STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
39
2. Барлас Л.Г.Русский язык, Стилистика. М.,Просвещение, 1978; с. 185.
3. Бердимуратов Е., Даўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика, лексикология.
Нөкис, Қарақалпақстан, 1979, 140-145 бетлер.
4. Трубецкой Н.С. Основы фонологии. М., 1960, с.22
KEŃES SMAMUTOVTÍŃ QAHARMAN PORTRETIN JARATÍW ShEBERLIGI
Baymuratov Axunjan Sultanbay ulı
QMU magistrantı
Hárqanday shıǵarmanıń kórkemligin támiyinlewshi, shıǵarma qaharmanlarınıń xarakterin ashıp
beriwge xizmet etiwshi nárse - bul qaharman portreti. Kórkem shıǵarma qurılısında monolog, diolog,
peyzajlıq súwretlewler qanday xizmet atqarsa, qaharman portretiniń de ózine jarasa kóterer júgi bar.
Qálegen shıǵarmada qaharmanlar qatnasadı hám olar sırtqı kórinisi jaǵınan bir-birinen parıqlanadı
yaki bir-birine júdá jaqın da bolıwı múmkin. Shıǵarma qaharmanları is-háreketi menen yaki sırtqı
kórinisi menen de oqıwshı yadında qaladı hám onıń dıqqatın tarta aladı. Tek ǵana qaharmanlardıń is-
háreketi arqalı oqıwshı qaharman haqqında tolıq túsinik alıwı qıyın. Yaǵnıy oqıwshı qaharmandı kóz
aldına tolıq sáwlelendire alıwı ushın qaharman portretiniń sheber súwretlep beriliwi úlken áhmiyetke
iye. Shıǵarma qaharmanlarınıń portretin súwretlew de óz gezeginde jazıwshıdan úlken sheberlikti
talap etedi. Sebebi, jazıwshı qaharmannıń sırtqı pishimin sheber ashıp beriw ushın hár túrli kórkemlew
qurallarınan hám óziniń avtorlıq fantaziyasınan durıs hám orınlı paydalana alıwı zárúr. Orınlı hám
sheber qollanılǵan súwretlewler qaharmandı tap oqıwshınıń aldında tiri turǵanday etip
sáwlelendiriwge xizmet etedi. Bul bolsa kórkem shıǵarmanıń tásir etiw kúshin ele de nıǵaytadı onıń
qunlılıǵın támiyinleydi. Qaharman portretiniń áne usınday ózine tán xizmeti hám áhmiyeti bar.
«Portret-francuz sózi bolıp, «portraire»- «súwretlew» sózinen alınǵan. Personajdıń sóz arqalı
súwretlengen sırtqı kórinisi (bet-álpeti, denesi, kiyimi, júz belgileri, dene halatı hám háreketleri,
qılıqları), oqıwshı qıyalında janlanatuǵın tolıq insan obrazın jaratıwshı hám onıń xarakterin ashıwshı
qurallardıń biri. Portret epikalıq shıǵarmanıń kompaziciyalıq tiykarınıń bir kórinisi» [1-8]. Biz
qaharmannıń sırtqı kórinisin kóz aldımızǵa elesletiw arqalı ol haqqında, onıń xarakteri haqqında da
tereń túsinik hám maǵlıwmatlar alamız. Sol arqalı bizde shıǵarma ishine ele de tereńrek kirip bara
alıw imkaniyatı payda boladı. Portret hám peyzaj ústinde arnawlı izertlew jumısın alıp barǵan rus
ilimpazı L.N.Dmitrievskoy tómendegishe pikir bildiredi: «Ádebiy shıǵarmada portret bul waqıyalıqtı
ańlawdıń arnawlı forması hám jazıwshınıń individual stiline muwapıq qaharman obrazınıń sırtqı
kelbeti arqalı onıń daralıǵı, ishki mazmunı, qálbin sáwlelendiriw qurallarınıń biri» [2-90]. Áne solay
eken, qaharman portretiniń sheber súwretlenip beriliwi shıǵarma mazmunınıń ele de tereń ashılıwına,
onıń kórkemlik dúnyasınıń bayıwına óz úlesin qospastan qalmaydı.
