STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
109
ÁJINIYAZ SHIǴARMALARI TÚRK TILINDE
Qaypanova Altıngúl Ótesh qızı
QMU magistranti
Ájiniyaz Qosıbay ulı – XIX ásirde ómir súrgen ullı qaraqalpaq shayırı, aǵartıwshısı, tereń oy
iyesi. Ol xalqımızdıń arın arlaǵan muńın jırlaǵan, sóz qúdireti arqalı ádalat penen azatlıqtı ańsaǵan
ullı tulǵa. Ájiniyaz shıǵarmalarında milliy ruwx, watansúyiwshilik penen adamgershilik ideyaları óz
kórinisin tabadı.
Ájiniyaz shayırdıń ullı dóretiwshiligi tek qaraqalpaq ádebiyatında ǵana emes, al túrkiy xalıqlar
ádebiyatında da salmaqlı orın tutadı. Bunıń dáliyli sıpatında Ájiniyazdıń túrk tiline awdarılǵan
qosıqların keltire alamız. Túrk akademiyasi ullı qaraqalpaq shayırınıń 200 jıllıǵı múnásibeti menen
Hüseyin Yıldırım avtorlıǵında “Karakalpak şairi Ajiniyaz Kosıbay ulı” degen atamada Ájiniyaz
shıǵarmaların túrk tiline awdarıp bastırıp shıǵardı. Bul awdarma Ájiniyaz miyrasın túrkiy álemine
keńnen tanıstırıw imkaniyatin berip, onıń poeziyasın túrk oqıwshılarına óz tillerinde usındı.
Bunnan tısqarı Ájiniyazdıń qosıqları rus, ukrain, moldavan hám basqa da tillerge awdarılǵan.
Endi túrk tilindegi awdarma haqqında aytatuǵın bolsaq, awdarma jaqsı islengen. Hátteki Ájiniyazdıń,
sheber shayırlıq dóretiwshiligi awdarmashıǵa ilham baǵıshlaǵan desek asıra aytqan bolmaymız.
Óytkeni Húseyin Yıldırım ózi shayır bolmasa da, Ájiniyaz shayırdıń tákirarlanbas poeziyasınan
ilhamlanıp 14 shuwmaqtan ibarat “Haciniyaz” degen qosıǵın dóretken:
Kalpakların yetenekli ozanı,
Ҫalışmaktan kalmadı hiҫ dermanı,
Adaletsiz kuruldu hep mizanı,
Sen de geҫip gittin ey Hacıniyaz. [ 3:13]
Bul qosıqtı ataqlı shayırımız Baxtıyar Genjemuratov qaraqalpaq tiline awdarıp “Erkin
Qaraqalpaqstan” gazetasında bastırıp shıǵardı. Joqarıdaǵı túrkshe qosıqtıń qaraqalpaqsha awdarması
tómendegishe:
Qalpaqlardıń Táńri Bergen sóz tańı,
Shalıwlardan qalmadı hesh dármanı,
Ádalatsız qurıldı shor zamanı,
Sen de keship-keship kettiń, Ájiniyaz. [ 2:4]
Kórip turǵanımızday shayırdıń hár bir sózi tereń aqıl-oydıń juwmaǵı, júrekke jol tabatuǵın nur.
Onı oqıǵan ádebiyat shaydası, álbette, onnan tásirlenbey qalmaydı hám tereń oylar qorshawında
sorawlarına juwaplar izleydi. Shınında da ullı shayır Berdaq ta Ájiniyaz dóretiwshiligine joqarı baha
berip, “Ájiniyaz degen aǵıp turǵan dárya, al biz onnan shıqqan kishkene ózekpiz” ̶ dep Ájiniyazdı
ózine súyikli ustaz esaplaydı. [ 1:162]
Kitaptıń keyingi bólimlerinde Ájiniyaz shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi boyınsha
maǵlıwmatlar keltiriledi. Bul maǵlıwmatlardıń birinde “Ájiniyaz 16 jasında Álisher Nawayınıń
diywanın tolıq ózlestirgen” degen jańa maǵlıwmat keltirilgen. Durıs Ájiniyaz Nawayıdan úyrengen
degen maǵlıwmatlar burınnan bar. Biraq, onıń 16 jasında diywanın ózlestirgen degen maǵlıwmat hesh
jerde gezlespeydi. Hüseyin Yıldırım 100 bet kóleminde Ájiniyazdıń ómiri hám dóretiwshiligi
haqqında maǵlıwmatlar keltiredi, qosıqların tallaydı. Ájiniyaz shayırdıń júzden zıyat dóretiwshilik
miyrası túrk tiline awdarılıp, bul qosıqlar tematikalıq baǵdarları boyınsha toparlarǵa jiklep berilgen.
