STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
37
of Central Asia’s most storied peoples. By studying and preserving these unique words, we not only
gain a deeper understanding of the language but also ensure that the cultural heritage embedded within
them is passed on to future generations. The continued exploration and documentation of the
go'nergen soʼzler
offer a pathway to understanding the broader linguistic and cultural evolution of the
region.
References:
1.
Akhmedov, R. (2020). Linguistic Diversity in Central Asia: Karakalpak as a Case Study.
Tashkent: National University of Uzbekistan Press.
2.
Kudaibergenova, Z. (2018). Language and Identity in Central Asia: The Role of Karakalpak.
Journal of Central Asian Linguistics, 12(3), 45-58.
3.
Sharipova, L. (2019). Karakalpak Cultural Heritage and Language Preservation. Almaty:
Kazakh University Press.
4.
Taxirovna, S. L. Axmetova Moldir Kasim kizi.(2024). A Cross-Cultural Perspective on
Japanese and Karakalpak Greetings.
Procedia of Philosophical and Pedagogical Sciences
,
3
(4),
1-4.
5.
Uteshova Z. The general characteristics of teaching reading comprehension //InterConf.–2020.
– 2020.
Q.MÁTMURATOVTIŃ «TERBENBES» ROMANÍNDA SESLERDIŃ
STILISTIKALÍQ FUNKCIYADA QOLLANÍLÍWÍ HAQQÍNDA
Aymurzaeva Ulbosın Joldasbay qızı
Berdaq atındaǵı QMU Qaraqalpaq filologiyası hám jurnalistika fakulteti Baspa isi tálim
baǵdarı 3-kurs studenti
Kórkem ádebiyatta jazıwshı sóz tańlawında tildiń barlıq stilleri de (kitabıy hám sóylew stilleri)
paydalanıla beredi hám olardı paydalanıw shıǵarmadaǵı waqıyaǵa, onıń personajlarınıń
xarakteristikasına, tiline baylanıslı boladı. Sonlıqtan da hár bir kórkem shıǵarmada jazıwshınıń
individuallıǵı, jekke stili, onıń kóz qarasları, obraz jasaw uqıplılıǵı kórinedi. Ayırım jazıwshılar óziniń
sheberligi menen milliy ádebiy tildiń rawajlanıwında iz qaldırıp, oǵan óz tásirin tiygize aladı.
Biz belgili dramaturg hám jurnalist, jazıwshı, kórkem óner ǵayratkeri Qıpshaqbay Mátmuratovtıń
«Terbenbes» romanında seslerdiń stilistikalıq funkciyalarda qollanılıwın qarap shıǵamız.
Q.Mátmuratov bul shıǵarmasında XXI ásir baslarında óziniń isbilermenlik uqıbı arqalı xalqınıń baxıt-
ıǵbalı ushın janın otqa jaǵıp xızmet etken tarıyxıy tulǵa Lepes bay haqqında sóz etedi.
Geypara izertlewshiler fonetikanıń stilistikalıq quralların úlken eki toparǵa bólip qaraydı: avtorlıq
qurallar hám atqarıw (sóylew) quralları.
Avtorlıq qurallar dep poetikalıq shıǵarmalardaǵı ritmika, metrika, rifma alliteraciya hám t.b.
aytıladı, al atqarıw qurallarına intonaciya, pauza, logikalıq hám frazalıq pát, sózlerdiń aytılıwındaǵı
emocionallıq hám ekspressivlik belgiler (boyawlar) kiredi [1].
Rus tiliniń stilistikası boyınsha jazılǵan miynetlerde fonetikalıq stilistikada, tiykarınan: 1)
sózlerdiń aytılıwı (sóylew) stili; 2) seslerdiń stilistikalıq funkciyası; 3) seslik simvolizm hám seslerdiń
poetikalıq funkciyası analizlengen [2]. Haqıyqatında da kórsetilgen bul fonetikalıq qurallar hár qıylı
stilistikalıq xızmetler atqaradı.
Sonday-aq jazıwshı shıǵarmasında seslerdiń aytılıw stili birqansha ózgeshe bolıp keledi.
