STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
103
Furthermore, the symbolic nature of language contributes to the construction of meaning in social
and cultural contexts. Language does not merely describe the world; it actively shapes how individuals
interact with it. Through the use of symbols, language enables the creation of shared understandings,
collective memories, and cultural identities. As language evolves, it reflects changes in society,
incorporating new symbols to represent emerging concepts, technologies, and social structures [5].
CONCLUSION.Language is far more than a tool for everyday communication it is a symbolic
system that allows humans to represent, organize, and interpret their experiences. Through symbols,
language makes abstract thought and complex social interaction possible. It enables individuals to
express emotions, conceptualize the future, and reflect on the past, all through a system of signs.
Language's symbolic nature is not static it adapts and evolves, reflecting the dynamic relationship
between society, culture, and cognition. Understanding language as a symbolic system is essential for
appreciating its role in human life, as it shapes how we think, communicate, and understand the world
around us. Language is much more than just a way to talk to each other it's a powerful system that
helps us make sense of our world. By using symbols, language allows us to think in abstract ways,
connect with others, and navigate complex social situations. It gives us the ability to express our
feelings, imagine the future and reflect on our past experiences all through the use of signs and
symbols. What's even more fascinating is that language is always changing. As society and culture
evolve, so does the way we communicate, reflecting the shifting ideas, values, and technologies that
shape our lives. Understanding language as a symbolic system helps us appreciate its crucial role in
how we think, how we interact with one another, and how we make sense of everything around us.
It’s a system that not only allows us to communicate but also shapes the very way we understand and
experience the world.
References:
1.Chandler, D. (2007). Semiotics: The Basics (2nd ed.). Routledge.
2. Evans, V. (2009). How Words Mean: Lexical Concepts, Cognitive Models, and Meaning
Construction. Oxford University Press.
3. Gee, J. P. (2014). An Introduction to Discourse Analysis: Theory and Method (4th ed.).
Routledge.
4. Halliday, M. A. K., & Matthiessen, C. M. I. M. (2014). Halliday's Introduction to Functional
Grammar (4th ed.). Routledge.
5. Tomasello, M. (2010). Origins of Human Communication. MIT Press.
6. Yule, G. (2020). The Study of Language (7th ed.). Cambridge University Press.
DÚRKINLESKEN DIDAKTIKALÍQ QOSÍQLAR
Óteshov Berdaq Bazarbaevich
QMU magistrantı
Dúrkin qosıqalar janrlıq, idea-tematikalıq, mazmunlıq, formalıq jaqtan bir neshe shuwmaqlardan
turatuǵın poetikalıq forma bolıp esaplanadı. Dúrkinler belgili maqset penen bir pútinlikke birlesedi.
Dúrkin teoriyalıq principleri haqqında ilimpaz M.Orazımbetova óz miynetinde arnawlı izertlegen.
Onıń principlerin islewde jáhán ádebiyattanıwı iliminiń jetiskeliklerinen, izertlew jumıslarınan
paydalanǵan. Sóz etilip atırǵan dissertaciyada ilimpaz dúrkin haqqında: «Dúrkin áyyemgi Greciyada
cikl (kuklos-krug, koleso, yaǵnıy sheńber, dóńgelek) sózinen kelip shıqqan bolıp qanday da bir
waqıyalardıń sheńber ishinde sáwleleniwi túsiniledi», [2-12] - dep, dúrkin sózine sıpatlama berip
ótedi. Ilimpazdıń aytıwınsha, lirikalıq qaharman ishki oy-tolǵanısların, ishki sezimlerin dúrkin
quramındaǵı qosıqlar arqalı tolıǵıraq, keńrek sáwlelendiriw múmkinshiligine iye boladı. Durısında
da, shayır dúrkindi belgili bir maqsette ya formalıq ya mazmunlıq tárepten bir tutas sheńberge
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
104
jámleydi. Máselen, qaraqalpaq ádebiyatında Marat Qarabaevtıń «Júregim meniń» dúrkin qosıqlarında
shuwmaqlar hám formalıq (14 shuwmaq, 4+4+4+2 qatarlı, eń soǵısı magistral sonet h.t.b) hám
mazmunlıq (insan júregi haqqında) jaqtan bir liniyaǵa birikkenligin kóremiz. Yaǵnıy, hámme
elementler birgelikte jámlenip, belgili bir pútinlikti payda etken. Biz sóz etpekshi bolǵan didaktikalıq
mazmundaǵı dúrkin qosıqlar idea-tematikalıq, mazmunlıq jaqtan birikken dúrkinler bolıp esaplanadı.