Kitapta Ájiniyaz qosıqlarınıń qaraqalpaq hám túrk tillerinde qatar beriliwi ilim izertlewshilerdiń
shayırdıń eki tildegi qosıqların salıstırmalı úyreniwi ushın imkaniyat jaratadı.
Bul awdarmada Ájiniyaz Qosıbay ulınıń qosıqları el-jurt haqqında qosıqlar, xoshlasıw hám sálem
qosıqları, muhabbat qosıqları, úgit – násiyat qosıqları, faniy dúnya haqqında qosıqlar, ayralıq
qosıqları, yumor-satiralıq qosıqlar, naziyra qosıqları, aytıslar dep bólip keltiredi. Máselen:
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
110
Sorarsan ilimi, Kojban, bizlerden,
Kalpağı kazan dek illerim vardır.
Hata çıkarsa affedin, sözlerden,
Kıtay, Konrat adlı illerim vardır.[ 3:105]
Bul “Ellerim bardı” qosıǵınıń túrkshe awdarması. Awdarmanıń qaraqalpaq tildegi variantınan
heshqanday ózgesheligi joq. Jáne de sonı ańladıq qaraqalpaq tilindegi kópshilik sózler túrk tilindegi
sózlerge kútá uqsas keledi. Máselen, túrkshede aǵlama degen sózdi Ájiniyaz da óz qosıǵında sol
turısında aǵlama dep qollanadı. Bul qaraqalpaq tilinde jılama degen mánisti ańlatadı.
Bul kitaplar Ájiniyaz shıǵarmalarınıń túrkiy tiller xalıqlar arasına ele de keńnen taralıwında
ayrıqsha xızmet atqaradı.
Ájiniyaz shıǵarmalarında haqıyqıy ájiniyazsha, qaraqalpaqsha pafos sezilip turadı. Máselen
shayırdıń “Dáwran bolmadı” qosıǵında:
Sánemler qolında tilla saz edim,
Háwijge keltirer janan bolmadı ,
Tuǵırımda talpınǵan alǵır baz edim,
Qálpe sayyadlarım maman bolmadı.[ 3:130]
Álip qáddim daldek bolıp búgildi,
Kózlerimnen qanlı yashım tógildi,
Jol boyına úygen hasıl yúgimdi,
Bazarǵa eltkendey kárwan bolmadı. [ 3:132]
Bul qatarlardıń tek ǵana qaraqalpaq tilinde tásirliligi kúshli seziledi. Al túrk tilindegi awdarma
variantın da kóreyik:
Güzeller elinde altın saz idim,
Gayrete getiren canan olmadı,
Kafeste çırpınan avcı kuş idim,
Kuş eğitmenlerim uzman olmadı. [ 3:131]
Elif boyım dal misali büküldü,
Gözlerimden kanlı yaşım döküldü,
Yol boyu yığdığım ürün yükümü,
Pazara götürür kervan olmadı. [ 3:133]
Kórip turǵanımızday túrk tilindegi awdarmada qaraqalpaq tilindegidey tásirliligi sezilmeydi.
Sózlerge heshqanday dóretiwshilik qatnas jasalmaǵan. Qaraqalpaq tilinde qanday jazılǵan bolsa túrk
tilinde de solay sózbe-sóz berilgen. Sonday-aq kórkem tásir de qaraqalpaq tilinde kúshlidey seziledi.
Bul qosıqtı tek ǵana qaraqalpaq tilinde oqıw kerek.
Ájiniyaz shayırdıń “Bilmedim” degen qosıǵında:
Xabar joq elimnen adam kelmeydi,
Ne halda ekenim heshkim bilmeydi,
Shaqalaqlap qatarlarım kúlmeydi,
Ne bir halat bolǵanını bilmedim, − al bunıń túrkshe awdarması tómendegishe:
Haber yok ilimden insan gelmiyor,
Ne hӓllerdeyim hiç kimse bilmiyor,
Neşelenip akranlarım gülmüyor,
Ne hӓller olduğunu anladım.[ 3:147]
Bul jerde awdarmashı “bilmedim” degen sózdi “anlamadım” dep durıs qollanǵan. Biraq ta
“Bilmedim” degen qosıqtıń atamasın awdarmada “Almadım” dep qollanǵan. Onı “Almadım” dep
emes al “Anlamadım” dep qollansa orınlı bolar edi. Durıs, qosıq qatarlarında anlamadım dep
qollanǵan biraq, qosıqtıń atamasın “Almadım” dep keltirgen.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
111
Ájiniyazdıń shayırdıń “Kóńilim meniń” qosıǵında túrk tiline awdarma islengen variantı tap,
qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı júdá tásirli shıqqan. Máselen:
Aşık yarsız, bülbül gülsüz,
Geyik ҫӧlsüz, suna gӧlsüz,
Ziyvar sӧyler, ilsiz, yurtsız,
Insan, garibana benzer.[ 3:131]
