STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
33
ÁDEBIY SÍNDA “JAMAN SHÍǴANAQTAǴÍ AQTUBA”NÍŃ BAHASÍ
Asanova Aydaygul Begalı kızı
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti magistrantı
Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatında jańa zaman nápesin sáwlelendirip, turmısta,
jámiyette bolıp atırǵan waqıya-hádiyselerdi ashıq-aydın súwretlewshi shıǵarmalar jiyi dóretildi.
Ásirese, Burıńǵı awqam dáwirindegi tubalawshılıq háreketlerin súwretlewshi shıǵarmalardıń
dóretiliwi kórkem shıǵarmada realistlik súwretlewlerdiń keńeyiwine jol ashtı. Jámiyettegi túrli
waqıyalardı ashıq túrde súwretlewdiń, kórkem shıǵarma arqalı keń jámiyetshilikke tanıtıwdıń
múmkinshiligin berdi.
Ǵárezsizlik dáwirinde járiyalanǵan romanlardıń ishinde Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan
shárayatında 1970-80-jıllarda júz bergen «tubalawshılıq jılları», «tubalawshılıq dáwiri» dep atalǵan
jıllardıń qarama-qarsılıqlı waqıyaları, onıń jekke insanlar táǵdirine tiygizgen zıyanlı tásirleri
A.Sadıqovtıń «Tasta da gúlleydi…» (1991), K.Allambergenovtıń «Dárya tartılǵan jıllar» (1992),
Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» (1992), K.Raxmanovtıń «Aqıbet» (1993),
Á.Ótepbergenovtıń «Dozaq ishinde» (1993), T.Xalmuratovtıń «Qırıq buwın» (1996), A.Ábdievtiń
«Jin-jıpırlar uyası» (2000) hám t.b. shıǵarmalarda sáwlelendi. Dáslepki úsh romannıń tematikası bir-
birine jaqın. XX ásirdiń 50-jıllarınan baslap ǵárezsizlik jıllarına shekemgi dáwirde elimizde orın alǵan
problemalar Jumabay, Jalǵas, Ámirxan, obrazları átirapında ashıp beriledi.
Ǵárezsizlik dáwirinde dóregen usınday prozalıq shıǵarmalarda tubalawshılıq dáwiriniń ashshı
haqıyqatları kórkem túrde beriledi. Jańa dáwirdegi jańa ózgerisler poeziyalıq shıǵarmalarda berildi,
usı jaǵday poeziya hám prozanıń súwretlew obyektindegi ózgeshelikti kórsetti. [1]
Aytılıp otırǵan dáwir ishinde jazıwshı Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aq tuba», (1992),
K.Mámbetovtıń «Hújdan» (1991), «Túrkistan» (1993) romanları jarıq kóriwi menen sınshı
ádebiyatshılardan J.Esenovtıń, A.Pirnazarovlardıń recenziyaları basıldı. Bul recenziyalar arqalı aytılıp
ótiwi tiyisli nárseniń biri sol - atap aytqanda, Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aq tuba» romanı
atalǵan avtordıń recenziyası shıqpastan aldın geypara ádebiyatshılar menen ustaz zıyalılardıń qatal
sınına ushıraǵan edi. Al biraq óz pikirine iye, ádebiy teoriyalıq sawatı jeterli dárejede talapqa juwap
bererlik záberdes hám miynetkesh sınshılarımızdıń biri J.Esenov bul romannıń unamlı sıpatların
qızǵıshtay qorǵap shıqtı.
Tubalawshılıq dáwiri waqıyaların súwretlegen “Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba” romanı baspasóz
betlerinde jarıq kóriwi menen ádebiy sınnıń dıqqat orayına tústi. Onda univermag direktorı Ámirxan
obrazı arqalı XX ásir 50-90 jıllardaǵı jámiyettegi túrli qıyan-kesti waqıyalar ashıp beriledi. Bul jańa
janrda dóretilgen shıǵarmadaǵı realistlik súwretlewler A. Pazılov, Q. Sultanovlar tárepinen unamsız
bahalandı.
Q.Sultanovtıń “Proza ma yáki basqa ma?” maqalasında jazıwshınıń Ámirxan hám onıń qol
astında islewshi hayallar menen bolǵan tósek qatnasların, onıń biyperzent ekenligin súwretlewdiń
nadurıs ekenligin aytıladı. Romanda dáwir ruwxın hám turmısın belgilep berip turǵan rus tilindegi
sózlerdiń qollanılǵanlıǵına da qarsı bolıp, bul kórkem shıǵarmanı pataslaw degen pikirdi bildiredi:
“Qaraqalpaq tiliniń, qaraqalpaq xalqınıń qádirin bilmeytuǵın adamlar isleydi. Bul proza da,
kórkem ádebiyatta emes! Bul ádebiyattı pataslaw, adamlardı qorlaw degen sóz! Maǵan aytıwı
múmkin, bunı jazıp atırǵan “Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq jazıwshısı”, “Berdaq atındaǵı
mámleketlik sıylıqtıń laureatı” dep. Sadaǵası keteyin...”[2]
Romanǵa unamsız pikir bildirilgen maqala A.Pazılov qálemine tiyisli. Onda da romannıń kórkem
shıǵarmanıń talap dárejesine, juwap bermeytuǵınlıǵı aytıladı. Avtordıń “Kempir tiri bolǵanda ma...
