STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
28
3.
University of Melbourne. (n.d.).
Graduate Study for International Students
. Retrieved from
https://study.unimelb.edu.au/how-to-apply/international-applications/graduate-study
4.
QS Top Universities. (n.d.).
Graduate School Application Checklist
. Retrieved from
https://www.topuniversities.com/student-info/admissions-advice/graduate-school-
application-checklist
5.
Fulbright U.S. Student Program. (n.d.). Retrieved from https://foreign.fulbrightonline.org/
6.
MIT Graduate Admissions. (n.d.).
Graduate Admissions
. Retrieved from
https://oge.mit.edu/graduate-admissions/
K.SMAMUTOVTIŃ «SIZLERGE AYTIP KETEJAQPAN...» ROMAN-
ESSESINDE BAYANLAWDIŃ FOLKLORLIQ USILI
Allambergenova Mafruza Adilbek qızı
QMU magistrantı
Annotaciya:
Biz bul maqalamızda K.Smamutovtıń «Sizlerge aytıp ketejaqpan...» roman-
essesinde bayanlawdıń birqansha folklorlıq úlgilerin kórip shıǵamız. Roman-essede orın alǵan
folklorlıq usıllarǵa ayrıqsha tallaw jasaldı hám analiz etildi.
Gilt sózler:
folklor, jazıwshı, frazeologizm, naqıl-maqal, dástan, xalıq qosıqları.
Keńes Smamutov qaraqalpaq ádebiyatında ózine tán shıǵarma dóretiw sheberligine iye bolǵan
jazıwshılardıń biri. Jazıwshı búgingi kúnge shekem birqansha kólemli shıǵarmalardı dóretip, kitap
oqıwshıları qálbinen salmaqlı orın iyeledi. Akamdemik Marat Nurmuxammedov jazıwshı haqqında
bılay dep atap ótken edi: «Keńes Smamutov keleshekte eń sheber jazıwshılardıń qatarınan orın aladı».
Haqıyqatında da, jazıwshı Keńes Smamutov mine usınday jazıwshı bola aldı desek qátelespeymiz.
Onıń sheberlik penen dóretilgen shıǵarmalarınıń biri «Sizlerge aytıp ketejaqpan…» roman-
essesi esaplanadı. Jazıwshı bul shıǵarmadaǵı waqıyalardı oqıwshıǵa hár tárepleme jetkilikli túrde
túsindirmekshidey seziledi. Bul maqsetke erisiw ushın shıǵarmada waqıyalardı bayanlawda jazıwshı
folklorlıq usıllardan sheber paydalana alǵanlıǵın kóriwimizge boladı.
Folklor – bul ómir aynası. Onda eń áyyemgi dáwirlerden baslap, tap usı kúnge deyingi ápiwayı
xalıq ǵáziynesinen shıqqan sóz marjanları bar ekenligin kóriwimizge boladı. Sonlıqtan da, xalıqtıń
ruwxıy baylıǵı sıpatında onıń mádeniyat táriyxında úlken orın tutadı. Bálki, sonnan bolsa kerek,
folklor dúnya ádebiyatı táriyxında baslı orınlardıń birin iyelegen. Biz bul maqalamızda shıǵarmada
gezlesetuǵın folklorlıq bayanlaw usılların kórip shıǵamız.
Roman-essede waqıyanı bayanlawda folklorlıq usıllardan naqıl-maqallar jetekshi rol oynaydı.
Qaraqalpaq esseshiliginde avtordıń alǵa qoyǵan ideyasın oqıwshıǵa ıqsham hám tásirli etip jetkeriwde
jazıwshılarımızdıń naqıl-maqallardan sheber túrde qollanıwı úlken áhmiyetke iye. Esseniń janrlıq
tábiyatına say derlik hár bir qaraqalpaq essesinde tábiyiy túrde awızeki ádebiyattıń bul túrine
dóretiwshilik penen qatnas jasaladı. Bul esseniń filosofiyalıq tábiyatı menen de belgilenedi [1]. Naqıl-
maqallardı qollanıwda hár bir avtordıń ózinshelligin seziw qıyın emes. Sol qatarı K.Smamutovtıń bul
roman-essede naqıl-maqallardan qay dárejede paydalana alǵanlıǵın kórsek boladı.