Joqarıda atı atalǵan ilimpaz bunday formadaǵı qosıqlardı idea-tematikalıq, janrlıq hám formalıq
táreplerinen birigiwin atap ótken hám didaktikalıq mazmunda lirikalıq dúrkinlerge de óz aldına dıqqat
awdarǵan. Keyingi dáwir qaraqalpaq ádebiyatında Sh.Seytov, T.Sársenbaev, T.Qabulovlardıń
dóretiwshiliginde sóz etilip atırǵan janrdaǵı dúrkin qosıqlar bar. Sh.Seytovtıń «Jollar» (1987)
toplamında «Ulım, saǵan aytaman!» dúrkini, T.Sársenbaevtıń «Shabıwıl» (1989) toplamındaǵı
«Ulım, saǵan aytaman...», T.Qabulovtıń «Ulıma úsh násiyat» dep atalatuǵın dúrkin qosıqlar bar.
Olardıń dúrkin qosıqlarınıń tiykarǵı birligin mazmunında ekenligin kóremiz. Kópshiliginde shayırlar
óz perzentlerine múráját etiw arqalı olarǵa ózleriniń ákelik aqılların, tileklerin bildiredi.
Jazıwshı, awdarmashı hám shayır Shawdırbay Seytovtıń «Jollar» (1987) toplamında engizilgen
didaktikalıq dúrkinler basqa dúrkinlerden ayrıqsha. «Ulım, saǵan aytaman!» (1984) dep atalatuǵın
qosıq eki bólimge ajıralǵan bir pútinlikke, yaǵnıy dúrkinge jámlengen. «Násiyhat» degen birinshi
bóliminde shayırdıń didaktik mazmundaǵı qatarları hám sonıń menen birge filosofiyalıq pikirlewleri
de seziledi. Qosıqtı oqıǵan hár bir oqırmandı lirikalıq qaharman óz halatına túsiriwge májbúrleydi.
Birden-aq adamdı qandayda bir oy-tolǵanıslar jetegine alıp ketedi. Lirikalıq qaharmannıń kewil
dúnyasın qayǵıǵa salıp atırǵan ruwhtıń pásligi, qálb kórligi, muzlawı, insanlardıń jatlasıwı hám basqa
da adamgershilik, insaniylıq paziyletlerdeń uzaqlap baratırǵan jámiyet kóz aldıńa elesleydi. Shayırdıń
aytıwınsha, hátte gúbelekler de bir-birin túsnip qosıladı, qumırı óz jubınan ayrılsa da oǵan ómirinshe
opadar, sadıq bolıp qálbi menen birge jasay aladı:
Túsinisip juplasar hátte gúbelek
Qumırı tak óter joytsa jubayın!
Tilsiz túsiniser
Eki gúnelek,
Pámi gúńelekten,
Saqlan udayım! [3-72]
Tilsiz gúńelekler sóyley almasa da basqasın túsinedi, al pámi gúńelek degen qanday? Pám bul
hámmede bola bermewi múmkin. Sebebi, ol tek bilim, tájriybe, kópti kórgenlik, mártebe menen
jetkiliksiz. Pámli insan hám ruwhıy, hám aqılıy salamat adam. Ol aqıl, qálb tazalıǵı, pikirlew uqıbı
bar jerde ǵana boladı. Ol joq jerde sózdiń qádir-qımbatı joqlıqqa ushıraydı. Sonlıqta shayır «pámi
gúńelekten» saqlanıwǵa úndew qıladı. Insannıń mańlayındaǵı eki shamshıraǵı (shayır tilinde jáwhar
– Ó.B) janıp turǵanı menen kókirgindegi shıraǵı janbasa onıń ómirdi tanıwı, túsiniwi, seziniwi qıyın.