Biz kórkem shıǵarmalardaǵı qaharman portretiniń sheber súwretleniwin jazıwshı K. Smamutov
shıǵarmaları mısalında kórsek boladı. Jazıwshınıń ózine tán bolǵan portret jaratıw usılın biz
shıǵarmanı oqıp baratırıp ańlaymız. Jazıwshı sonshelli dárejede qaharman portretin sheber súwretley
aladı, nátiyjede oqıwshı kóz aldında sol qaharman anıq hám tınıq sáwlelenedi. Bunday dewimizdiń
óz sebepleri bar. Pikirimizdi dálillew maqsetinde jazıwshı shıǵarmalarındaǵı qaharman portretin
súwretleniwine mısallar keltirip ótsek. Máselen: Jazıwshı óziniń «Solaqay» gúrrińinde shıǵarma
qaharmanı Mustafa Axmetovtıń portretin bılayınsha súwretleydi: «Ol kisini televizordan talay
mártebe kórdim. Sırtqı pishimi ataqlı alımnan góre atı táriyxta qalǵan kompozitorǵa megzeydi.
Qorǵasın túsles gúńgirt aq shashı qamır iyleytuǵın qalayı tabaqtay dóngelenip, qulaqların kórsetpey
jawıp tur. Iyni menen birotala birigip ketken juwan moyını, semechkanıń mayın jaqqanday jıltıraǵan
jalpaq beti, bul kisiniń aylıqtı oǵada kóp alatuǵınınan derek beredi. Qansha aytqan menen ilimniń
adamı ǵoy. Asıqpaydı, albıramaydı. Barlıq qıymıl-qozǵalısında gúyis qaytarıp turǵan sıyırdıń
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
40
biyǵamlıǵınday biyǵamlıq bar. Bir nárseni aytpastan aldın suwlıǵı menen suw ishken ayǵır attay
tamsanıp turıp aladı eken» [4-89].
Mine, bul jerde jazıwshınıń óz sheberligin bayqawǵa boladı, yaǵnıy ol qaharmandı tek ǵana
ápiwayi teńewler arqalı emes ,bálkim, basqa jazıwshılarǵa uqsamaǵan hám ádetiy emes bolǵan
súwretlewler menen sáwlelendirgen. Tiykarınan jazıwshı oqıwshı kóz aldına eń dáslep hámmege
belgili bolǵan qanday da bir jániwardıń jaǵdayın hám kórinisin elesletip aladı da, sońınan oqıwshı
qıyalına sol eles penen birge qaharmannıń kórinisin boy tikletip baradı. Bunday sheber súwretlew
arqalı oqıwshınıń kóz aldında anıq hám tınıq bolǵan qaharman kórinisi gewdelenedi. Áne usı jerde
biz jazıwshı sheberligine hám súwretlew tapqırlıǵına gúwa bolamız.
Jáne bir mısal: Jazıwshınıń «Sizlerge aytıp ketejaqpan» roman-essesiniń «Apatlı aqibet»
bóliminde avtor Begjan Babajanovtı bılayınsha súwretleydi: «Meni uzın boylı, jawırını qaqpaqtay,
jotalı, kelbeti kelisken kisi qarsı aldı. Buwrıl tarta baslaǵan shashın bir shekesine qaray qayırıp qoyıptı.
Onıń is-háreketinde burınnan birotala qálipke túsip qalǵan qıymıl-qozǵalıs bar. Asıqpaydı,
albıramaydı, hámmesi orınlı, anıq. Bir nárse aytarda betińe biraz waqıt tigilip turadı eken. Maqpalday
jumsaq dawısında sırıńdı ashqızbay qoymaytuǵın náziklik, sonıń menen birge aytqanınan
qaytpaytuǵın polattay qattılıq bar» [3-17]. Mine, bul jerde de avtor qaharman portretin sheber hám
tásirli túrde jarıtıp bere alǵan. Jazıwshı qaharman portretin súwretlegende onıń tek ǵana sırtqı pishimin
súwretlep qoymastan, qaharmannıń qanday da bir xarakterindegi sıpatlardı da qosıp aytıp ótedi. Bul
bolsa oqıwshınıń qaharman haqqında ele de keńirek túsinik alıwına járdem beredi.
