STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
97
cultivate critical life skills. Encouraging children to read is an investment in their future—one that
will continue to pay off in a digital age.
References:
1.
Krashen, S. (2004).
The Power of Reading: Insights from the Research
(2nd ed.). Libraries
Unlimited.
2.
National Endowment for the Arts. (2007).
To Read or Not To Read: A Question of National
Consequence
.
3.
Wolf, M. (2008).
Proust and the Squid: The Story and Science of the Reading Brain
. Harper
Perennial.
4.
OECD. (2010).
PISA 2009 Results: Learning to Learn – Student Engagement, Strategies and
Practices
.
5.
Clark, C., & Rumbold, K. (2006).
Reading for Pleasure: A Research Overview
. National
Literacy Trust.
6.
Uteshova Z. TESTS AS ONE OF THE WAYS OF ASSESSMENT IN LANGUAGE
TEACHING //InterConf.–2020.
7.
Nurlibaeva Nargiza Azatovna, & Tajieva Aliya Utebaevna. (2024). THE EFFECTIVENESS
OF THE COMMUNICATIVE APPROACH IN TEACHING ENGLISH TO MEDICAL
STUDENTS:
A
REVIEW
OF
RECENT
RECENT
RESEARCH. Hamkor
Konferensiyalar, 1(7),
357–359.
Retrieved
from
https://academicsbook.com/index.php/konferensiya/article/view/841
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БАРЛЫҚ КӨРИНИСИ: КОМПОНЕНТЛИ ҚУРАМ
Мухаммадияров Айдос Жолдасбай улы,
НМПИ излениўшиси
Ҳәр бир социумда болған ҳәм болып атырған өзгерислер турақлы жүз бергенликтен, бул
халықтыӊ аӊын, тиллик қубылысларын ҳәм өзгешеликлеринде тиккелей көринис табады, ал
буларды тереӊирек билиў тилдиӊ фразеология тараўына қараўға жол баслайды, өйткени ол кеӊ
тармақлы ҳәм қайталанбас миллий менталлықты яки миллий-мәдений ҳәм тарыйхый
спецификаны өз ишине қамтыйды. Фразеологизмлер бойынша инглис тил билиминде Шарль
Балли, А.В.Кунин, Дж.Р.Фëрс, Майкл Холидей, Фернанда Читра, Аида Корчонен, Питер
Ньюмарк, русларда В.В.Виноградов, Н.М.Шанский, И.И.Чернышев, Е.А.Земская,
А.А.Потебня, И.А.Смирницкий, Н.Ф.Алефиренко, Н.Н.Семененко, В.Н.Телиялар, өзбек ҳәм
қарақалпақ
тилтаныў
илиминде
Т.И.Хасанов,
Н.М.Каримов,
Ш.А.Рахматуллаев,
З.А.Абдуазизов, Ғ.Ҳ.Қаюмов, Ж.Эшбаев, Қ.Пахратдинов, Қ.Бекниязов, Б.Т.Юсупова,
А.Қ.Пирниязовалар тереӊнен изертлеў жумыслары алып барған. Сондай-ақ, Г.К.Кдырбаева
10
«Man/Адам» концептин, Г.А.Усенова
11
«Mother/Ана» концептин ҳәм А.Н.Садуллаева
12
«Love/Муҳаббат» концептин фразеологиялық кеӊликте үйренеди, ал А.А.Худайбергенов
13
инсан характерин сәўлелендириўши фразеологиялық бирликлерди үйренген.
10
Кдырбаева Г.К. Лингвокультурологические и лингвокогнитивные особенности единиц концептосфры «man» и
«адам» (на примере английского и каракалпакского языков): Афтореф.дис. д-ра. филол. наук. – Т., 2017. – 45 с.
11
Усенова Г.А. «Mother/Ана» концепти идентификаторларининг лисоний-маданий хусусиятлари (инглиз ва
қорақалпоқ тиллари мисолида): Филол. фан. Фалс. (PhD) ..д-ри дис. автореф. – Нукус, 2020. – 54 с.
12
Sadullaeva A.N. «Love/Muhabbat» konseptining lingvomadaniy xususiyatlari (ingliz va qoraqalpoq tillari misolida):
Filol.fan. Fals. (PhD)..d-ri. dis. avtorefer. – Nukus, 2024. – 54 b.
13
Худайбергенов А.А. Маданиятлараро мулоқотда инсон характерини ифодаловчи фразеологик бирликларнинг
ўзига хос хусусиятлари (инглиз ва қорақалпоқ тиллари мисолида): Автореф. дис. …филол. наук. Нукус, 2022. –
26 б. (- 58 б.)