«Apatlı aqıbet» bóliminde mınaday naqıl keltiriledi: «Ishten shıqqan jaw jaman». Bul naqıldıń
negizinde tereń máni bar. Yaǵnıy bul naqıl shıǵarmada bılay keltiriledi:
«Ishten shıqqan jaw jaman». Kitaptı oqıp ibrat alatuǵın biybaha ruwxıy baylıq sıpatında emes,
al beti alamıshlanǵan qaǵaz sıpatında kóretuǵın górsawat qara orıslar qollarına adam atatuǵın qural
tiygennen keyin eki ayaqlı jırtqıshlarǵa aylandı da ketti. Qaraqum iyshannıń Oraylıq Aziyaǵa belgili
bay kitapxanası bar edi. Sonı Shımbaydıń shar bazarınıń maydanshasına tasıtıp aldırıp órtep
jiberdi
[2]
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
29
Jazıwshı bul naqıl arqalı bizge ne demekshi? Shıǵarmadan keltrilgen úzindide «Qara orıslar»
degen sóz ushırasadı. Jazıwshı olardı shıǵarmada bılay túsindiredi:
Bulmandaǵı «Qara orıs»
ózlerimizdiń ishimizden shıqqan sholaq belsendilerimiz haqqında aytılǵan astarlı sóz.
Al, bul
naqıldan biz sonı bilsek boladı, xalıq ishindegi ayırım belsendi adamlar ruslarǵa qosılıp, ullı ruwxıy
baylıǵımız bolǵan kitaplardı da, ásirese, belgili Qaraqum iyshannıń kitaplarında órtep jibergenligin
kóremiz.
Usıǵan uqsaǵan birqansha naqıl-maqallar roman-esseniń kóplegen bólimlerinde óz sáwleleniwin
tabadı. Sonlıqtan da, bunday naqıl maqallar shıǵarmanıń filosofiyalıq mazmunın tereńlestiriwge,
avtorlıq poziciyanıń jáne de anıǵıraq sáwleleniwine, shıǵarmanıń bayanlaw qurılısında jasırınǵan oy-
pikirdiń artıwına xızmet etedi.
Roman-essede atap ótetuǵın folklorlıq usıllardan biri bul – frazeologiyalıq sóz dizbekleri
esaplanadı. Frazeologizmler hár qanday kórkem shıǵarmanıń mazmunın tereńlestirip beriwde úlken
áhmiyetke iye. Sonday-aq, olar shıǵarmadaǵı gáplerdi bir-biri menen tereń baylanıstıradı hám sonıń
menen birgelikte qaharmanlardıń aytajaq oy-pikirlerin de ótkirlestirip beredi. Jazıwshı K.Smamutovta
óz roman-essesinde frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen orınlı paydalana alǵan.
Endi jazıwshınıń roman-essede qollanǵan frazeologiyalıq sóz dizbeklerin kórip shıqsaq. Máselen,
roman-esseniń «Mońǵolsha usıl» bóliminde mınaday frazeologiyalıq sóz dizbekleri qollanılǵan
qatarlarda ushırasadı:
Bir saparı Basbay Toqımbetke: «Mına awsarıń bir kún bolmasa bir kúni gójeni
tógip qoymay ma?» dep edi, ol: «Jumaǵazı óziniń qudayınıń kim ekenin, kimge sıyınıw kerekligin
oǵada jaqsı biledi. Ol quday men» deydi.
