STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
90
Mol chiqsa, odam o‘zgarar, qilsa tovuqday galgal.[8]
Zavqiy bu yerda pul topgach, do‘stlik va insoniylikni unutgan odam obrazini tasvirlaydi. Shoir
jamiyatdagi yolg‘on do‘stlik, manfaatparastlik, pulga qul bo‘lish kabi illatlarni tanqid qiladi.
“Tovuqday galgal” – bu kinoya bilan aytilgan ibora bo‘lib, insonning tuban xatti-harakatlarini
ifodalaydi.
Ko‘rib turganimizdek Qo‘qon adabiy muhiti juda boy bo‘lib, adiblar Amir Umarxon davrida
ayniqsa juda keng taraqqiy topgan. Hajv va tanqidiy yo‘nalish rivojlangan va iltimoiy nohaqliklarni
tanqid qiluvchi hajviy asarlar keng yoyilgan. Qo‘qon adabiy muhiti o‘zbek adabiyotining keyingi
taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Maxmur, Gulxaniy, Muqimiy va Zavqiy kabi adiblarning asarlari
bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lib, o‘zbek adabiyotining tanqidiy yo‘nalishini
shakllantirishda muhim o‘rin tutadi.
Adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Ибрат. Фарғона тарихи. – Т.: Камалак, 1992. – Б. 290
2.
Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар. 2-жилд .Тошкент: “Маънавият”, 2000, 59-бет.
3.
Gulxaniy. Zarbulmasal. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti,
1970.
4.
Хўқандлик шоир Зокиржон Фурқатнинг аҳволоти - ўзи ёзгони // Туркистон вилоятининг
газети. 1891 , №9.
5.
Муқимий. Асарлар. (Нашрга тайёрловчи Ғ.Каримов). – Т.: Адабиёт ва санъат, 1974. – Б.
203
6.
Zeboxon Qobilova, Filologiya fanlari doktori, professor “Qo‘qon adabiy muhiti ijodkorlari
antologiyasi” Tamaddun, Toshkent 2022.
7.
Muqimiy “Tanlangan asarlar”.-Toshkent: Fan nashriyoti, 1980.
8.
Zavqiy. She’rlar.- Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1986.
TILNING ONOMASTIKA TIZIMINI TASNIFLASH MEZONLARI
Maxsudova Xolisxon Ummatovna
Andijon davlat texnika instituti
Tillar va gumanitar fanlar kafedrasi dotsenti
Nomlarning lingvistik va ekstralingvistik xususiyatlarini hisobga olgan holda, A.V.Superanskaya
ularni tasniflashning quyidagi turlarini ajratadi (to‘liq deb da’vo qilmagan holda):
1) nomlanuvchi obyektlar bilan bog‘liq holda tasniflash;
2) tabiiy kelib chiqqan va sun’iy ravishda yaratilgan nomlar. Bu tasnif nomlarning ma’nosiga
ko‘ra tasniflanishi va “rasmiy va norasmiy qo‘llanuvchi nomlar” dixotomiyasi bilan chambarchas
bog‘liq.
3) "mikro" - "makro" ko‘lami bo‘yicha tasniflash;
4) nomlarning tarkibiy tasnifi;
5) xronologik tasnifi;
6) nomlarni ularning motivatsiyasi va unga tutash etimologik tasnifi bilan bog‘liq holda,
shuningdek, ismlarning apellyativ va nomdoshga, o‘z va ko‘chma ma’nosiga ko‘ra bo‘linishi;
7) nomlarni ularda ifodalangan tushunchalar mazmuniga ko‘ra tasniflash;
8) til va nutq dixotomiyasi bilan bog‘liq tasniflash;
9) stilistik va estetik tasnif.
1
1
А. В. Суперанская. Общая теория имени собственного. Москва: Наука, 1973. – С. 159
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
91
“O‘zbek tili leksikologiyasi” akademik nashrida onomastik birliklar tizimi quyidagicha
tasniflangan:
-
Antroponimlar (ism, laqab, familiya, ota ismi, patronomik nomlar);
-
Toponimlar (quruqlikdagi tabiiy-geografik obyektlar, suvliqdagi tabiiy geografik obyektlar,
inson tomonidan yaratilgan obyektlarniig nomlari);
-
Zoonimlar (hayvon va boshqa xil mavjudotlarga berilgan laqab nomlar);
-
Astroponimlar (yulduzlar, sayyoralar va ulardagi kosmik obyektlar, jismlarga, hodisalarga
berilgan maxsus nomlar);
-
Teonimiya (diniy-mistik tushunchalar, afsonaviy mavjudotlar, xudolar, payg‘ambar, avliyolar,
“muqaddas” qadamjoylarga berilgan maxsus nomlar).
