STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
46
ÁJINIYAZ ShÍǴARMALARÍNDA TEŃEWLERDIŃ QOLLANÍLÍW
ÓZGESHELIGI
Djoldasbaeva Shaxrizoda Abatbay qızı
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq tili) tálim baǵdarı studenti.
Tereń bilim hám ilim, joqarı mádeniyat iyesi bolǵan Ájiniyaz óziniń dóretpeleri menen
qaraqalpaq ádebiy tilin jańa, burın kórilmegen basqıshqa kótergen ájayıp talant iyesi. Ájiniyaz
dóretiwshiligin úyreniw XX ásirdiń 30-jıllarında baslanadı. Dáslepki izertlewshiler qatarında
N.Dawqaraev, Q.Ayımbetov, O.Kojurovlar bolǵan. Keyingi dáwirlerde jańadan tabılǵan qoljazbalar
izertlewshiler ushın Ájiniyaz dóretiwshiligi boyınsha qatar taza ilimiy jumıslardı jaratıwǵa tiykar
boldı. Bul dáwirlerde Ájiniyaz dóretiwshiliginiń ózine tán ózgesheligi hám áhmiyetine baǵıshlap
belgili ilimpazlar H.Hamidov, J.Bazarbaev, Q.Bayniyazov, Q.Járimbetov, Q.Qurambaev, A.Kárimov,
I.Ótawliev, B.Genjemuratov, G.Dáwletova, K.Smamutov hám t.b tárepinen kóplep ilimiy maqalalar
menen kitaplar járiyalandı. G.Qarlıbaeva arnawlı túrde Ájiniyaz shıǵarmalarınıń tili boyınsha izertlep
doktorlıq dissertaciyasın jaqladı. [1].
Shayır shıǵarmaların oqıp qaraǵanımızda tildiń kórkemlew qurallarınan sheber paydalanǵanın
kóremiz. Sózlerdiń obrazlılıǵın kúsheytiwde, olardıń ekspressivlik hám emocionallıq tásirsheńligin
arttırıwda troplardıń, sonıń ishinde teńewlerdiń ornı ayrıqsha. Kórkem shıǵarmada sóz tuwra yaki
awıspalı mánide qollanıladı. Eger shıǵarma tilinde sóz tuwra mánisinde emes, al awıspalı mánide
qollanılǵan bolsa ol kórkemlew quralı, yamasa trop esaplanadı. Predmet yaki waqıya-hádiyselerdi
ayqın sáwlelendiriw ushın oǵan basqa bir predmet, yaki waqıyanıń belgisi kóshiriledi, uqsatıladı,
teńeledi. Folklorda da, jazba ádebiyatta da eń ónimli qollanılatuǵın kórkemlew qurallarınıń biri teńew
esaplanadı. “Teńew-bul kórkemlew usılı, óziniń turmıs uǵımların kórkem obraz arqalı beriwge
umtılǵan hárbir jazıwshı yáki shayır bul usıldan shetlep kete almaydı. Jazıwshınıń teńewge bolǵan
talabı, teńewlerdiń kórkem stilindegi áhmiyeti hárbir jeke jaǵdayda olardıń tábiyatın, funkciyasın,
anaw yáki mınaw kórkem obrazǵa hám shıǵarmanıń barlıq stiline qatnasın anıqlaw ushın, olardıń
stiline tek kórkemlew ushın emes, al shınlıqtı durıs kórsetiw ushın zárúr ekenligin dálillew ushın
olarǵa tereńnen jantasıwdı talap etedi” dep jazadı teńewler boyınsha arnawlı túrde izertlegen ilimpaz
P.Nájimov [2]. Teńew kútá áyyemgi zamanlardan beri xalıqlardıń awızeki hám jazba ádebiyatında
isletilip kiyatırǵan súwretlew quralı. Ol xalıqtıń kúndelikli sóylew tilinde de júdá jiyi qollanıladı.