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
98
Н.Ф.Алефиренко ҳәм Н.Н.Семененколар фразеологизмлер синхрон яки ҳәзирги, диахрон
яки тарыйхый болатығунлығы ҳаққында тоқталып, олар нелерди өз ишине алатуғынлығына
былай пикир билдиреди: фразеологияны үйрениў предмети фразеологизмлер, фразеологиялық
бирликлер ҳәм фраземалар деп те аталады. Сол себепли, мәлим бир тилдеги бәрше фразеология
деп атаў да абзал, себеби бул ҳалда бир қыйлылық пайда болады.
14
А.А.Худайбергенов пикиринше, тилде фразеологиялық бирликлер халық мәдениятыныӊ
тасыўшысы сыпатында әсирлер аса жасайды. Онда халықтыӊ тарийхый тәжирийбеси, өмирлик
бақлаўлары, ўақыя-ҳәдийселерге берген өзине тән баҳасы, шахсқа мүнәсибети, умтылыслары,
арзыў-нийетлери, эмоционал-экспрессив дунья қарасы, дуньяны когнитив аспектте аӊлаўы,
тил белгиси сыпатында оған сөйлеўшиниӊ ҳәм тыӊлаўшыныӊ коннотатив симпатиясы яки
антипатиясы дәстүр сыпатында сәўлеленеди.
15
Ал бул мәденият тасыўшы қуралларды үйрениў
ҳаққында рус илимпазы В.Н.Телия былай деген: «мәденият тили» түрли семиотикалық
системаларда геўделенеди. Тәбийий тилде оныӊ көркемлилиги ҳәм мүнәсибети мәдений
«нәрселер» ҳәм түсиниклер атлары мазмунында жыйнақлы болмай, халық хикметлери
тәлийматларында нақыллар, мақаллар, ҳәр түрли тиллик қәлиплер, өлшемлер, белгилерде,
сондай-ақ, претцедент текстлериндеги белгили фразалар, максимлар ҳәм басқаларда өз
көринисин тапқан.
16
Демек, «руўх» концепти де белгили бир халык фразеологиялық барлық
айнасындағы тарыйх тәжирибеси ҳәм инсанлардыӊ өмирлик гүзетиўлери менен байланыслы
қәлиплер, өлшемлер, белгилерди ашып бере алады.
Фразеологизмлер эмоциональ-экспрессивлик, стиллик, грамматикалық ҳәм миллий-
мәдений қәсийетлерге ийе болады. Олар тилдеги шахстыӊ ойын өткир, тәсирли ҳәм
тужырымлы шығыўына тәсир көрсетеди. Фразеологизмлер компонентлерди де өз ишине алады
ҳәм бирлгелкили лексикалық мәниге теӊлеседи. Б. Юсупова да өз мийнетинде бул ҳаққында
келтирген: «…еки ямаса бирнеше сөзлердиӊ дизбегинен турақласқан дизбегинен ибарат
болып, қурамындағы компонентлердиӊ мәнилеринен басқа мәни билдиретуғын, турақлы
қурамы ҳәм қурылысы менен ажыралып туратуғын бирликлер тилде фразеологизмлер деп те
жүритиледи».
17
Мысалы: 1. When the soul
break free
from earthly chains, it rises up to meet the
infinite plains (Byron). Кемелер қаўсаған қайырда тозып, Көрсеӊ
жүрек сызлар
, дәртлериӊ
қозып (И.Ю). 2.The soul
holds on
through storm and strife, Clinging to dreams that kindle life
(Byron). Қайтып берер болса Аралды бизге,
Жанды қурбанлыққа бергим
келеди (И.Ю.).
Көрип турғанымыздай бул мысалларда фраземаларды көриўимизге болады: 1.
break free. 2.
hold on 3. жүрек сызлар 4. жанды қурбанлыққа бергим келеди.
Компонентлер саны: break free – 2, hold on – 2, жүрек сызлаў – 2, жанды қурбанлыққа бериў
– 3. Биринши компонентлер: break, hold, жүрек, жанды. Екинши компонент: free, on, сызлар,
қурбанлыққа. Үшинши компонент: дәслепки үшеўинде жоқ, бергим келеди. Лексикалық
қурам: - break, free – hold, on, - жүрек, сызлаў, - жан, қурбанлық, бериў. Структуралық қурам:
break, hold, сызлаў, қурбанлыққа бериў – фейил, free – келбетлик, on – қосымта, жан – атлық.
1. Фейил + келбетлик 2. Фейил + қосымта 3. Атлық + фейил. 4. Атлық + фейил. Мәнис:
break
free
– тосықларға қарсы түрыў,
hold on
– сабырлы болыў, шыдамлы болыў,
жүрек сызлаў
–
14
Алефиренко Н.Ф. Фразеология и паремиология: Учебное пособие для бакалаврского уровня филологического
образования / – М.: Флинта: Наука, 2009, – С.15. (-344 с.)