-
Fitonomiya (fitonimlar - o‘simliklarga berilgan atoqli otlar);
-
Xrematonimlar (jonsiz predmetlar - qurollar, qimmatbaho buyumlar, musiqiy asboblarning
atoqli otlari);
-
Xrononimlar (muayyan tarixiy davrlar, alohida tarixiy kunlar, voqealarning atoqli otlari);
-
Dokumentonimlar (tarixiy hujjatlar, qonunlar, aktlar va boshqalarning atoqli otlari);
-
Faleronimlar (maxsus mukofotlar, sovg‘alar - ordenlar, medallar, nishonlar, yorliqlar va
boshqalarning atoqli otlari);
2
Bugungi kunga kelib dunyo tilshunosligida onomastika tizimining bir qadar yangicha yo‘nalishlar
bilan boyiganligi bu tasnifning kengaytirilishi va mohiyatan chuqurlashtirilishi zarurligini taqozo
etmoqda.
“Vikipediya” axborot manbaida “onim” (nom) tushunchasi bilan bog‘liq 55 ta atama berilgan.
3
Bu atamalarning asosiy xususiyati shundaki, ular atoqli otlar turini bildiruvchi tushunchalar sifatida
shakllantirilgan bo‘lsa-da, ular orasidagi ierarxik munosabat hisobga olinmagan. Masalan,
antroponim (kishi nomlari)larning kriptonim (yashirin nom), psevdonim (taxallus) kabi ichki kichik
guruhlari ham umumiy qatorda berilgan. Shuningdek, bu atamalar orasida o‘zbek mentaliteti va tiliga
xos bo‘lmagan matronim (onaning nomi bilan atalgan laqab, nom - Annushkin), patronim (otaning
nomi bilan atalgan laqab, nom - Nikolaevich), ginekonim (erni xotinining ismi, laqabi bilan nomlash
- Maryushkin) kabi turlari ham mavjudligi kuzatildi.
E.Begmatov onomastikaning makroko‘lamlarini quyidagicha belgilaydi: antroponim, zoonim,
teonim, toponim, kosmonim, fitonim, xrononim, ideonim, anemonim, xrematonim, politonim,
ergonim, faleronim, dignitonim, poreyonim, mifonim, anemonim, stratonim, gemeronim (19 ta
nomlangan) va “bayramlar, yubileylar va boshqa xil tantanalar, marosimlar atoqli oti”, “ba’zi yirik
tarixiy tadbirlar: kompaniyalar, urushlar, harbiy va salb yurishlari va boshqalar atoqli oti”, “siyosiy,
mafkuraviy va boshqa xil uyushmalar, jamoalar atoqli oti” (3 ta nomlanmagan) – jami 22 ta .
Bizningcha, ushbu tasnifdagi “bayramlar, yubileylar va boshqa xil tantanalar, marosimlar atoqli
oti” turini
geortonim
, “ba’zi yirik tarixiy tadbirlar: kompaniyalar, urushlar, harbiy va salb yurishlari
va boshqalar atoqli oti” va “ba’zi yirik tarixiy tadbirlar: kompaniyalar, urushlar, harbiy va salb
yurishlari va boshqalar atoqli oti” guruhlarini
politonim
atamasi ostida birlashtirish mumkin.
Tasnifdagi xrononim, ideonim, anemonim, xrematonim, politonim, ergonim, faleronim, dignitonim,
poreyonim, mifonimlar makroko‘lam emas, mikroko‘lamlar hisoblanadi.
Atamalarni nomlash jarayonida masalaning mohiyatini mos holda ifodalay oladigan, eng qulay
va tushunish oson bo‘lgan variantini tanlash zarurati nuqtai nazaridan ideonimga A.V.Superanskaya
tomonidan berilgan ushbu ta’rifni maqbul deb hisoblaymiz: “San’at asarlarining nomlari - surat,
haykaltaroshlik, filmlar, musiqiy va adabiy asarlar – o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan o‘ziga xos
2
Ўзбек тили лексикологияси. Т.: Фан, 1981. – Б. 44
3
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
92
qatorlarni tashkil qiladi. Olimlar ideonim atamasini insonning ijodiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan
yakka obyektlarni belgilash uchun qo‘llaydilar”.
4
Ideonim – aqliy, g‘oyaviy va badiiy faoliyat sohalariga taalluqli obyektning nomi (san’at va
adabiyot, ilmiy asarlar, ommaviy axborot vositalari va boshqalar nomlari).
5
Bu jihatdan
X.Xamroyevaning doktorlik ishida birmuncha aniqlik kiritilgan:
1.
Biblionimlar - badiiy, ilmiy, ommabop yoki muayyan sohaga oid asarlar, qo‘llanma, darslik
va lug‘atlar, ya’ni bosma nashr manbalarining nomlari.
