tásirsheńligin ashıp beriwde lirikalıq qaharman obrazınan
paydalanadı. Haqıyqatshıl shayır dep atalǵan X.Dáwletnazarov qosıqlarıda tereń lirizim menen
suwǵarılǵan bolıp, onda ótkir poetikalıq qatarlar, mazmunnıń tereńligi lirikalıq qaharman obrazları
arqalı anıq jetkerilip berilgen.
X.Dáwletnazarov házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń talantlı lirik shayırlarınıń biri. Shayır
poeziyasınıń tiykarǵı ózgesheliklerdiń biri – bul onıń haqıyqatqa umtılıwı, haqıyqatlıqtı, gúmanistlik
ideyalardı óz qosıqlarında sheber jarıtıp bere alıwı.
Sezemen olardıń kózleri nurǵa,
Júrekleri ullı ármanǵa tolı,
