STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
30
gúreslerde ózleriniń atların minip shıǵadı. Máselen «Alpamıs» dástanında Alpamıstıń atınıń atı
Bayshubar, «Qoblan» dástanında Qoblannıń atı Torı at, «Edige» dástanında Edigeniń atı Aqsha at
boladı. Bul atlar dástanlarda ózleriniń júyrikligi shaqqanlıǵı tez shabatuǵınlıǵı menen de kózge
taslanadı:
Qırq kúnshilik jollardan,
Atı ozǵan jigitke,
Biymálel ózim tiyeyin [3].
Bul «Alpamıs» dástanındaǵı úzindiden kóriwimiz múmkin, atlardıń qay dárejede shaqqan, júyrik
ekenligin sezemiz. Mine usınday atlarǵa at beriwleri bul roman-esseniń ayırım bólimlerinde gezlesedi.
Jelayaq torınıń tay kúnindegi laqabı «Alayaq torı» edi. Buwınları qatıp júyrikligi jurtqa jayıla
baslaǵannan keyin «Jelayaq torı» atanıp ketti.
Bul úzindi «Bulǵarı qara kurtka» degen bólimde berilgen. Bul úzindide kórsetilgen «Jelayaq
torı» Bekbay Óteniyazovtıń atı. Shıǵarmada usı «Jelayaq torı» nıń qanday at ekenligi, onıń menen
Yaqıp bir qulaqtıń ılaq oyınına shıǵıwları sóz etiledi.
Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq, jazıwshı K.Smamutovtıń bul roman-essesinde orın alǵan folklorlıq
usıllar bizlerdiń dıqqatımızdı ózine tarta aldı hám biz olardı joqarıda kórip óttik. Sebebi, shıǵarmada
sóz etilgen hárbir waqıyalardı kitap oqıwshısına keń túrde hám mazmunlı etip jetkerip beriwde bunday
folklorlıq sıpatlar úlken áhmiyetke iye boladı. Sonıń ushın da, jazıwshı bunday folklorlıq usıllardı óz
ornında qollana bilgen. Bunda jazıwshıdan úlken sheberlik talap etiledi. Bul bolsa óz gezeginde
shıǵarmanıń sátli shıǵıwına sebepshi bola aldı desek qátelespegen bolamız.
PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR:
1.
Қарақалпақ фольклоры (көп томлық). 1-8 томлар. – Нөкис: Қарақалпақстан, 2017. –
Б.756.
2.
Палуанов Б. Хәзирги қарақалпақ әдебиятында эссе жанры. – Нөкис, 2007.–Б.156.
3.
Смамутов К. Сизлерге айтып кетежақпан... -Нөкис: Билим, 2017.– Б .295.
XIX ÁSIR SHAYÍRLARÍ SHÍǴARMALARÍNDA QOLLANÍLǴAN AYÍRÍM
ANTROPOTOPONIMLER HAQQÍNDA
Abishov Genjebay Matjanovich
QMU, Qaraqalpaq til bilimi kafedrası docenti,
filologiya ilimleri boyınsha filosofiya doktorı (PhD)
Amaniyazova Sayora Bayniyaz qızı
QMU, 1-kurs magistrantı
Annotaciya:
Bul maqalada XIX ásir ádebiyatı shayırlarınıń shıǵarmalarında qollanılǵan
adam
atlarınan jasalǵan toponimlerdiń qollanılıwı úyrenilgen. Antropotoponimlerdiń lingvistikalıq
sıpatlaması, olardıń qáliplesiw mexanizmleri, tariyxıy dárekleri hám toponimikalıq sistemadaǵı ornı
izertlengen.
Tayanısh sózler:
toponim, antropotoponim, antroponim hám indikatorlar.
Antropotoponim – bul adam atlarınan jasalǵan orın atların bildiretuǵın toponimikalıq birlik
esaplanadı. Yaǵnıy, qanday da bir jer, awıl, qala yamasa aymaqlar adam atı, familiyası yaki laqabı
tiykarında atalǵan bolıp tabıladı. Olar Qaraqalpaqstan toponimiyasında belgili orındı iyeleydi. Sebebi
belgili bir geografiyalıq obyekt adamǵa tiyisli bolıp kelgende, sol obyektke iyelik etiwshi adam atı
menen ataw jaǵdayı ónimli ushırasadı. Sonday-aq, geografiyalıq obyekt atamaların tártipke salıw
haqqındaǵı nızam-qaǵıydalar tiykarında arnawlı qarar menen adam atı yaki familiyası bir orınǵa
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
31
atama etip beriledi hám antropotoponimdi payda etedi. Demek, túrli faktorlar sebepli adam atları
geografiyalıq obyekt atına aylanadı.