Onday adam eger joldasıń bolsa bir ómirlik pushaymanlıqqa, ókinishke sebep boladı, ómiriń «dozaq
pechi»ne (metafora) megzeydi. Sonlıqtan shayır ómirde shın súye alatuǵın, muhabbat degen pák
sezimdi, shańaraq degen muqaddes túsinikti, ómir degen ullı sıylıqtı qádirlep biletuǵın, túsinpaz adam
menen ómir jolın bir qılıwlıqtı tileydi, óz ákelik sezimleri menen násiyhat beredi. Joqarıda kórip
shıqqanımızday, Sh.Seytovtıń bul qosıǵında da basqa dóretpelerindegi sıyaqlı ótkir qıyal, sezimniń
joqarı templeri, tereń mazmun seziledi. Ákeniń balasında qılıp atırǵan aqıl-násiyhatları úlken ómirlik
tájriybeden, bilimnen, turmıs shınlıǵınan kelip shıqqanlıǵı bayqaladı.
Shayırdıń usı toplamına kirgizilgen «Ákem Qazaqbay Seytovtıń yadımda qalǵan aqıllarınan»
(1987) dep atalǵan qosıǵı bar. Qosıq kólemli bolıp shayır tárepinen qatar tártipte toǵız bólimge
bólingen. Hár bir bólim formalıq ayırmashılıqqa iye. Geybirewleri shuwmaqqa bólinbegen eki-úsh
bántten turatuǵın qosıq qatarlarınan ibarat, geybirewleri terme-tolǵaw formasında berilip, barmaq hám
erkin ólshemlerde jazılǵan. Avtor tárepinen bul qosıqqa dúrkin ataması berilmegen biraq ol dúrkinniń
talaplarına juwap bere aladı. Bul haqqında ilimpaz M.Orazımbetova: «Shayır tárepinen shıǵarmaǵa
dúrkin aydarı taǵılmaǵanı menen, bul shıǵarmanı dúrkin qosıqlarına kirgiziwge boladı. Áke tárepinen
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
105
perzentine aytılǵan násiyatları óz aldına turıp ta tereń mazmunlı didaktikalıq shıǵarma bola aladı hám
toǵız násiyatı arasında bekkem kompoziciyalıq baylanıs bar» [2-99], - dep jazǵan edi. Qosıqladıń hár
biri óz aldına turıpta tereń mánige iye, álbette. Biraq bir qosıqqa jayǵaspay qalǵan pikirlerdiń erkin
dawam ettirilip, shayırdıń neni oqıwshıǵa jetkermekshiligi, pikirdiń jıynaqlıǵı sıyaqlı tárepleri menen
dóretiwshi shayır dúrkin qosıqlar arqalı ele de keń múmkinshiliklerge iye bola aladı. Sonlıqtan
shayırlar bunday mazmundı kompleksli jetkeriw uqıbına iye formalardan paydalanadı.
Sh.Seytovtıń bul dúrkiniń birinshisi qosıǵı 7 buwınlı, shubırma qatarlardan (terme-
tolǵawlardaǵıday) ibarat. Qosıqtıń mazmunına keletuǵın bolsaq, áke óz balasınıń jaqsı ómirlik joldas
ózi tańlawın qáleydi. Tórtinshi bólimge kelip shayır «Jamannan qash» degen xalıq danalıǵın alǵa
súredi. Biraq bul danalıqtı shayır ózinshe qayta islep, dóretiwshilik qatnas penen jańa mazmun menen
bayıtqan:
- «Qash yamannan, qash!» degenge,
Yamannan qashpaq kerek emes,
Yaqshı bolǵıń kelse egerde,
Yamannan qashpaqlıq-hám
Yaqshılıqtan dárek emes!
«Qashpa!» demeymen,
Qash yamannan!
Awlaqqa ılaǵıp qa-ash!
Liykin, may quyıp samal tamanınan,
Bir shırpı jaǵıp qash!..[3-57]
Jamannan qasha bersek onıń menen kim gúresedi, sol jamalıqtı kim toqtadı. Sonlıqtan, áke
perzentin onıń menen gúresiwge shaqıradı. Shayırdıń jáne bir sheberligi sonda, násiyatshınıń til
ózgesheligin saqlaǵan. Sebebi bul násiyhatlardı shayır óz ákesinen esitkenleri ekenligin aytqan edi.