jazıwshı bir músh jer edi” maqalasında da jazıwshı Sh.Seytovtıń Ámirxannıń hayal-qızlar menen
bolǵan qatnasıqları arqalı oqıwshıǵa unamsız tásir qaldırıwın sóz etedi. [3]
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
34
M.Ábdimuratovtıń “Shayırlar maqtap, jazıwshılar datlap atırǵanday” maqalasında da, “Jaman
shıǵanaqtaǵı Aqtuba” shıǵarması sóz boladı. Onda hayal-qızlar obrazınıń súwretleniwi, bir jaǵınan
dáwirdiń haqıyqatlıǵın ashıp beriwge xizmet etse, ekinshiden, ádebiyatta burınnan ullılanǵan hayal-
qızlardıń qádiriniń tómenletetuǵınlıǵı sóz etiledi. “Házirgi romanlarda hayal-qızlar obrazın jaratıwda
jazıwshılar mınaday maqsetlerdi tutatuǵını bayqaladı. Anıǵında, bunı usıl desek te boladı.
Birinshiden, júdá zulımkesh, dúnya-malǵa, aqshaǵa adamgershilik shekpenin sheship beretuǵın
dańqparaz adamlardıń obrazın onnan da beter ótkirlestiriw ushın paydalanıladı. Belgili shayır hám
jazıwshı Sh.Seytovtıń “Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba” romanında univermarg direktorı Ámirxannıń
jaramsız, iplas adam ekenliginiń bir dáliyli sıpatında onıń basshılıǵında jumıs isleytuǵın satıwshılar
menen “kewilles”ligi bolǵan hayal-qızlardıń sanın qoyın dápterine jazıp júretuǵınlıǵı, jáne de ol usı
isin ántek sanamay, kerisinshe, maqtanısh etetuǵınlıǵı gáp etiledi”. [4]
Bul maqalalardıń barlıǵında da romanǵa unamsız pikir bildirilgen. Biraq jazıwshınıń bul romandı
dóretiw arqalı tabısqa eriskenligi, onıń negizgi ideya-tematikası, obrazlar sistemasındaǵı háreketlerdi
tolıǵı menen túsindirip beretuǵın maqala J.Esenov tárepinen jazıldı. Onıń “Ǵázep penen jazılǵan
roman” maqalasında jazıwshını tubalawshılıq dáwirindegi waqıyalar ǵázeplendirip, mine usı ǵázep
onıń shıǵarma dóretiwine tiykar bolǵanlıǵın túsindiredi.
Haqıyqatında da, J.Esenovtıń recenziyasınıń temasınıń ózi aytıp turǵanınday - bul «Jaman
shıǵanaqtaǵı Aq tuba» - naǵız ǵázep penen jazılǵan, ǵázep bolǵanda da ótken totalitarizm, kóz
boyamashılıqqa, erkinlikti júdá «mádeniyatlı túrde» iskenjedey qısıp qoyǵan zamanǵa ayrıqsha nálet
tasların jawdırıp otırıp jazılǵan realistlik sıpatı tereń, júdá haqıyqatshıl dóretpe boldı. Mine, usınday
qásiyetlerdi sınshı ádebiyatshı óziniń recenziya janrındaǵı shaǵın sınshılıq miynetinde romannan
alınǵan konkret faktler menen isenimli túrde dáliyllep kórsetken.
J.Esenovtıń atalǵan recenziyalıq ádebiy sınshılıq miyneti, mine, usınday obyektivlikke tolı
qásiyetleri, kórkem realistlik prozalıq dóretpeni tereńnen túsinip tallawlar, ilimiy teoriyalıq hám
ádebiy estetikalıq pikirler tereńligi menen bahalı boldı - desek arzıydı. Recenziya usı sıpatlı belgileri
arqalı kópshiliktiń ádebiy sawatlılıǵın arttırıwǵa múmkinshilikler ashadı. Recenzenttiń ayqanınday-
aq: «Shıǵarma negizgi másele tariyxtıń jaman shıǵanaǵındaǵı tubalaw waqtındaǵı qıyan-keski
unamsız hádiyseler, olardıń adamlardıń minez qulqına tiygizgen kesapatları, ayırım waqıtları aqıldan
ayırıp jilli bolıp ketiwge de alıp kelgen is-háreketler barınsha ótkir til, qáhárli ǵázep penen áshkara
etiledi». [5]
Sonday-aq, romanda usınday unamsız hádiyselerge, qubılıslarǵa qarsı gúresiwshi kúshlerdiń bar
ekenligi de kóbinese tragediyalıq obrazlar arqalı realistlik penen ashılǵan. Tubalawshılıq sıyaqlı
zamanagóy temadaǵı ótkir konfliktlerge qurılǵan syujet hám ózgeshe kompoziciyalar arqalı Sh.