Antropotoponimlerdiń payda bolıwı hám atalıw sebepleri haqqındaǵı ilimiy pikirler S.Qoraev
[7], N.Oxunovlardıń [10] miynetlerinde, sonday-aq, Qaraqalpaqstandaǵı adam atlarınan jasalǵan
toponimler Q.Abdimuratov [1], A.Esemuratov [4] hám antropogidronimler G.Mámbetovalardıń [8]
izertlewlerinde berilgen. Olarda toponim jasawda adam atları ónimli qatnasatuǵını,
antropotoponimlerdiń shıǵısı boyınsha quramı haqqında sóz etilgen.
Antropotoponimler kórkem ádebiyatta jiyi ushırasadı. Yaǵnıy olardı xalıq awızeki dóretpeleri,
klassik shayırlar hám olardan keyingi jazıwshı-shayırlar shıǵarmalarında qollanılǵanın kóremiz. Biz
bul maqalada XIX ásir shayırlarınıń shıǵarmalarında jumsalǵan adam atlarınan qáliplesken jer-suw
atların kórip shıǵamız.
XIX ásir shayırları shıǵarmalarında antropotoponimler qollanılǵan toponimlerdiń kópshiligi sol
dáwirdegi joqarı mártebeli adamlar – sol jerdegi belgili insan, xan, jámiyetlik isker yaki diniy
xızmetkerlerdiń atı tiykarında qáliplesken. Mısalı:
Taǵdir alladandur, sebep-Qońırattan,
Biyráhim Seyilxan degen elattan [2:126].
Mısalda berilgen toponim arqalı usı jerdiń xalqı qaysı xanlıqqa qaraslı ekenligi, aymaq sol
xanlıqtıń atı menen
Seyilxan elatı
dep atalatuǵını kórsetilgen. Usı sıyaqlı antropotoponimlerdi
tómendegi qosıq qatarlarında da ushıratamız:
Áyteke, aralbay, eshkili, tuwbay,
Barǵan jerim Oraz ulı Begalay [12:42].
Qaraqalpaqstan toponimleriniń kópshiliginde quramında geografiyalıq ob’ekt túrin kórsetiwshi
indikatorlar qatnasqanın kóremiz. Bul XIX ásir shayırlarınıń shıǵarmalarında adam atına
indikatordıń qosılıp keliwi arqalı jasalǵan jer-suw atlarında da ushırasadı. Olarda adam ismine
awıl,
el, kól, shól, qorǵan, gúzar
sıyaqlı indikatorlar dizbeklesip kelgen hám jergilikli xalıqtıń itibarına
túsken adam atları menen qollanılǵan. Mısalı:
Qaramadıń tarlan yabı terine,
Qashıp keldiń Eshbuǵanıń eline [12:75].
Kún ıssı, kóleńkesiz, kólemi az,
Sıy bolmas Kerbalanıń shóllerinde [12:99].
Berilgen mısallardaǵı
Eshbuǵanıń eli, Kerbalanıń shóli
sıyaqlı antropotoponimler jergilikli xalıq
tárepinen qáliplesken narásmiy atlar esaplanadı. Yaǵnıy, ayırım orın atları jergilikli xalıq arasında
belgili bolǵan adam atı menen ataladı. Bunday toponimler tek sol aymaq xalqınıń awızeki sóylew
tilinde qollanılıp, olar waqıt ótiwi menen umıtılıp ketiwi múmkin.
Duzım tartsa, buǵan ne ilaj etermen,
Kóship keldik Atabaydıń kóline [9:97].
On sekkiz awda bir shortan,
Óltirerseń, Atabay qum [9:99].
Keltirilgen mısallardaǵı
Atabaydıń kóli, Atabay qum
toponimleri usı adam atınan qáliplesken. Ol
sol qumlıq jerde jasaǵan hám oǵan jaqın kólge iyelik etken.
Qaraqalpaqstan toponimiyasında adam ismine laqabı qosılıp aytılıwınan jasalǵan toponimler de
qollanıladı. Biz olardı XIX ásir shayırlarınıń shıǵarmalarında da ushıratamız. Mısalı:
Qızlar menen súrdim zawqı-sapanı,
Jasırınıp júrdim Bekpan shaǵlıda [12:6].