Shıǵarma tilinde sesler óziniń sózdegi poziciyasına qaray hár qıylı aytılıw múmkin. Ondaǵı
nızamlılıqlardı hár tildiń orfoepiyalıq normaları belgileydi [3]. Biraq sóylewde bul normalar saqlana
bermeydi. Máselen, radio hám televideniedegi diktorlardıń, lektor hám dokladshılardıń, sonday-aq
sabaqtaǵı muǵallimlerdiń tilinde sózdegi sesler jazba ádebiy tildegi normaları menen aytıladı. Al óz-
ara sóylesiwde, awızeki sóylewde sózdegi ayırım sesler, hátteki buwınlar túsirilip te aytıla beredi: -
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
38
Aytarıń bar ma! – Lepestiń gápin jónlep bolıp, onıń ózi menen qızıqtı. – Al,
búytip (bulay etip)
kele
bermeytuǵın ediń, jol bolsın! - Ǵarrı kúldi (165-bet). – Yaqshı, - Nuray qaptalındaǵı kórpesheni
shappatladı. – Zińireymey, shók
minerge (mına jerge)
(166-bet). – Awa-dá! O biziń Araldıń
balıqlarınday hasıl balıqlardı
qaerde (qay jerde)
kórgendi deyseń, ol Oyaz! – dep ǵarrı Lepestiń
iyeginiń astına kem-kemnen kirip baratır (168-bet). Shımbaydıń arbash awılınan óte bergenimizde,
qulaqları qayshılanǵan qarasur ayǵır mingen birew qaptallasıp
kep (kelip)
sálemlesti (176-bet).
Joqarıda kórsetilgen mısallarda jazıwshı shıǵarmanı elede ashıq bayanlawda awızeki sóylew stilinen
paydalanǵan hám ayırım sesler, hátteki buwınlar túsirip qollanılǵan.
Seslerdi durıs aytıw saxna tili ushın da úlken áhmiyetke iye. Saxnadaǵı aktyorlar sózlerdi anıq,
túsinikli, ádebiy tildiń normalarına sáykeslep aytıwı kerek, yaǵnıy olar ádebiy tilde sóylewi kerek.
Biraq shıǵarmadaǵı personajlardıń obrazına, olardıń xarakteristikasına baylanıslı geyde ádebiy
sóylew normaları buzılıp ta aytıla beriwi múmkin. –Way- ay-y, sonı ele bilmeyseń be? – Yaq aǵa,
bilseń
aytósse
! (162-bet). Júykemdi
qur-tıyıp,
aradan eki kúndi ótkizip keldi-aw. (164-bet) – Ózim
haqqında kóp soradı. Usınday jay-jáywat
otır-ıyp
tıyımlı-tıyımlı etip aytıp berdim. (169-bet) –
Bawrekella
! Seniń xalıqqa xızmetińniń hesabı joq ǵoy, inim! (176-bet).
Shıǵarmada seslerdiń stilistikalıq funkciyası. Belgili bolǵanınday sózdiń quramındaǵı fonema
geyde óziniń ayrıqsha aytılıwına baylanıslı sóylewshiniń ózin de sıpatlap beriwi múmkin. Bul
haqqında N.S.Trubeckoy: «Birewdiń sóylegenin tıńlay otırıp, biz kimniń sóylegenin qanday ton
menen hám onıń ne sóylegenin esitemiz»,- dep kórsetedi [4]. Basqasha aytqanda, shıǵarmadaǵı hár
bir sóylewshiniń seslerdi aytıwında ózine tán ózgeshelikleri boladı. Máselen, shıǵarma mazmunınan
belgili bolǵanınday bas qaharmannıń rus jerlerinde bolıwı hám sol dáwir siyasatı rus tiliniń
orfoepiyası menen jaqsı tanıs bolǵan jazıwshı russha sózlerdi bul tildegi sóylewdiń ádebiy
normalarına sáykeslep aytadı: Bul barıp
oralskiyden
mılyıq alajaq, sóytip, atajaq bolıstı! (26-bet). –
Aralskiyge, odan arı shoyın jol menen balıqtı
orısıyatqa
qatnataman, - dedi. (26-bet). Sol bes jıldıń
sonǵı kúnleri keme menen Aralskiyge onnan arı temir jol menen
Orınbor
hám basqa qalalarǵa balıq
aparıp sawda islep, Ementaydıń tapsırmasın kewlindegidey etip bejerip keletuǵın nátiyjege jetti. (87-
bet). Al olardıń orfoepiyasın sol dáwirdiń adamları bul sózlerdi buzıp yamasa tiliniń normalarına
sáykeslep aytıwı múmkin:
oralskiy, orısıyat, Orınbor.