Seytovtıń dóretpesindegidey hátteki insandı jilli bolıwǵa jasalma túrde de iytermelegen dáwir
psixologiyası qaharmanlar obrazı arqalı tereń psixo-filosofiyalıq túrde ashıladı. J.Esenov bul
romannıń unamlı táreplerin, tabısın jaqsı ashıp bergen.
Juwmaqlap aytqanda, jazıwshı Sh.Seytovtıń “Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba” romanı qaraqalpaq
ádebiy sınında júdá kóp sınǵa túsken kórkem shıǵarma boldı. Onıń tabısın kóre alǵan izertlewshi,
sınshılar tárepinen shıǵarmanıń jetiskenlikleri ashıp berilse, ayırım sınshılar oǵan tek bir tárepleme
qatnas jasadı. Bir ǵana romannıń kóp ilimpaz sınshılardıń názerine túsip, oǵan pikir bildiriwi,
shıǵarmanıń qaraqalpaq ádebiy sınında úlken talas-tartıslarǵa sebep bolǵanlıǵı onıń qunlı shıǵarma
ekenligin kórsetedi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
Есенов Ж. Әдебияттаныўымыздағы жаңа ашылыў.// «Қарақалпақстан жаслары», 1992-
жыл, 23-январ.
2.
Султанов Қ. Проза ма яки басқа ма? // Қарақалпақстан жаслары, 1993, № 2 (6647), 7-
январь.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
35
3.
Пазылов А. Кемпир тири болғанда ма... жазыўшы бир муш жер еди // Еркин
Қарақалпақстан, 1993, № 130-131 (16267), 21-август.
4.
Әбдимуратов М. Шайырлар мақтап, жазыўшылар датлап атырғандай... // Еркин
Қарақалпақстан, 1993, № 124 (16260), 10-август.
5.
Есенов Ж. Ғәзеп пенен жазылған роман. //«Еркин Қарақалпақстан», 20-февраль, 1993-
жыл.
6.
Сейтов Ш. Жаман шығанақтағы Ақтуба. -Нөкис, 1992.
THE RICH CULTURAL HERITAGE OF THE KARAKALPAK LANGUAGE:
UNIQUE WORDS AND THEIR SIGNIFICANCE
Axmetova Moldir Kasim kizi
3rd year student at KSU, Foreign languages faculty,
English language and literature department
Seytjanova Luiza Taxirovna
Scientific advisor, EFL teacher at KSU
Abstract:
The Karakalpak language is a historically rich and culturally significant language, with
words that hold deep meanings unique to its speakers. This article explores these distinctive words,
their origins, and their relevance in both everyday life and cultural practices. Understanding the
relationship between the language and the customs of the Karakalpak people offers insight into their
history, worldview, and the preservation of their traditions.
Keywords:
Karakalpak language, cultural heritage, dialects, historical significance, linguistic
evolution, unique words, traditions
The Karakalpak language, spoken primarily in the Karakalpakstan region of Uzbekistan, boasts
a rich and intricate history shaped by centuries of cultural exchange and internal development. Over
time, it has evolved through continuous interaction with various languages and peoples, resulting in a
vocabulary that vividly reflects the life, traditions, and values of the Karakalpak people. Unique words
specific to Karakalpak serve not only as linguistic markers but also as vital elements of cultural
preservation, emdiving the community’s collective memory and worldview. This article examines
the origins and meanings of these distinctive words and highlights their essential role in maintaining
the cultural identity of this Turkic-speaking population.
Language and culture in the Karakalpak context are deeply interconnected, forming an
inseparable bond through which generations have transmitted cultural knowledge, oral traditions, and
social values. The Karakalpak worldview is encapsulated in its linguistic expressions, many of which,
especially those relating to familial relationships, traditional practices, and natural phenomena, resist
easy translation into other languages. These unique terms offer a glimpse into a way of life molded
by the historical experience of nomadism, the influence of Islamic traditions, and the dynamics of
modernization. The vocabulary thus serves not only a communicative function but also acts as a
repository of historical and cultural identity.
Many words within the Karakalpak language are intrinsically tied to specific cultural practices,
rituals, and customs that continue to shape the community's identity today. For example, terms
associated with traditional family structures, social gatherings, agricultural practices, and religious
ceremonies hold profound cultural significance. These words encapsulate the values, beliefs, and
social norms of the Karakalpak people, offering a living testimony to their enduring traditions. By
preserving and using these culturally significant terms, speakers of Karakalpak contribute to the
continuity of their heritage, ensuring that future generations remain connected to their ancestral roots.