15
Худайбергенов А.А. Маданиятлараро мулоқотда инсон характерини ифодаловчи фразеологик бирликларнинг
ўзига хос хусусиятлари (инглиз ва қорақалпоқ тиллари мисолида): Автореф. дис. …филол. наук. Нукус, 2022. –
26 б. (- 58 б.)
16
Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. – М.:
Школа «Языки русской культуры», 1996. – С.238. (– 288 с.)
Yusupova B. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası. Oqıw qollanba/B.Yusupova. – Toshkent. «Tafakkur qanoti», 2014. – 10.
(- 244 b.)
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
99
дәрттен аянышлы ҳалға түсиў, азап шегиў,
жанды қурбанлыққа бериў
– жәни тәни менен
ислеў, бағышлаў. Сөз шақап категориясы бойынша фейил сөз шақабы.
Пайдаланылған әдебиятлар:
1. Алефиренко Н.Ф. Фразеология и паремиология: Учебное пособие для бакалаврского
уровня филологического образования / – М.: Флинта: Наука, 2009, – С.15. (-344 с.)
2. Sadullaeva A.N. «Love/Muhabbat» konseptining lingvomadaniy xususiyatlari (ingliz va
qoraqalpoq tillari misolida): Filol.fan. Fals. (PhD)..d-ri. dis. avtorefer. – Nukus, 2024. – 54 b.
3. Yusupova B. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası. Oqıw qollanba/B.Yusupova. – Toshkent.
«Tafakkur qanoti», 2014. – 10. (- 244 b.)
4. Кдырбаева Г.К. Лингвокультурологические и лингвокогнитивные особенности единиц
концептосфры «man» и «адам» (на примере английского и каракалпакского языков):
Афтореф.дис. д-ра. филол. наук. – Т., 2017. – 45 с.
5.
Телия
В.Н.
Русская
фразеология.
Семантический,
прагматический
и
лингвокультурологический аспекты. – М.: Школа «Языки русской культуры», 1996.-288 с.
6. Усенова Г.А. «Mother/Ана» концепти идентификаторларининг лисоний-маданий
хусусиятлари (инглиз ва қорақалпоқ тиллари мисолида): Филол. фан. Фалс. (PhD) ..д-ри
дис. автореф. – Нукус, 2020. – 54 с.
7. Худайбергенов А.А. Маданиятлараро мулоқотда инсон характерини ифодаловчи
фразеологик бирликларнинг ўзига хос хусусиятлари (инглиз ва қорақалпоқ тиллари
мисолида): Автореф. дис. …филол. наук. Нукус, 2022. – 58 б.
THE USAGE OF DERIVATIONAL AFFIXES IN KUTADGU BILIG AND THEIR
EQUIVALENTS IN KAZAKH TURKIC
Orazbayeva Gulshad Medetkyzy
3rd Year Bachelor Student, Department of Pedagogical Foreign Languages, Faculty of
Philology, Khoja Akhmet Yassawi International Kazakh-Turkish University, Turkistan, Kazakhstan
Abstract:
This article explores the derivational suffixes found in Kutadgu Bilig and their
equivalents in the Kazakh language. The primary aim of the study is to analyze how these historical
affixes function in the context of the Old Turkic language and how similar structures are used in
modern Kazakh. The research is based on a comparative and descriptive method, focusing on semantic
and structural parallels. The study also highlights the cultural and linguistic continuity within Turkic
languages, demonstrating the preservation and transformation of suffixes across centuries. This
analysis contributes to a deeper understanding of the historical development of the Kazakh language
and its connection to classical Turkic heritage.
Keywords:
Kutadgu Bilig, derivational suffixes, Kazakh language, Old Turkic, comparative
analysis.
Introduction.
The study of historical Turkic texts plays a significant role in understanding the
development of modern Turkic languages, particularly Kazakh. One of the most prominent works of
Old Turkic literature is Kutadgu Bilig, written by Yusuf Khass Hajib in the 11th century. This literary
masterpiece not only reflects the sociopolitical and ethical values of the Karakhanid period but also
serves as a rich linguistic resource that contains numerous examples of derivational suffixes.
In Turkic linguistics, derivational suffixes are essential in word formation and semantic
expansion. Through suffixation, new nouns, adjectives, and verbs are derived, enabling a deeper
exploration of language structure and function. The aim of this paper is to examine the derivational
suffixes found in Kutadgu Bilig and compare them with their modern Kazakh equivalents. Such