Jazıwshı «Sizlerge aytıp ketejaqpan» roman-essesiniń «Monǵolsha usıl» bóliminde shıǵarma
qaharmanın tómendegishe súwretleydi:
«Turman dilmashtıń dasturqanınıń dógereginde otırǵanlardıń ishinde sırtqı pishimi qaraqshılıq
kárge úylesetuǵını tek Buyra. Bul kisini basqalardan ayrıqshalandırıp turatuǵın eki túrli ózgeshelik
bar. Birinshisi, boyı adamlardıń boyına uqsap uzınına óspey keselep ósip ketken júdá juwan, anaw-
mınaw qapıǵa sıymaydı, jaydıń qapısınan kóbinese keselep kiredi. Ayaqları kelte, qalıń túk basıp
ketken qolları orangutannıń qollarınday up-uzın, ebeteysiz. Arnawlı buyırtpa menen tikkizip kiygen
kiyimleri kiyimnen góre kenep qapshıqqa uqsap qolpıldap tur. Mudamı shıyqan shıǵıp júretuǵın
juwan moyını menen besikte kóp jatqan náresteniń quyrıǵınday qıp-qızıl bolıp ketken bet-álpetiniń
máńlayınan basqa jeriniń bárin qara buyra jún basıp ketken» [3-33].
Mine bul jerde de biz jazıwshınıń qaharman portretin súwretlewde ádetiy bolmaǵan
uqsatıwlardan hám hár túrli jániwarlar obrazınan paydalanǵanın kóremiz. Onnan qalaberse, jazıwshı
qaharmanıń ústindegi kiyimlerin, sırrtqı pishimin biraz yumorlıq sıpatlama menen beriw arqalı
oqıwshıda degen qızıǵıwshılıqtı da payda etedi.
Jáne bir mısal: Jazıwshınıń usı «Sizlerge aytıp ketejaqpan» kitabınıń «Bulǵarı qara kurtka»
bólimindegi qaharman portretin súwretlegnine dıqqat bóleyik. Avtor shıǵarmada Tashkentli
kinooperator Málik Qayumovtıń kelbetin bılayınsha súwretleydi: «Biziń úyge Bekbay Óteniyazov
keldi. Jalǵız ózi emes, qasında bulǵarı qara kurtka kiygen pákene boylı birew bar. Mańlayı
qaraqalpaqlarǵa keyip bergeni menen murnı alıstan kózge kózge taslanatuǵın dárejede ayrıqsha úlken
eken. Murnı úlkenler biziń awılda da barshılıq. Olardıń kópshiligi bayaǵı zamanlarda qızıl baslar
menen Xiywa xanınıń arasında jiyi-jiyi bolıp turatuǵın qanlı sawashlarda tutqınǵa túsip, táǵdir
dúbeleyiniń aydawı menen qańbaqtay domalap kelip qaraqalpaqlardıń arasına sińisip ketken
kirmelerdiń áwladları edi. Mınanıń murnı da solardıń murınlarına uqsas. Biraq bir ózgesheligi
máńlayınan áp-ánedey bolıp jarıp shıǵıptı-dá ush jaǵına kelgende ılaqa uslaytuǵın qarmaqtay bolıp
iymeyip ketken eken. Oǵan qosımsha buǵalterdiń portfelindey jıltırap, kógis dónip turǵan súyir beti
qalıń qaslarınıń astındaǵı dóńgelengen qońır-qara kózleri onı Kavkaz turǵınlarına uqsatıp tur» [3-62].