Sonday-aq awızeki sóylewde berilgen bunday
sózler sol dáwirdi elede ayqın súwretlep beredi.
Seslik simvolizm hám seslerdiń poetikalıq funkciyası. Sesler, álbette, óz aldına turıp máni
ańlatpaydı, biraq ayırım jaǵdaylarda geypara sesler belgili bir associaciya (uqsaslıq), al ekinshi sesler
basqa da bir associaciya ańlatıwı múmkin. Seslerdiń usınday belgili bir associaciya (uqsaslıq)
tuwdırıw uqıplılıǵın seslik simvolizm dep ataydı. Tildegi ayırım predmetlerdiń atamaları olardıń
shıǵaratuǵın sestine eliklew nátiyjesinde kelip shıqqan:
ǵarǵa, shımshıq, áchók, dúńgir
hám t.b. Biraq
stilistikadaǵı seslik simvolizm seslerdiń artikulyaciyalıq sapasına (dirildewik, shawqımlı hám t.b.)
baylanıslı bolıp keledi. Belgili bir seslerdiń qosıq qatarlarında tákirarlanıp keliwi arqalı olarda qanday
da bir assocaciya (uqsaslıq), súwretlenetuǵın predmettiń qosımsha seslik xarakteristikası, obrazı
ańǵarıladı. Bul siyaqlı ózgeshelikler shıǵarmada kóplep ushırasadı. Máselen: - Aǵamnıń etiginde
shóje bar,... –Aǵamnıń etigindegi shóje emes, palapan, palapan! Shúykildegen joq, palapanday
«shıyq-shıyq» etti. (66-bet)
Esken samal – «guw-guw», joldıń eki tórepi toǵaylıq, úrpek bas nar qamıslar «zuw-zuw» qalıp
baratır!...
Juwmaqlap aytqanda, T.Mátmuratov «Terbenbes» romanında seslerdiń qollanılıwı, seslerdiń
simvollıq belgige iye bolıp keliw úlgilerin ayqın kóriwimizge boladı. Óz shıǵarmalarında kórkemlew
qurallarınan orınlı paydalanǵan. Usınnan-aq, belgili jazıwshı ólgen menen onıń qunlı dóretpeleri
ólmeydi, xalqımız arasında neshshe mıń jıllap jasay beredi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. Курбатов Ҳ.Р. Татарская лингвистическая стилистика и поэтика. М.,Наука, 1978, с. 141.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
39
2. Барлас Л.Г.Русский язык, Стилистика. М.,Просвещение, 1978; с. 185.
3. Бердимуратов Е., Даўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика, лексикология.
Нөкис, Қарақалпақстан, 1979, 140-145 бетлер.
4. Трубецкой Н.С. Основы фонологии. М., 1960, с.22
KEŃES SMAMUTOVTÍŃ QAHARMAN PORTRETIN JARATÍW ShEBERLIGI
Baymuratov Axunjan Sultanbay ulı
QMU magistrantı
Hárqanday shıǵarmanıń kórkemligin támiyinlewshi, shıǵarma qaharmanlarınıń xarakterin ashıp
beriwge xizmet etiwshi nárse - bul qaharman portreti. Kórkem shıǵarma qurılısında monolog, diolog,
peyzajlıq súwretlewler qanday xizmet atqarsa, qaharman portretiniń de ózine jarasa kóterer júgi bar.