2.
Artionimlar – san’atning barcha turlariga oid atoqli otlar: rang-tasvir va haykaltaroshlik
asarlari, kuy, qo‘shiq, raqs, kino, spektaklь nomlari kabilar.
3.
Xrononimlar - tarixiy voqealar, xalq hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan
tushunchalarning nomlari. Xrononim (yunoncha:
xronvog - vaqt, muddat
+
opota
-
atoqli ot)
- tarixiy
davrlar, bosqichlarga oid tushunchalarning atoqli oti hisoblanadi. Masalan,
Uyg‘onish davri,
Temuriylar davri, Mustaqillik davri
kabilar. Tildagi xrononimlar majmui, yig‘indisi
xrononimiya
deb
yuritiladi.
6
4.
Geortonimlar
– bayramlar, tantana va festivallar, ko‘rgazmalar, sayllar nomlari.
5.
Teonimlar
– payg‘ambarlar, avliyolar, farishtalar, masjid va ehromlar, muqaddas
qadamjolarning nomlari.
6.
Mifonimlar
- afsonalar, ertaklar, rivoyatlarda, xalq og‘zaki ijodida uchraydigan atoqli otlar.
7
Ya.I.Avlaqulov ktematonim, dokumentonim, xrononim, geortonim, gemeronim, biblionim,
artionim, musiqa san’ati asarlari atoqli oti guruhlarga tasniflaydi.
Ya.I.Avlaqulov va X.Xamroyevalar tasnifini mantiqiy asosda umumlashtirib, ideonimlarning
mikroguruhlarini quyidagicha belgiladik: dokumentonim, xrononim, xrematonim, geortonim,
gemeronim, biblionim, artionim, mifonim, teonim. Bunda musiqa san’ati asarlari nomlarini ham
artionimlar tarkibida berish nazarda tutildi
Shu o‘rinda yana bir masalani aytib o‘tish kerakki, E.Begmatovda ham, A.Avlaqulovda ham
xrematonim va ktematonim
atamalari bir ma’noda qo‘llanganini hisobga olib, xrematonim maqbul
variant sifatida tanlandi. Yana shuni ham aytib o‘tish kerakki, zamonaviy tilshunoslikda reklama
matnining asosi bo‘lgan buyum yoki brend nomi “ktematonim” deb nomlanayotgani bois chalkashlik
yuz bermasligi uchun ham “xrematonim – moddiy madaniyat obyekti nomi: qurol, musiqa asbobi,
zargarlik buyumlari, qimmatbaho toshlar, idish-tovoqlar (masalan, Yada toshi
8
)”
9
tavsifi o‘rinli deb
hisoblaymiz.
Yuqorida aytilganlarni umumlashtirgan holda, o‘zbek tili onomastikasi makroko‘lamlarini
quyidagicha belgilashni taklif qilamiz:
antroponim, zoonim, toponim, kosmonim, fitonim, ideonim, geonim, gidronim, anemonim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
А. В. Суперанская. Общая теория имени собственного. Москва: Наука, 1973. – С. 159
2.
Ўзбек тили лексикологияси. Т.: Фан, 1981. – Б. 44
3.
Бегматов Э., Улуқов Н. Ўзбек ономастикасн терминларининг изоҳли луғати. –
Наманган, 2006. – Б. 91.
4
Суперанская А.В. Общая теория имени собственного / А.В.Суперанская. – М.: Наука, 1973. – С. 201-203
5
https://ru.wiktionary.org/wiki/идеоним
6
Бегматов Э., Улуқов Н. Ўзбек ономастикасн терминларининг изоҳли луғати. – Наманган, 2006. – Б. 91.
7
Хамроева Х. Ўзбек миллий рақс санъати терминлари тадқиқи: филол.фан
доктори (DSc) дисс... – Тошкент, 2021.
– С. 184
8
Авлақулов Я.И. Ўзбек тили ономастик бирликларининг лингвистик тадқиқи: филол.фан. номз. дисс... автореф.
– Тошкент, 2012.
9
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
93
4.
Хамроева Х. Ўзбек миллий рақс санъати терминлари тадқиқи: филол.фан
доктори (DSc)
дисс... – Тошкент, 2021. – С. 184
5.
Авлақулов Я.И. Ўзбек тили ономастик бирликларининг лингвистик тадқиқи: филол.фан.
номз. дисс... автореф. – Тошкент, 2012.
6.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Оним#cite
7.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Оним
8.
https://ru.wiktionary.org/wiki/идеоним
JIYENBAY IZBASQANOV POEZIYASÍNDA HOKKULER HÁM ÚSH QATARLÍ
QOSÍQLAR
Menglibaeva Shaxsanem Kayratbaevna
Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti magistrantı
Ilimiy basshı: prof. Baxtiyar Genjemuratov
Xalqımızǵa belgili Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, Berdaq atındaǵı Mámleketlik
sıylıqtıń laureatı Jiyenbay Izbasqanovtıń poeziyası bizge ótken ásirdiń ekinshi yarımınan jaqsı tanıs.