Shayır bul qosıqta úmitsizlikti adam ruwxınıń bosap qalǵan waqtın názik simvollar arqalı yaǵniy,
tábiyattıń bir bólekleri menen súwretlep beredi. Ashıq yarsız, búlbúl gúlsiz, kiyik shólsiz, sona kólsiz
qalıp atır. Bular bir-birisiz ómir súre almaydı. Sebebi jaratılıs olardı solay jaratqan. Sol sıyaqlı insan
da muhabbatsız, watansız úmiti úzilgen biysharaǵa aylanıp qalıwı sózsiz. “Qosıqta ashıq iyman
izlegen, haq diydarına ıntıq bolǵan suwfiydiń obrazın, yar ashıq (suwfiy) arman etken haq diydarı,
ruwxıy dúnya, búlbil ̶ ashıqlıqtıń rámzi, gúl yardıń rámzi. Ájiniyaz bul orında rámziy obrazlardı
isletiw arqalı ata mákan, Watan máselesin kóteredi, oqıwshıda azamatlıq sezimler oyatadı”.[ 4:38]
Juwmaqlap aytqanda, biz Húseyin Yıldırımnıń túrk tiline awdarǵan qosıqların az da bolsa
sholıwǵa, olardı qaraqalpaq tilindegi variantı menen salıstırıwǵa háreket ettik. Biraq bul jumıs ele de
tereń izertlewdi, túrk tili menen hár tárepleme salıstırmalı úyreniwdi talap etedi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
Hüseyin Yıldırım. Karakalpak şairi Ӓjiniyaz Kosıbay ulı. ̶ Istanbul: «Türk Akademisi», 2024.
2.
Байниязов Қ. Қосықтың куши. ̶ Нөкис: «Қарақалпақстан», 1977.
3.
Генжемуратов. Б. Әжинияз. Еркин Қарақалпақстан. 2024. №138.
4.
Жәримбетов Қ. Ашық Зийуар (Әжинияздың ашықлық лирикасының жанрлық
өзгешеликлери, образлар дуньясы). Илимий очерк. ̶ Нөкис: «Билим», 1998.
“
ÁYYEMGI QARAQALPAQLAR” ROMANÍNÍŃ IDEYA-TEMATIKALÍQ
ÓZGESHELIGI
Qaypbergenova Azada Muratbaevna
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti magistrantı
Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq prozası burın qol urılmaǵan temalarǵa, ideyalarǵa qálem
terbetiwde, el tariyxında úlken ornı bar real shaxslardıń kórkem obrazın jaratıwda, qaharman
xarakterin jasaw jolında burınǵı qatıp qalǵan kestelerden, stereotiplerden qutılıwda, jańasha janrlıq,
stillik shoqqılardı iyelewde belgili tabıslarǵa eristi. Usınday jańa ideya-tematika hám janrlıq, stillik
izlenisler menen sátli qálem terbetken jazıwshılardıń biri A.Ábdiev boldı.
A.Ábdiev ǵárezsizlik dáwirinen baslap qaraqalpaq ádebiyatında tabıslı dóretiwshilik etip
kiyatırǵan jazıwshılardıń biri. Onıń prozadaǵı aktiv poziciyası elege shekem bilinedi. Sebebi,
jazıwshınıń avtorlıǵındaǵı shıǵarmalar tez-tezden baspa júzin kórip kelmekte. Jazıwshınıń jaqında
baspadan shıqqan – “Áyyemgi qaraqalpaqlar” (Ómir, Ólim hám Ómir) romanı da, onıń
dóretiwshiligindegi eń qunlı shıǵarmalardıń birine aylandı.
Jazıwshınıń jańa romanı negizinde dilogiya bolıp, onıń birinshi kitabı 2024-jıl baspadan shıqtı.
Romannıń ekishi ataması “Ómir, Ólim hám Ómir” dep ataladı. Dilogiyanıń “Áyyemgi qaraqalpaqlar”
atamasında baspanı jarıq kórgen birinshi romanın haqıyqıy kórkem tariyxıy shıǵarma dewge boladı.
Sebebi onda, qaraqalpaqlardıń ertedegi ata-babaları bolǵan sak-massaget qáwimleri turmısındaǵı hár
qıylı waqıyalar jazıwshı kórkem qıyalında qayta islenip, tarıyxıy shıǵarma etip jaratılǵan.
Qaraqalpaq xalqınıń XVIII-XIX-ásirlerdegi kórkem tariyxın ullı jazıwshımız Tólepbergen
Qayıpbergenov “Qaraqalpaq dástanı” trilogiyasında sáwlelendirgen edi. Onnan arıdaǵı Noǵaylı dáwir
arpalısların jazıwshı hám ilimpaz Kamal Mámbetov, al Túrkstan dáwirin J.Muratbaev “Dıǵırıq”
romanında dóretse, túrkiy xalıqları, sonıń kóleńkesinde (fonında) qaraqalpaq xalqınıń kórkem tarıyxın