Kórkem sóz iyeleri teńewdi ózi súwretlep otırǵan nárseni anıq sáwlelendiriw, pikir hám oyların
oqıwshıǵa tez ańlatıw, hádiyse yaki waqıyalarǵa bolǵan múnásibetin bildiriw quralı sıpatında
qollanadı. Teńew tiykarǵı tórt bólimnen ibarat: teńeliwshi predmet, teńestiriwshi predmet, tiykarı hám
teńew quralı(-day/-dey, -tay/-tey, kibi, yańlı, misli h.t.b). Mine usı tórt element qatnasıwında tolıq
teńew payda boladı.[3]
Poeziyalıq shıǵarmalarda teńewler kóp ushrasadı. XIX ásirde jasap dóretiwshilik etken, “Sazın
samal yadlap, sózin el bilgen” dilwar shayırdıń shıǵarmalarında teńewler ónimli qollanılǵan. Ásirese,
Ájiniyazdıń Qız Meńesh penen aytısında -day/-dey, -tay/-tey formalı teńewler kóp qollanılǵanınıń
guwası bolamız. Mısalı, Qız Meńeshtiń:
Ólendi aytalmaydı heshkim mendey,
Men aytaman ólendi kemengerdey [5.99] dep qosıqtıń baslanıwınıń ózinde-aq mendey,
kemengerdey sıyaqlı teńewlerdi ushratıwımızǵa boladı. Ekinshi qatarda keltirilgen kemenger sózi
qaraqalpaq tilinde ushraspaydı, bul tikkiley qazaq tiline tán sóz. Kórkem teksttiń tolıq saqlanıwı
menen jazba ádebiyatqa qálpi ózgermesten jetip kelgen. Biziń tilimizde kemenger sózi "aqıllı, dana,
ullı tulǵa" mánisinde jumsaladı. Bul jerde teńeliwshi premet: birinshi qatarda ózinen basqalar, ekinshi
qatarda sol ózin ullı tulǵaǵa, danıshpanǵa teńewi. Teńestiriwshı predmet sıpatında ózi (yaǵnıy men
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
47
sózi), ekinshi qatarda kemenger sózi qollanılǵan. Kemenger menen ózin salıstırıwındaǵı uqsaslıq
sózge sheshenligi. Eki sózde de teńew quralı -dey qosımtası menen jasalǵan.
Bıltırǵı suw basında jalańash qız,
Sen be ediń sınıq órkesh ǵarrı ingendey [5.99] dep bergen Ájiniyazdıń juwabında sınıq órkesh
ǵarrı ingendey degen teńew kórkem obraz jaratıwda sheber paydalanılǵan. Bul mısalda
teńeliwshi predmet: qız
teńestiriwshi predmet, yaǵnıy uqsas obyekt: sınıq órkesh ǵarrı ingen
teńeliwshi hám teńestiriwshi nárselerdiń uqsaslıq belgisi: dene
teńew quralı:-dey qosımtası. Shayırdıń bul qatarda qollanǵan sınıq órkesh ǵarrı ingen teńewi qızdı
órkeshi sınǵan ǵarrı túyege megzetiwi esaplanadı. Bunda házil-dálkek arqalı kemsitiwshilik mánini
kóremiz. Aytısta bulay qollanılıwınıń sebebi bir tárepten aytıskerin sózge tartıw, ekinshi tárepten
sózden jeńiw. Mısalda qollanılǵan bul teńew qosıqtıń kórkemligin arttırıwda ayrıqsha xızmet atqarıp
tur.
Haywanlar arqalı tımsallap beriw−folklorımızda, poeziyamızda, ulıwma kórkem ádebiyatta bar
qubılıs. Shayır bul qubılısqa qayta islew berip, onı usı qatarlarda qollanadı:
Qoyday qozılap, qoyanday egiz-egizden,
Tórt jılda tuwǵan balań segiz bolsın [5.105]. Shayır bunda teńewdiń járdeminde qoy menen
qoyannıń qanday da bir qásiyetine qarap, hayalǵa tán qásiyetti salıstırıp atırǵanı sáwlelengen. Bunda:
teńeliwshi predmet: hayal
teńestiriwshi predmet: qoy menen qoyan
teńeliwshi hám teńestiriwshi nárselerdiń uqsaslıq belgisi: analıq
teńew quralı:-day qosımtası.
Bolmasa mına qatarda:
Mingeni arǵımaq at moynı quwday,
Ústinde aq baslı er baslı shoq [5.105]. Shayır qaraqalpaq jigitiniń obrazın jaratıwda da teńewden
sheber paydalanǵan. Olardıń basın iymey tik tutıtıwın qosıqta quw obrazı arqalı jetkerip bergen. Bul
qatarda:
teńeliwshi predmet: jigit
teńestiriwshi predmet: quw
teńeliwshi hám teńestiriwshi predmetlerdiń uqsaslıq belgisi: moynı
teńew quralı:-day qosımtası.
Teńewler ushın kóbinese tábiyiy hám turmıslıq predmetler alınıp, bul predmetler emocional
poetikalıq obrazlarǵa aylanadı. Mısalı:
Kelbetiń xan tóredey kelisipti,
Jılıńdı ayt Xojeke nede jasıń [5.100] degen Qız Meńeshtiń sorawında Ájiniyazdı xan tórege
megzetiwi qosıqqa kórkemlilik berip tur. Mısalda:
teńeliwshi predmet: Ájiniyaz
teńestiriwshi predmet: xan tóre
teńeliwshi hám teńestiriwshi predmetlerdiń uqsaslıq belgisi: kelbeti
teńew quralı:-dey qosımtası arqalı berilgen.
