STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
443
In conclusion, the evidence supports that project-based learning is not just an alternative to traditional
methods, but a comprehensive strategy that equips learners with both linguistic competence and life
skills. As educational priorities evolve, embracing approaches like PBL can lead to more motivated,
confident, and capable English speakers who are prepared to use language effectively in real-world
situations [2].
REFERENCES
1. Beckett, G. H., & Slater, T. (2005). The Project Framework A tool for language, content, and skills
integration. ELT Journal, 59(2), 108–116.
2. Bell, S. (2010). Project Based Learning for the 21st Century. Skills for the Future. The Clearing
House: A Journal of Educational Strategies, Issues and Ideas, 83(2), 39–43.
3. Blumenfeld, P. C., et al. (1991). Motivating project based learning Sustaining the doing, supporting
the learning. Educational Psychologist, 26(3–4), 369–398.
4. Larmer, J., Mergendoller, J. R., & Boss, S. (2015). Setting the Standard for Project Based Learning
A Proven Approach to Rigorous Classroom Instruction. ASCD.
5. Savignon, S. J. (2002) Interpreting Communicative Language Teaching. Contexts and Concerns
in Teacher Education. Yale University Press.
6. Stoller, F. L. (2006). Establishing a theoretical foundation for project based learning in second and
foreign language contexts. In G. H. Beckett & P. C. Miller (Eds.), Project Based Second and Foreign
Language Education: Past, Present, and Future (pp. 19-40). Information Age Publishing.
7. Thomas, J. W. (2000). A Review of Research on Project Based Learning. The Autodesk
Foundation.
YUSIP-ZLIYXA DÁSTANÍNDAǴÍ LIRIKALÍQ FORMALARDÍŃ FORMALÍQ
ÓZGESHELIKLERI
Turǵanbay Orınbaev
Qaraqalpaq ádebiyatı kafedrası oqıtıwshısı PhD.
Jumagalieva Sandıgúl
QMU, 1-kurs magistrantı
Annotaciya:
Bul maqalada shıǵıs xalıqlarına ortaq dástanlardıń biri bolǵan "Yusup-Zliyxa"
dástanında ushırasatuǵın lirikalıq formalar hám olardıń ózgeshelikleri sóz etiledi.
Gilt sózler
: lirikalıq forma, forma, mazmun, ǵázzel, uyqas
.
Túrkiy hám arab xalıqları arasındaǵı eń kóp taraǵan dástanlardıń biri – bul Yusip-Zliyxa
dástanı. Dástan “Góruǵlı”, “Ǵarip ashıq”, “Alpamıs”, “Edige” sıyaqlı dástanlar qusap tiykarınan
túrkiy tilles xalıqlar arasında belgili bolıp qalmay, arab tilli xalıqlarǵa da keńnen tanıs bolıwı tosınnan
emes. Dástannıń tiykarǵı syujetine ózek bolǵan Yusip hám onıń átirapındaǵı waqıyalar Islam dininiń
muqaddes kitabı “Quran”daǵı súreler menen tıǵız baylanıslı bolıp keledi.
Dástannıń qaraqalpaq tilindegi variantın birinshi Xayrulla Tursın ulınan 1977-jılı ilimpaz
Ásen Alimov jazıp aladı hám XX tomlıq qaraqalpaq folklorınıń 16-tomına kiredi. Keyingi kóp
tomlıqtıń da 51-tomında beriledi. Dástan liro-epikalıq (ashıqlıq) dástanlar qatarına kiredi.
Dástan qara sóz hám qosıqtıń qosındısınan turadı. Bul jaǵday qaraqalpaq folklorında Qırıq
qız dástanınan basqasınıń derlik barlıǵına tán. Lirikalıq formalardıń ráńbá-ráńligi, qosıq qatarlarınıń
waqıyalar xronologiyasına say ráwishte túrli buwın ólshemlerinde bolıwı da dástannıń oqıwshı hám
tıńlawshıǵa qızıqlı bolıwın támiyinlegen. Dástanda monologlar qaharman xarakterin ashıwda úlken
xızmet atqaradı. Máselen, Yaqıp túsinde balası Yusuptıń bórilerge jem bolıp atırǵanın kórip, shorshıp
oyanıp balasınıń qasına kelip, onıń amanlıǵın bilgen soń zar eńirep qudayǵa nalısh etedi.
Ashılǵanda gúl ǵumshası solmasın,
Biymáhál shaǵında qazan urmasın,
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
444
Ayralıq bálesin heshkim kórmesin,
Meniń baxtım búgin qara áyleme.[3;293]
Dástan qaharmanlarınıń óz-ara dialogları kópshilik dástanlar qusap tek tórt qatarlı formada berilip
qoymay, eki qatarlı usılda keliw jaǵdayları da ushırasıp otıradı. Máselen:
–
Ata, búgin bir waqıya kórdim, aqılım boldı hayran,
Bul sırǵa túsinbedim, barmeken bul dártime dárman.