Mısaldaǵı
Bekpan
– adam ismi,
shaǵlı
– laqap bolıp, toponim indikatorsız (ism+laqap)
qollanılǵan. Túsindirme sózlikte
shaǵlaw
feyili shadlanıw, quwanıw, yoshıw mánisin ańlatıwı
kórsetilgen [6:493].
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
32
Toponimler quramında tuwısqanlıq atamalardıń dizbeklesip qollanılıwı ushırasadı. Máselen,
olarǵa «baba» (
Erejep baba awılı, Hajı baba awılı
), «ata» (
Qabaqlıata, Nurata, Toqpaq ata awılı
)
sıyaqlı tuwısqanlıq atamalar qosılıp keledi. Mısalı:
Áwliyege men bardım Hákim ataǵa,
Ol da mendey ketken joq pa xataǵa [5:125].
Berilgen mısaldaǵı
Hákim ata
toponimi danıshpan oyshıl hám shayır Sulayman Baqırǵaniydiń
(XII ásir) ismine baylanıslı qoyılǵan qábirstandı bildiredi [11:118].
Qaraqalpaqstan toponimleri quramında tek adam isimleri menen orındı ańlatıp kelgen az sandaǵı
toponimlerdi ushıratamız. Olardıń quramındaǵı indikatorlar únemlew qubılısı tiykarında qısqarıp,
toponimdi ıqsham qollanıw arqalı qáliplesken. Máselen,
Úsh ay jatqan Qılıshbaydı,
Alıp shıqtı Ernazar biy [2:141].
Qoydı baqtım Ájibektiń qasına,
Juwıra shıqtım dúmpeshiktiń basına [9:120].
Berilgen mısalda
Qılıshbay, Ájibek
adam atları indikatorlarsız xalıq arasında sol qálpinde
qollanılıp, toponimge aylanǵan. Qılıshbay – Manǵıt qalası qasındaǵı orın atı bolıp, házirgi kúnde
Ámiwdárya rayonında
Qılıshbay posyolkası
degen elatlı punkt bar.
Erjanataw menen shıǵısı Írza,
Teńizlerden awqat etken jaylawım [5:3].
Bektaw menen Dáwqarası,
Terbenbes teńiz, dáryası [12:32].
Erjanataw
toponimi haqqında toponimikalıq sózliklerde házirgi kúnde Bozataw rayonındaǵı
jaylaw jer ekenligi, bul jerde Erjan degen adam sharwashılıq penen shuǵıllanǵanlıǵı, atama sol adam
ismi menen atalıp qálipleskenligi kórsetilgen [11:39]. Al
Dáwqara
Taxtakópir rayonındaǵı awıl bolıp,
ol adam ismine qoyılǵan [11:36].
Solay etip, antropotoponimler XIX ásir shayırlarınıń shıǵarmalarında da qollanılıp, belgili bir
orındaǵı geografiyalıq obyektlerdi adam atı menen ataw tiykarında qáliplesken. Olar xalıqtıń tariyxı,
mádeniyatı, úrp-ádetleri hám sociallıq jaǵdayınan maǵlıwmat beriwshi atlar esaplanadı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
Абдимуртаов Қ. Неге усылай аталған? – Нөкис, 1965. – 79 б.
2.
Ájiniyaz. Tańlamalı shıǵarmaları. – Nókis: «Bilim», 2022. – 160 b.
3.
Berdaq. Saylandı shıǵarmaları (qayta basılıw). – Nókis: «Bilim», 2022. – 280 b.
4.
Esemuratov A. Xojeli tayonı toponimleriniń tariyxıy-lingvistikalıq analizi: Filol. ilim. filos.
dok. (PhD) diss... – Nókis, 2022.
5.
Kúnxoja Ibrayim ulı. Jaylawım. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2023. – 128 b.
6.
Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. 4-том. O–Я. – Нөкис: «Қарақалпақстан»,
1992. – 636 б.
7.
Qoraev S. Toponimika. – Toshkent: O‘zbekistan faylasuflari milliy jamiyati, 2006.
8.
Mambetova G. Qaraqalpaqstannıń arqa rayonları gidronimleri. – Nókis: «Qaraqalpaqstan»,
2021. – 116 b.
9.
Omar shayır. Ayırsha. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1979. – 135 b.
10.
Oxunov N. Toponimlar va ularning nomlanish xususiyatlari, – Toshkent: «Fan», 1989.
11.
Paxratdinov Q., Abishov G. Qaraqalpaqstan toponimleri sózligi. – Nókis: «BILIM», 2025. –
128 b.
12.
Xalıq shayırları. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1997.