Onıń heshkimde joq qaytalawlarsız, óz aldına kórkem stilde, joqarı estetikalıq talǵamda dóretken
qosıqların búgingi kúnge shekem shayır hám jazıwshılar, ilimpazlardıń izertlew obyektine aylanıp
kelmekte. Onı hátte Ózbekstan Qaharmanı, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı I.Yusupov
óz maqalasında: “Jiyenbaydıń taǵı bir unamlı jeri, ol rus klassikalıq lirikasın, ásirese Pushkin,
Lermontov, Fet, Tyutchevlardı, sonday-aq, Blok, Pasternak, Cvetaevalardı túp nusqadan súyip oqıp,
olardan úyrenetuǵınlıǵı kórinedi.” – dep atap ótip onıń rus poeziyasın jaqsı meńgergenligin hám onnan
nár alıp óz poeziyasın jetilistiretuǵının da keltirip ótedi: “Rus poeziyasın óz tilinde, túp nusqasında
oqıp, onıń tereńine súńgip, onıń óz bulaǵınan qanıp ishiw shayır ushın taptırmas baxıt!”. Haqiyqatında
da, insan bulaqtan qanıp suw ishkende, onıń boyına qandayda bir belgisiz kúsh-quwat taraydı.
Poeziyada da tap sonday, desek qátelespeymiz. Sebebi, haqiyqiy poeziyanı, onıń hár bir qatarın
oqıǵanda estetikalıq talǵamǵa iye insan ǵana ózine ruwxiy azıq ala aladı. J.Izbasqanov mine usınday
poeziyası bar shayır edi.
Shayır J.Izbasqanov poeziyası boyınsha ilimpazlar tárepinen bir qatar maqalalar járiyalandı.
Q.Jarımbetovtıń “Kóterińki ruwx poeziyası” (“Ustaz jolı”, 2000, 11-oktyabr), J.Esenov “Qardıń
appaqlıǵı – kewil pákligi” (“Erkin Qaraqalpaqstan”, 2007, 23-fevral), Q.Orazımbetovtıń “Pikirler
aǵımına sıǵasqan lirika” (“Erkin Qaraqalpaqstan”, 2000, 5-oktyabr), P.Nurjanovtıń “Lirika – meniń
ómirim, pútin barlıǵım” (“Ustaz jolı”, 2000, 12-oktyabr), D.Saparovanıń “Lirikalıq xarakterdiń bazı
bir sıpatlı belgileri (J.Izbasqanov poeziyası mısalında)” (“Ámiwdárya”, 2007, 2-san), A.Dosımbetova
“J.Izbasqanovl irikasında gúz obrazı” (“Ámiwdárya”, 2014, 5-san), Z.Qazımbetova “J.Izbasqanov
shıǵarmalarında sızıqshanıń qoyılıwınıń mánige tásiri” (“Xabarshı”, 2021, 1-san) hám basqa da
maqalalarda shayır poziyasınıń anaw yáki mınaw ózinshelikleri teoriyalıq kózqarastan úyreniledi.
Belgili ilimpaz Q.Orazımbetov ta óz miynetlerinde J.Izbasqanov tuwralı: “Shayır kórkem sóz
arqalı tábiyattıń hárbir aǵzası, múshesi menen sáwbetlesedi, olardı óz shıǵarmasınıń súwretlew
obyektine aylandıradı. Bunda shayır tábiyat kórinislerinen, tábiyattaǵı quslar, haywanatlar dúnyasınan
gózzallıqtı, sulıwlıqtı kórgisi keledi. Kórkem ádebiyattıń kúshi de, wazıypası da, áne, usında”[5;13],
- dep joqarı baha beredi. Al, A.Dosımbetova bolsa óz maqalasında: “J.Izbasqanov, ásirese, peyzaj
lirikasınıń sheberi, “tábiyat jırshısı” sıpatında kózge túsip kelmekte. Shayırdıń túrlishe estetikalıq
maqsetleri peyzajdıń kórkem shıǵarmadaǵı ózine tán ózinsheliklerin júzege shıǵarmaqta. Onıń
qosıqları tereń lirizmge, sıǵasqan oy tolǵanıslarına, obrazlı súwretlewlerge qurılǵan bolıp, qaraqalpaq
poziyasın ideya-tematikalıq, janrlıq hám formalıq jaqtan ele de bayıttı” – dep, onıń peyzajlıq lirikanıń
qanshelli dárejede sheberi ekenligin bahalap ketedi.