–
Balam, bul dúnya panıydur, seniń janıń aman bolsın,
Bul bir sırlı apatdur, degil: –Janım payan bolsın. [3;294]
Lirikada qosıq forması degen túsinik oǵada tartıslı másele. Máselen, sırtqı kórinisinen tórt qatarlı
qosıq bir waqıttıń ózinde hám tórtlik hám rubayı bolıwı múmkin. Yáki úsh qatarlı qosıq jay ǵana qosıq
yáki yapon milliy poeziyasınıń ájayıp úlgisi hokku boladı. On tórt qatarlı qosıq shıǵısta ǵázzel, batısta
sonet dep júritiledi. Olardı bir-birinen parıqlaw ushın, álbette, mazmunǵa itibar beriw kerek. “Sonıń
ushın forma menen mazmun birligi pútkil kórkem óner ushın tán hádiyse. Óytkeni forma predmettiń
sırtqı kórinisi bolsa, mazmun ishki qubılıslardı óz ishine aladı. Forma bir qaraǵannan-aq kózge
taslanadı. Al, mazmun adamnıń ishki sezimleri tiykarında, tálim-tárbiya tiykarında jetislisip baradı”.
[2;50] Dástandaǵı lirikalıq formalardıń mazmunǵa qatnası da úylesimli. Máselen, onda bes qatarlı
qosıqtıń mınaday úlgisi bar.
–
Zatı pák sadıq qulıńman, sen mennen gúman qılma,
Bul zalımnıń dártinen júregimdi wayran qılma,
Bul dártime dawa joqdur, zıyada dárdi-ǵamǵa,
Maǵan sensiz pana joqdur, mendey qáwender joqdur,
Qudaya biynawadurman, bálege muptaladurman,
Náyleyin, ırazıdurman, Yusip qáddini aldı ǵam. [3;313]
Dástannıń túrli lirikalıq formalardan turıwı onıń atqarıwshılarınıń sanınıń kópliginen,
hárbiriniń óz jeke avtorlıq qatarların alıp taslap yáki qosıp atqarıwı menen de sıpatlaw múmkin.
Máselen, bir baqsı tórt qatar qılıp aytsa, shákirti oǵan taǵı bir qatar qosıp yamasa alıp taslap ta aytıwı
múmkin. Dástannıń birneshe jerlerinde úsh qatarlı qosıq úlgileri ushırasadı. Ol kóbinese monologlıq
xarakterde bolıp, qaharmannıń ishki sezimlerin bayanlaydı.
Hasla jodur taqatım, hijranınan múshkil halım,
Párwanaday sham ústine hárgiz taqat qılmadım,
Haq kewlimnen jan ishinde oylarman anıń pıraqın. [3;315]
Dástanda 5-6 buwınnan baslanıp, 15-17 buwınlı qosıqlarǵa shekem ushıraydı. Uzınnan-uzaq buwınlı
qosıqlarda kóbinese qaharmannıń nalısh sezimleri beriledi. Mına Zliyxanıń tilinen bayan etilgen altılıq
formasındaǵı qosıq qatarlarında da bunı kóriwimizge boladı.
Shegip ıshqında júz hásiret, denemde qalmadı quwat,
Yusipjan, bir zaman toqtap esit, baxtım qara boldı,
Men edim shad, kewlim de shad, Yusip edi maǵan bende,
Neshe jıl daǵı ıshqında men ǵáripti biynawa qıldı,
Ziliyxa daǵlı hásirette, hámiyshe dártli miynette,
Yusip ayshı-ishrette, Zliyxanı qara qıldı. [3;319]
Dástan ortasında Yusup Zliyxaǵa jalbarınıp, kóp ótinish tilek bildiredi. Biraq qız oǵan teginlikte
moyın burmaydı. Sonda Yusip óz súyiklisin ózine qaratıw ushın
–
Alıstı, jandı janımız,
–
Ziliyxajan, jigi-jigi,
–
Qurıdı tánde qanımız,
–
Ziliyxajan, jigi-jigi, –dep búginligi umıtılıp baratırǵan “jigi-jigi”
qaratpa sózinen paydalanadı [3:320]. Dástanda uyqastıń derlik barlıq túri ushırasadı. Folklorlıq
shıǵarma ekenin esten shıǵarmaǵan halda, biraz jerlerinde uyqas saqlanbaǵanı, yáki sátsiz uyqaslardıń
isletilgenin de atap ótiw kerek. Buwın sanlarında da birdeylikti, pútinlikti qatań talap etiw orınsız.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
445
“... Kórkem forma shıǵarmanıń problemasın, temasın, ideyalıq mazmunın sáwlelendiriw ushın olardı
oqıwshıǵa tartımlı etip jetkeriw ushın xızmet etedi. Kórkem shıǵarmada tereń mazmun menen forma
birligi saqlanıwı shárt , usı eki shárttiń yaǵnıy, mazmun menen formanıń teń saqlanıwı ǵana haqıyqıy
kórkem shıǵarmanı dóretedi. [1;17] Kórkem forma túsinigin jazba ádebiyat mısalında alıp qaraytuǵın
bolsaq, oǵan belgili dárejede talaplar qoyıp taslay beriwge boladı. Álbette, bunıń menen awızeki
ádebiyatqa bunday talap qoyılmawı kerek demekshi emespiz. Báribir de lirikalıq forma (qosıq)nıń
qatań tártiplerine boysınıwdı dástanlardan, solar qatarı “Yusip-Ziliyxa” dástanınan talap etiw de tuwrı
emes.