Xalqımız arasında eskilerdi kórgen, jası úlkenlerdiń tilinde xalqımızdıń erterektegi til ózgeshelikleri
bayqaladı. Olar kóbinshe «j» hám «y» fonemaların awıstırıp qollanadı, yaǵnıy, yaqshı, yaman, yol,
yigit h.t.b. Bulardı shayır esapqa alǵan. Dúrkin usılay hárqıylı mazmundaǵı qosıqlar menen dawam
etip kete beredi, «besinshisinde alǵa umtılıp jasawdı; altınshısı ómirde sóyler sóziń bolıwın, shayırlıq
atqa múnásip bolıwın; jetinshisinde eki júzli dostan jıraq júriwdi, dostı-dushpandı ayırıp biliwdi:
segizinshi násiyatında omir haqqında filosofiyalıq pikir jámlense, toǵızınshı násiyatı «Ómir kitabı»
haqqındaǵı tereń mazmunlı pikirlerden ibarat» [2-99]. Biz kórip ótken Sh.Seytovtıń bul dúrkin
qosıqları basqa shayırlardıń dúrkinlerine salıstırǵanda ózgesherek. Onda mazmun menen birge
formanıń da ráń-báreńligi bar.
Biz mısalǵa tarqan qaraqalpaq xalqınıń belgili shayırları túrli janrlarda, temalarda shıǵarmalar
dóretken. Al sonıń ishinde didaktikalıq mazmundaǵı qosıqalardıń da bolıwı bul janrdıń házirgi
jámiyettegi áhmiyetin bildiredi. Sebebi hár qanday insan ózi jasap ótken ómirinde kórgen
qıyınshılıqların hám kórgen yamasa islegen qáte-kemshiliklerden juwmaq shıǵarıp, basqalardıń bul
nárselerden awlaq bolıwın qáleydi. Zamanlar, adamlar ózgere beriwi múmkin biraq insanıylıq, jaqsı
mine-qulıq ózgermewi tiyis, al onı saqlawshı tiykarǵı qurallardıń biri - bul ádebiyat. Didaktika bolsa
ádebiyattıń (sonıń ishinde poeziyanıń) qıpsalanbastan, artıqsha boyawlarsız, tuwrıdan-tuwrı
jaqsılıqqa jol siltewshi janrı bolıp esaplanadı. Sebebi onda kóbirek aqıl yaǵnıy racionallıq dúnyanı
tanıw basımraq boladı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
Қабулов Т. Таңламалы қосықлары. Ңөкис, «Қарақалпақстан», 2009-ж.
2.
Оразымбетова М. Қарақалпақ поезиясында лирикалық дүркинлердиң поетикасы.
Нөкис, 2021-ж.
3.
Сейтов Ш. Жоллар. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1987-ж.
4.
Сәрсенбаев Т. Шабыўыл. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1989-ж.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
106
5.
Falsafa (kollektivlik kitap). Toshkent, «O’qituvchi» NASHRIYOY-MATBAA IJOD UYI,
2005
SHÁRYAR DRAMASÍ HÁM DÁSTANÍ ORTASÍNDAǴÍ ÓZGESHELIKLER
Qádirniyazova Nargiza Keńesbay qızı
Berdaq atındaǵı QMU magistrantı
Malika Palimbetova Jańabaevna
Berdaq atındaǵı QMU filologiya ilimleriniń filosofiya doktorı
Qaraqalpaq xalqı uzaq waqıtlar dawamında turmıstıń hár qıylı tarawınan iri dástanlardı dóretken.
Solardıń biri sociallıq turmıs máselelerin sóz etetuǵın dástanlar bolıp esaplanadı. Álbette, sociallıq
turmıs temasına arnalǵan dástanlarda da qaharmanlıq hám liroepikalıq waqıyalar jiyi ushırasıp otıradı.
Degen menen sociallıq turmıs sharayatlarınıń basım súwretleniwi menen qaharmanlıq yamasa
liroepikalıq dástanlardan parq penen ayırılıp otıradı. Mısalı, «Sháryar» dástanı «Ǵárip ashıq»
dástanınan qalay ayırılsa, al «Sháryar» dástanı óziniń ózgeshelikleri menen joqarıdaǵı eki dástannan
da bólinip turadı. Sonlıqtan «Sháryar» tipindegi «Shiyrin Sheker», «Qanshayım», «Meńliqal»,
«Zarlıq-Muńlıq» qusaǵan dástanlardı sociallıq turmıs máselelerin sóz etetuǵın dástanlar dep júritemiz.