Bunda
ǵójeni tógip qoyıw
qanday da bir nárseni búldirip qoyıw degen mániste qollanıladı. Bul
jerde de kórsek boladı, usı frazeologizmdi keltiriw arqalı Jumaǵazı obrazın ele de ashıp súwretlew
esaplanadı. Yaǵnıy bul insannıń kútá ápiwayı insan ekenligin ol tek ǵana Toqımbettiń aytqanınan
shıqpay, aytqanların buljıtpastan orınlap júrebertuǵın jılqımanı ekenligi kóz aldımızǵa keledi.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri shıǵarmanıń derlik kópshilik bóleginde óz sáwleleniwin
tapqan. Olar shıǵarmada tujırımlı túrde qollanılıwı arqalı roman-esseniń kórkemligin ele de bayıtıp
tur.
Sonday-aq shıǵarmada folklorlıq qosıqlarda jiyi-jiyi ushırasadı. Qosıqlar qaraqalpaq folklorınıń
úlken bólimin quraydı. Qosıqlar hár qıylı táriyxıy hám turmıs sháráyatlarına, kewil keypine baylanıslı
dóreydi. Sonlıqtan qosıqtıń tematikası bay, kóp túrli boladı. Qosıq adam tuwılǵannan baslap ómiriniń
aqırına shekem ruwxıy azıq retinde xızmet etedi. Adam quwanıshlı kúninde qosıq aytıp yamasa tıńlap
kewlin kóteredi, shadlanadı, qayǵılı kúninde qosıq penen sherin tarqatadı, qapa kewlin jubatadı.
Roman-essede keltirilgen mine usınday qosıqlardı bir qatar kórip shıqsaq:
Ál aspanda ushıp baratırǵan qus sulıwı kógershinler tilsimli hawaz sıyqırlap taslaǵanday
qayırılıp kelip tas tóbede qanat qaqpastan pálpellep turdı da qoydı. Bul ájáyıp kórinis ullı Berdaqtıń
ataqlı Muwsa baqsı Turım ulı haqqında aytqanların eriksiz eske túsiredi.
Tárip etsem anı doslar,
Adamzattıń kewlin xoshlar,
Qayırıladı ushqan quslar,
Sazın esitse Muwsanıń.
Bunda Berdaqtıń Muwsa baqsıǵa arnap jazǵan qosıǵınan úzindi beriledi. Muwsa baqsı qaraqalpaq
xalqınıń ataqlı baqsılarınıń biri esaplanadı. Ol kóplegen qaraqalpaq namaların qayta islegen. Sonday-
aq Muwsa baqsı qaraqalpaq xalqınıń ólmes namaların dóretti desek qátelespegen bolamız. Jazıwshı
K.Smamutov mine usınday talant iyesi haqqında jazılǵan dóretpeni óz shıǵarmasında keltire otırıp,
kitap oqıwshısına bul shıǵarmanı ele de qızıqlı qalaberse mazmunlı etip jetkerip beriwge tırısadı.
Jáne de roman-essede kózge taslanǵan folklorlıq usıllardıń biri bul jılqılarǵa at qoyıw motivi bolıp
esaplanadı. Biz bilemiz qaraqalpaq xalıq dástanlarınıń ishinde qaharmanlıq dástanlarda ayrıqsha
orındı iyeleydi. Mine usınday qaharmanlıq dástanlarda márt batır qaharmanlar menen olardıń atlarıda
keń súwretlenedi. Bunday dástanlarda batır qaharmanlar uzaq saparlarǵa atlanǵanda jawıngerlik
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
30
gúreslerde ózleriniń atların minip shıǵadı. Máselen «Alpamıs» dástanında Alpamıstıń atınıń atı
Bayshubar, «Qoblan» dástanında Qoblannıń atı Torı at, «Edige» dástanında Edigeniń atı Aqsha at
boladı. Bul atlar dástanlarda ózleriniń júyrikligi shaqqanlıǵı tez shabatuǵınlıǵı menen de kózge
taslanadı:
Qırq kúnshilik jollardan,
Atı ozǵan jigitke,
Biymálel ózim tiyeyin [3].