-daq/-dek qosımtasınıń xızmeti de -day/-dey qosımtası xızmeti menen birdey. Bular ekewi de
kelbetlik jasaw menen birge teńew, salıstırıw mánisin bildiredi. Sonlıqtan olardı genezislik jaqtan
birdey dep qarawǵa boladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde qollanılıw ózgesheligi jaǵınan -day/-dey bir
qansha aktiv. Degen menen -daq/-dek formalı teńewler de Ájiniyazdıń shıǵarmalarında ónimli
qollanılǵan. Mısalı:
Aqtım dáryadek josh urıp,
Sóz ústine sóz ashurıp. Bul qatarlarda teńeliwshi predmet:shayırdıń yoshı
teńestiriwshi predmet: dárya
teńeliwshi hám teńestiriwshi predmetlerdiń uqsaslıq belgisi: tolıp-tasıp turıwı
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
48
teńew quralı: -dek qosımtası.
Shayırdıń “Bozataw” poemasında da bul formadaǵı teńewlerdi ushratıwımızǵa boladı.
Kirpigi-oq, anıń qashları-kaman.
Kózleri-qırmızı xurshiydi taban,
Láyli-Zuláyhadek ne gozzal janan,
Ásir bolıp qolǵa tushti, Bozataw [5.96]. Táriyp janrda jazılǵan qosıqlarda hayal-qızlardıń obrazın
ashıp beriwde dástannıń belgili qaharmanlarına, elge tanılǵan márt hayal-qızlarǵa teńew jiyi
qollanıladı. Bunday teńew erte dáwirlerde Nawayı, Fizuliy, Mashrab, Maqtımqulı hám t.b shayırlardıń
poeziyasında keńnen en jayǵan. Ájiniyaz qızdıń portretin jaratıwda joqarıda keltirilgen ullı shayırlar,
sonıń menen birge xalıq poeziyasınıń kórkem dástúrlerin tabıslı ózlestirgeni kórinip turadı.
Bunnan tısqarı shayır shıǵarmalarında kibi, misli, yańlı, uqshar sıyaqlı tirkewishler arqalı
jasalǵan teńewlerdi de ushratamız. Mısalı:
Góruǵlıbek
kibi
erleri bardur [ 6.15].
Iskándár Zulqarnayın
kibi
dawranlı,
Házireti Suleyman
kibi
parmanlı. [6.15].
Misli
Májnun súygen Láyli yańlıdı [6.27].
Daǵ bashınan yaǵsa yaǵısh
Sel
kibi
tashǵana meńzár [6.17].
Bardur páriyzadı alma yanaqlı,
Lábi pista shákár
kibi
dodaqlı [6.14].
Dárya
kibi
tasıp-tolıp máwij urdıń,
Aqırında qatarıńnan kem boldıń [6.29].
Sen erurseń
misli
sádep gáwharı,
Dúnyaǵa bir óziń keldiń, Biybigúl. [6.31].
Bir kún alıp ketse malın bergeni,
Misli
qush qashırǵan qálpe yańlıdı [6.28].
Tulpar degen yabı
yańlı
bolmaydı [7.51]. Bul berilgen teńewlerdiń birinshi hám ekinshi qatarında
er jigitlerdi Góruǵlıǵa, Iskánder Zulqarnayınǵa, Suleymanǵa, misli Májnun kibi dep dástan
qaharmanına megzetedi. Qızlardıń júzin almaǵa, lábin pistege teńeydi. Ulıwma alǵanda, Ájiniyaz
shayır teńewlerdi óz ornında sheber paydalanǵan. Ájiniyazdıń qaysı shıǵarmasın alıp qarasaq ta,
teńewlerdiń ónimli qollanılıp, obraz jasawda ayrıqsha xızmet atqarıp turǵanınıń guwası bolamız.
Juwmaqlap aytqanda, shayır qosıqlarınıń qay-qaysısı da tereń lirizm menen qandırılǵan, adamnıń
ishki tuyǵı-sezimlerin tolqınlandırıp jiberetuǵın qúdiretke iye bolıp, olardan hárbir oqıwshı ruwxıy
mádet aladı, ilhamlanadı. Shayır hám jazıwshılar shıǵarmalarında teńewlerdiń qollanılıwı til
marjanlarınıń joq bolıp ketiwiniń aldın aladı. Jáne olar dóretip ketken teńewler turaqlasıp, tildiń
rawajlanıwına xızmet etedi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. G.Qarlıbaeva “Ájiniyaz shıǵarmaları tilinde semantika-stilistikalıq ózgeshelikleri” Nókis 2017.
2.P.Najimov “Qaraqalpaq tilinde teńewlerdiń struktura-semantikalıq ózgeshelikleri” Nókis 1994.
3. Shomaqsudov va boshqalar “ Ózbek tili stilistikasi Toshkent “Oqituvchi” 1983.
4. Dosımbetova A. “Ádebiyattanıwda kórkemlew quralları” Nókis “Qaraqalpaqstan” 2017.
5. Ájiniyaz “Tańlamalı shıǵarmaları” “Qaraqalpaqstan” Nókis 1988.
6. “Ájiniyaz” “Ilim” baspası Nókis 2014.
7. Ájiniyaz “Bir pariy” “Qaraqalpaqstan” baspası Nókis 1993.