Dástanda shıǵısqa tán lirikalıq formalardıń biri ǵázzeller ushırasadı. Ǵázzelge f.i.d K.
Mámbetov “Adamnıń kewil tuyǵıları tiykarında, uzın qatarlarda jazılǵan 6 báyit penen 12 báyit
aralıǵında bayanlanǵan ıshqı-muhabbat qosıǵı. Negizgi teması hayal-qızlar gózzallıǵın táriplewge
baǵıshlanadı” dep sıpatlama beredi. Bul lirikalıq forma shıǵıs ádebiyatında, ásirese, Áliysher Nawayı,
Abdurahman Jamiy, Hisraw Dehlawiy, Nizamiy Gánjawiy, Zahiriddin Muhammed Babur, Babaráhim
Máshrep, Nádirabegim sıyaqlı belgili tulǵalar dóretiwshiliginde kóp ushırasadı. Qaraqalpaq
ádebiyatında da onıń birqansha úlgileri bar. Ǵázzel kóbinese 7 báyitli, yaǵnıy 14 qatarlı bolıp keledi.
Nawayı, Máshreplerdiń dóretiwshiliginde de 12, 16 qatarlı ǵázzellerdiń siyrek túrde bolsa da
ushırasıwın esapqa almaǵanda, qosıqtıń (lirikalıq formanıń) bul túrin 14 qatardan ibarat dep qarawǵa
boladı. Biraq dástandaǵa ǵázzel dep aytılıp atırǵan qosıqlar 12 qatarǵa da jetpeydi.
–
Qalmadı janda qararım, muradım hasıl áyle,
Saǵan berdim ıqtıyarım, muradım hasıl áyle.
Esitmishem haslı-zadın, bol súyiklim hám úlpetim,
Siyneme tústi apatıń, muradım hasıl áyle.
Sol dártime jılaydurman, bul janım wáslińe qurban,
Siynemizge qoyıp qanjar, kel, muradım hasıl áyle.
Ólerim biygúman dilbar, Yusipjan, áyleme hazar,
Bolaǵoysań maǵan qumar, kel, muradım hasıl áyle.
Al endi qanıma qaldıń, Ziliyxanıń halın sorǵıl,
Bunshelli mennen uyaldıń, muradım hasıl áyle. [3;312]
Kórip turǵanıńızday, bul bes báyitten (10 qatar) ibarat. Biraq ǵázzeldiń talabı boyınsha belgili bir redif
penen (kel, muradım hasıl áyle) tamamlanǵan. Dástandı jazıp alıw barısında qatarları qalıp qoyǵan
shıǵar desek, ondaǵı basqa ǵázzeller de 10 qatardan turadı. Degen menen, olardıń bárin de belgili redif
joq. Shaması, bul da dástannıń ózinshellik belgilerinen esaplanadı.
Juwmaqlap aytqanda, dúnyanıń kóp ǵana elleriniń ortaq awızeki ádebiy múlki esaplanǵan
“Yusip-Ziliyxa” dástanınıń ilimpazlar tárepinen ele dástiyarlı izertlenbey atırǵan ókinishli. Óytkeni,
dástannıń qaraqalpaqsha versiyası tolıp atırǵan marjan sózlerge, kerek bolsa tariyxıy dereklerge de
bay. Dástan bir emes, birneshe iri ilimiy jumıslar ushın tayar ilimiy izertlew obyekti bola aladı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1. Járimbetov Q. Ádebiyattanıwdan sabaqlar. Oqıw qollanba. N. Qaraqalpaqstan. 2012.
2. Мәмбетов К. Әдебият теориясы. Нөкис. Билим. 1995.
3. Юсип-Зилийҳа дәстаны. Көп томлық. 43-56-томлар. 51-т. Нөкис. Илим. 2012.