Bul «Alpamıs» dástanındaǵı úzindiden kóriwimiz múmkin, atlardıń qay dárejede shaqqan, júyrik
ekenligin sezemiz. Mine usınday atlarǵa at beriwleri bul roman-esseniń ayırım bólimlerinde gezlesedi.
Jelayaq torınıń tay kúnindegi laqabı «Alayaq torı» edi. Buwınları qatıp júyrikligi jurtqa jayıla
baslaǵannan keyin «Jelayaq torı» atanıp ketti.
Bul úzindi «Bulǵarı qara kurtka» degen bólimde berilgen. Bul úzindide kórsetilgen «Jelayaq
torı» Bekbay Óteniyazovtıń atı. Shıǵarmada usı «Jelayaq torı» nıń qanday at ekenligi, onıń menen
Yaqıp bir qulaqtıń ılaq oyınına shıǵıwları sóz etiledi.
Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq, jazıwshı K.Smamutovtıń bul roman-essesinde orın alǵan folklorlıq
usıllar bizlerdiń dıqqatımızdı ózine tarta aldı hám biz olardı joqarıda kórip óttik. Sebebi, shıǵarmada
sóz etilgen hárbir waqıyalardı kitap oqıwshısına keń túrde hám mazmunlı etip jetkerip beriwde bunday
folklorlıq sıpatlar úlken áhmiyetke iye boladı. Sonıń ushın da, jazıwshı bunday folklorlıq usıllardı óz
ornında qollana bilgen. Bunda jazıwshıdan úlken sheberlik talap etiledi. Bul bolsa óz gezeginde
shıǵarmanıń sátli shıǵıwına sebepshi bola aldı desek qátelespegen bolamız.
PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR:
1.
Қарақалпақ фольклоры (көп томлық). 1-8 томлар. – Нөкис: Қарақалпақстан, 2017. –
Б.756.
2.
Палуанов Б. Хәзирги қарақалпақ әдебиятында эссе жанры. – Нөкис, 2007.–Б.156.
3.
Смамутов К. Сизлерге айтып кетежақпан... -Нөкис: Билим, 2017.– Б .295.
XIX ÁSIR SHAYÍRLARÍ SHÍǴARMALARÍNDA QOLLANÍLǴAN AYÍRÍM
ANTROPOTOPONIMLER HAQQÍNDA
Abishov Genjebay Matjanovich
QMU, Qaraqalpaq til bilimi kafedrası docenti,
filologiya ilimleri boyınsha filosofiya doktorı (PhD)
Amaniyazova Sayora Bayniyaz qızı
QMU, 1-kurs magistrantı
Annotaciya:
Bul maqalada XIX ásir ádebiyatı shayırlarınıń shıǵarmalarında qollanılǵan
adam
atlarınan jasalǵan toponimlerdiń qollanılıwı úyrenilgen. Antropotoponimlerdiń lingvistikalıq
sıpatlaması, olardıń qáliplesiw mexanizmleri, tariyxıy dárekleri hám toponimikalıq sistemadaǵı ornı
izertlengen.
Tayanısh sózler:
toponim, antropotoponim, antroponim hám indikatorlar.
Antropotoponim – bul adam atlarınan jasalǵan orın atların bildiretuǵın toponimikalıq birlik
esaplanadı. Yaǵnıy, qanday da bir jer, awıl, qala yamasa aymaqlar adam atı, familiyası yaki laqabı
tiykarında atalǵan bolıp tabıladı. Olar Qaraqalpaqstan toponimiyasında belgili orındı iyeleydi. Sebebi
belgili bir geografiyalıq obyekt adamǵa tiyisli bolıp kelgende, sol obyektke iyelik etiwshi adam atı
menen ataw jaǵdayı ónimli ushırasadı. Sonday-aq, geografiyalıq obyekt atamaların tártipke salıw
haqqındaǵı nızam-qaǵıydalar tiykarında arnawlı qarar menen adam atı yaki familiyası bir orınǵa