Qálegen shıǵarmada qaharmanlar qatnasadı hám olar sırtqı kórinisi jaǵınan bir-birinen parıqlanadı
yaki bir-birine júdá jaqın da bolıwı múmkin. Shıǵarma qaharmanları is-háreketi menen yaki sırtqı
kórinisi menen de oqıwshı yadında qaladı hám onıń dıqqatın tarta aladı. Tek ǵana qaharmanlardıń is-
háreketi arqalı oqıwshı qaharman haqqında tolıq túsinik alıwı qıyın. Yaǵnıy oqıwshı qaharmandı kóz
aldına tolıq sáwlelendire alıwı ushın qaharman portretiniń sheber súwretlep beriliwi úlken áhmiyetke
iye. Shıǵarma qaharmanlarınıń portretin súwretlew de óz gezeginde jazıwshıdan úlken sheberlikti
talap etedi. Sebebi, jazıwshı qaharmannıń sırtqı pishimin sheber ashıp beriw ushın hár túrli kórkemlew
qurallarınan hám óziniń avtorlıq fantaziyasınan durıs hám orınlı paydalana alıwı zárúr. Orınlı hám
sheber qollanılǵan súwretlewler qaharmandı tap oqıwshınıń aldında tiri turǵanday etip
sáwlelendiriwge xizmet etedi. Bul bolsa kórkem shıǵarmanıń tásir etiw kúshin ele de nıǵaytadı onıń
qunlılıǵın támiyinleydi. Qaharman portretiniń áne usınday ózine tán xizmeti hám áhmiyeti bar.
«Portret-francuz sózi bolıp, «portraire»- «súwretlew» sózinen alınǵan. Personajdıń sóz arqalı
súwretlengen sırtqı kórinisi (bet-álpeti, denesi, kiyimi, júz belgileri, dene halatı hám háreketleri,
qılıqları), oqıwshı qıyalında janlanatuǵın tolıq insan obrazın jaratıwshı hám onıń xarakterin ashıwshı
qurallardıń biri. Portret epikalıq shıǵarmanıń kompaziciyalıq tiykarınıń bir kórinisi» [1-8]. Biz
qaharmannıń sırtqı kórinisin kóz aldımızǵa elesletiw arqalı ol haqqında, onıń xarakteri haqqında da
tereń túsinik hám maǵlıwmatlar alamız. Sol arqalı bizde shıǵarma ishine ele de tereńrek kirip bara
alıw imkaniyatı payda boladı. Portret hám peyzaj ústinde arnawlı izertlew jumısın alıp barǵan rus
ilimpazı L.N.Dmitrievskoy tómendegishe pikir bildiredi: «Ádebiy shıǵarmada portret bul waqıyalıqtı
ańlawdıń arnawlı forması hám jazıwshınıń individual stiline muwapıq qaharman obrazınıń sırtqı
kelbeti arqalı onıń daralıǵı, ishki mazmunı, qálbin sáwlelendiriw qurallarınıń biri» [2-90]. Áne solay
eken, qaharman portretiniń sheber súwretlenip beriliwi shıǵarma mazmunınıń ele de tereń ashılıwına,
onıń kórkemlik dúnyasınıń bayıwına óz úlesin qospastan qalmaydı.
Biz kórkem shıǵarmalardaǵı qaharman portretiniń sheber súwretleniwin jazıwshı K. Smamutov
shıǵarmaları mısalında kórsek boladı. Jazıwshınıń ózine tán bolǵan portret jaratıw usılın biz
shıǵarmanı oqıp baratırıp ańlaymız. Jazıwshı sonshelli dárejede qaharman portretin sheber súwretley
aladı, nátiyjede oqıwshı kóz aldında sol qaharman anıq hám tınıq sáwlelenedi. Bunday dewimizdiń
óz sebepleri bar. Pikirimizdi dálillew maqsetinde jazıwshı shıǵarmalarındaǵı qaharman portretin
súwretleniwine mısallar keltirip ótsek. Máselen: Jazıwshı óziniń «Solaqay» gúrrińinde shıǵarma
qaharmanı Mustafa Axmetovtıń portretin bılayınsha súwretleydi: «Ol kisini televizordan talay
mártebe kórdim. Sırtqı pishimi ataqlı alımnan góre atı táriyxta qalǵan kompozitorǵa megzeydi.
Qorǵasın túsles gúńgirt aq shashı qamır iyleytuǵın qalayı tabaqtay dóngelenip, qulaqların kórsetpey
jawıp tur. Iyni menen birotala birigip ketken juwan moyını, semechkanıń mayın jaqqanday jıltıraǵan
jalpaq beti, bul kisiniń aylıqtı oǵada kóp alatuǵınınan derek beredi. Qansha aytqan menen ilimniń
adamı ǵoy. Asıqpaydı, albıramaydı. Barlıq qıymıl-qozǵalısında gúyis qaytarıp turǵan sıyırdıń