Mine, bul jerde de jazıwshı qaharman haqqında tolıq túsinik beriw ushın tek ǵana onıń sırtqı
pishimin ǵana súwretlemesten, oǵan qosa táriyxıy bir waqıyalardı da qosıp olardı túsindirip ketiw
arqalı shıǵarma qaharmanınıń portretin, kelbetin ele de anıq hám tınıq etip ashıp beriwge háreket
etken. Bul da bir jazıwshınıń ózine tán bolǵan portret jaratıw stili, usılı desek boladı. Demek, bul
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
41
jazıwshınıń portret jaratıwǵa degen jańa dóretiwshilik qatnası bolıp sanaladı. Bul bolsa qaraqalpaq
ádebiyatındaǵı portret poetikasınıń er jetip, quramalasıp kiyatırǵanlıǵınan derek beredi.
Juwmaqlap aytqanda,sheber súwretlengen qaharman portreti shıǵarmanıń kórkemlik hám tásir
etiw dárejesin ele de arttıradı hám oqıwshınıń shıǵarma ishine ele de tereńrek kirip barıwına imkanyat
jaratıp beredi. Jazıwshı K.Smamutov shıǵarmalarında usınday sheber súwretlengen qaharman
portretleri júdá kóp. Jazıwshı shıǵarmaların oqıp barar ekenseń, avtordıń ózine tán bolǵan proza
dóretiw usılların hám júzikke qas qondırarlıqtay sheber súwretlewlerin ańlaysań. Bul bolsa kitap
oqıwshılarınıń kórkem shıǵarma oqıwǵa degen qulshınısların arttıra beredi. Demek, jazıwshınıń
shıǵarmaların ele de tereńrek hám keń túrde izertlew ádebiyatımız aldında turǵan wazıypa desek
boladı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. Алламуратов Ғ. Хәзирги каракалпак романларында портрет поетикасы. - Нөкис:
Qaraqalpaqstan, 2024.
2. Дмитриевской Л.Н. Пейзаж и портрет: проблема определения и литературного анализа
(пейзаж и портрет в творчестве З.Н.Гиппиус). Монография. - Москва: 2005.
3. Смамутов К. Сизлерге айтып кетежакпан... роман-ессе. – Нөкис: БИЛИМ, 2017.
4. Смамутов К. Солақай. // Әмиўдәря, 2007. №2.
A COMPARATIVE STUDY OF THE KARAKALPAK EPICS «KYRK KYZ» AND
«ALPAMYS»
Bazarbaeva Miyassar Saypatdin Qizi
2nd year Bachelor’s Student,
Berdakh Karakalpak State University
Annotation:
This article presents a comparative analysis of two significant epics in Karakalpak
folklore: Kyrk Kyz and Alpamys. Both epics emdiv the heroic and moral values of the Karakalpak
people, such as heroism, loyalty, justice, and love for the homeland. The analysis reveals the unique
characteristics of each work, with Kyrk Kyz emphasizing female heroism through the portrayal of
forty young women defending their homeland, while Alpamys centers on the personal journey and
heroic feats of a single male protagonist. Both epics play essential roles in the preservation of
Karakalpak cultural identity, but they differ in structure, focus, and thematic elements. The article also
discusses the mythological, folkloric, and social contexts in which these epics were created, noting
the influence of historical events and cultural values on their narratives.
Key words: Karakalpak folklore, epic poetry, Kyrk Kyz, Alpamys, heroic journey, moral values,
cultural identity, mythology, social context, tradition, customs.
Epic dastans hold a special place in the cultural heritage of the peoples of Central Asia, including
the Karakalpak tradition. Their significance goes beyond the realm of artistic literature — they are a
crucial means of transmitting historical memory, spiritual values, and national consciousness. In this
context, the study of Karakalpak folklore, especially its epic component, becomes especially relevant.
It contributes not only to the preservation of cultural heritage but also to the strengthening of national
identity in the context of globalization.
The epics
«Kyrk Kyz»
(Forty Girls) and
«Alpamys»
are vivid examples of the Karakalpak oral
folk tradition. They reflect the worldview, moral ideals, and life principles of the people, as well as
their notions of heroism, honor, and justice.
The Kyrk Kyz epic in the Karakalpak version tells the story of forty brave young women who,
under the leadership of Gulaym, defend their homeland from foreign invaders. The main events of the
epic include organizing the defense, battling the invaders, strategic leadership of military actions, as