Bul toparǵa kiretuǵın dástanlar haqqında geypara pikirler de jarıqqa shıqtı. Bulardıń ishinde
«Sháryar» dástanı ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwdıradı. Dástan syujet qurılısı, til qurılısı jaǵınan
qaraqalpaq dástanlarınıń ishindegi eń sulıwlarınıń birewi «Sháryar»dıń atqarılıwınıń eń jaqsı úlgilerin
bergen Nurabılla jıraw mektebine kiretuǵın, Nurabıllanıń shákirti Qulamet jıraw, Nurabıllanıń balası
Esemurat jıraw, Óteniyaz jırawlar ekenin aytıw kerek. Óteniyaz jıraw «Sháryar» dı Erpolat jırawdan
úyrengen. Erpolat jıraw, Ábdirasúwli jıraw Nurabıllanı eń birinshi shákirtlerinen esaplanǵan. Solay
etip «Sháryar» dástanınıń qolda bar variantlarınıń Nurabılla jıraw úlgisi tiykarında kelip jetken.
Ózbekstan Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan bólimi kitapxanasınıń qol jazbaları qorında
«Sháryar» dástanınıń E.Shamuratov tárepinen jazılǵan Qulamet jıraw variantı, X.Tájimuratov,
K.Ábibullaev tárepinen jazılǵan Ábdireyim jıraw variantı, Esemurat, Óteniyaz, Qıyas, Jumabay jıraw
variantları bar. Bul variantlar Rámbergen Xojamuratov, Qabıl Maqsetov, Qalbay Mámbetnazarovlar
tárepinen 60-jıllarda jazılǵan. Dástannıń Qulamet jıraw variantı 1959 - jılı Nókiste qaraqalpaq tilinde
basılıp shıqtı. 1971-jılı S.Severcev awdarmasında bul variant rus tilinde basılıp shıqtı. «Sháryar»
dástanı taza awızeki dóretpe bolmay nusqalar tiykarında awızeki variantları payda bolǵan bolsa kerek.
Kóp ǵana baqsı-jırawlardıń xabarlawına qaraǵanda, «Sháryar» dástanınıń jazba nusqaları bolǵan. Al
geypara maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda ol kitap formasında XVII ásirdiń aqırı, sonday-aq XІX ásirde
Qazan, Ufa baspalarında «Qıssayı Gúlchehra» degen at penen basıp shıǵarılǵan hám xalıq arasında
taratılǵan. Qaraqalpaq jırawları «Sháryar» dástanınıń tákirarlanbaytuǵın túp nusqaları sulıw
versiyasın dóretken. «Sháryar» dástanınıń tiykarǵı mazmunınıń qáliplesiwinde, kórkemlik
ózgesheliginiń jasalıwında XІX ásirde ótken ataqlı jıraw Nurabıllanıń xızmeti ayrıqsha bolsa kerek.
«Sháryar» dástanınıń waqıya dáwiri orta ásir dáwirlerine tuwra keledi. Bul dástannıń tiykarǵı
ózegin quraǵan menen onda júdá erte zamanlar menen baylanısıp ketken periler, qullar, duwa,
adamlardıń tas bolıwı, tiriliwi, taǵı basqa tolıp atırǵan tábiyattan tıs waqıyalardıń súwretleniwi orın
alǵan. Bular dástannıń uzaq dáwirlik waqıya baylanısların óz ishine alatuǵının kórsetip turadı.
«Sháryar» dástanınıń syujetlik qurılısında kóp ǵana basqa qaraqalpaq dástanlarındaǵıday
usaslıqlar bar. Sonday-aq «Sháryar» da qaraqalpaq xalıq erteklerinde jiyi ushırasıp otıratuǵın qıyalıy
hádiyseler: balalardıń qayran qalarlıq tuwılıwı, olardıń kekilleriniń altınnan bolıwı, birewi kún, birewi
ay bolıp kóriniwi, balalardıń, suw astında ólmewi, mástan kempir, patshanıń zulım hayalları, suwdıń
tastıń, sheldiń sóylewi, haywanlarǵa til pitiwi, jılanlardıń adam kelbetine keliwi, jer astındaǵı
patshalıq, adamnıń duwası menen qalalardıń kóship júriwi bayqaladı. «Sháryar» kóp ǵana ertek hám
dástanlardıń dóreliw usıllarınan paydalanılıp, qaraqalpaq jırawları tárepinen bir neshe júz jıllar
dawamında jetilistirilgen shın mánisindegi xalıq poeziyasınıń úlgisi. «Sháryar» dástanınıń ideyalıq
