STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
162
References:
1. Micklin, P. (2010). The Aral Sea Crisis and Its Future: A Historical and Environmental
Perspective. Journal of Environmental Studies, 22(3), 45-67.
2. Glantz, M. H. (2007). Aral Sea Basin: A Man-Made Environmental Catastrophe. Central Asian
Studies Press.
3. UNEP (2020). The Aral Sea: Environmental and Social Impacts. UNEP Report.
4. Aladin, N. V., & Plotnikov, I. S. (2015). Modern Ecological State of the Aral Sea: Challenges
and Solutions. Journal of Marine Science, 18(2), 112-130.
5. World Bank. (2018). Aral Sea Restoration Projects: Progress and Challenges. World Bank
Publications.
QAZAQ TILINDEGI ZATLIQ MÁDENIYAT LEKSIKASINIŃ
ETNOLINGVISTIKALIQ SIPATI
Bostanova Aynura Aybazar qızı
QMU, Qazaq tili bakalavr bag‘darı 3-kurs studenti
Ilmiy basshi: doc. Adilova Gulshat Ag‘itaevna
QMU, Qazaq tili hám ádebiyatı kafedrası baslıg‘ı
adilova.gulshat1975@gmail.com
Qazaq tiliniń sózlik quramında xalıqtıń ásirler dawamındag‘ı ómir tanıwınan, ıs tájiriybesinen
qáliplesken naqıl-maqallar, turaqlı dizbekler kútá kóp. Olar xalıqtıń kúndelikli turmısında hár túrli
qubılıstı ózara salıstıra suwretlew, bir-birine teńep sóylew máhsetinde, ekspressivli-emosionallıq
xızmette qollanılatug‘ın tillik qural bolıp tabıladı.
Qazaq tiliniń frazeologıyalıq dızbeklerın analızley otırıp, zatlıq mádeniyat leksikası arqalı jasalıp,
etnografiyalıq máni bergen, al geyparaları kele-kele etnografiyalıq mazmundı atawg‘a arnalg‘an
kóplegen frazeologiyalıq dizbeklerdi bir topar retinde qarawg‘a boladı. Mısalı: Payg‘azı berdi/soradı-
jańa kiygen, kórgen kiyimge, nársege t.b. qutlı bolsın retinde sıylıq soraw dástúrine baylanıslı
qálıplesken etnografizm. Házirgi waqıtta kóbine feyil sıńarı túsirilıp payg‘azı formasında óz aldına
etnografiyalıq atama retinde aytila beredi.
Qalja jew.
«Qalja – jas bosang‘an hayaldıń sıbag‘ası. Erteden kiyatırg‘an qazaq saltı boyınsha
jas bosang‘an hayalg‘a arnap qoy soyıp, tamaq pisirip sorpa ishkizedi. Ana menen balanıń
quwanıshına jaqın ag‘áyinlerı menen qońsı-qobaların qaljag‘a shaqıradı. Qalja beriw bosang‘an
hayalg‘a degen ayrıqsha húrmetten tuwg‘an»[1: 426-b.].
Etnograf-alım E.Janpeyisov qalja ertede jas bosang‘an hayallarg‘a g‘ana beriletug‘ın tamaq
bolg‘anı menen, keyin ol nawqas adamlarg‘a beretug‘ın tamaqtıń atına aylang‘an dep, M.Áwezov
shıg‘armalarınan mısallar keltiredi. Sonday-aq, onıń basqa tillerdegı túrli atamaları menen mánilerin
de kórsetedi: kalja (ar.)– may qosıp pisirilgen ovosh; qaldja-bir japıraq gósh, kalca-bir kesek gósh
(tat.), qalja-maydalap tuwralg‘an gósh, kalja-1) tawıq góshinen jasalg‘an lapsha; 2) ashımag‘an
qamırdı mayg‘a pisirgen tamaq; 3) góshti keseklep tuwrap salg‘an lapsha. Usılardıń hámmesin
kórsete kele, qalja sózin mong‘ol tilindegi ulgalz «jabayı taw eshkisi», qaljaqoın «urg‘ashı taw
eshkısı» sózinen shıqqan dep esaplaydı [2:104-105].
Sawg‘a soradı
. I.Keńesbaevtıń sózliginde bul frazeologiyalıq dizbektiń eki túrli mánisi berilgen:
1. Óziniń basına azatlıq soradı; 2. Olja soradı [3:456]. Sawg‘a dep «urıstan túsken oljadan yamasa
awlang‘an ańnan beriletug‘ın sıylıqtı» [4:210] aytadı. Usı mániske tiykarlanıp bas sawg‘a, jan sawg‘a
degen frazeologıyalıq dizbekler, sawg‘ala degen feyil hám t.b. jasalg‘an.
Qazaq xalqınıń turmıs-saltın, úrip-ádetin barınsha keńirek kórsetetug‘ın toparı balasın
úylendiriw, quda bolıw hám t.b. dástúrlerge baylanıslı bolıp keledi.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
163
Usınday dástúrler menen baylanıslı qazaq tilinde zatlıq mádeniyatqa tiyisli sózler arqalı
kóplegen frazeologizmler qáliplesken: Baqan atlar. Quda túsiwge barg‘anda qudalardan alınatug‘ın
qáde. Qollanılıwda geyde ol bir atama retinde túsinilip, sonıń nátiyjesinde bir sóz sıyaqlı birge de
jazıladı.
Besik quda
. Kishkene nárestelerdi besikte jatırg‘an waqtında atastırıw arqalı bolg‘an qudalıq.
Bosag‘a atlar
. Qalıńlıg‘ın alıp ketiwge kelgende kúyewden alınatug‘ın qáde.
Qarg‘ı baw
. Quda túskende qalıń maldan basqa beriletug‘ın mal yamasa qız ayttırıp barg‘anda
sawshı aparatug‘ın sıylıq. Bul ırımnıń ataması retinde keyinirek awıspalı obrazlı mánide qáliplesken.
Tuwra mánisinde: Qarg‘ı baw – iyttiń moynına tag‘ılatug‘ın baw.
Qarg‘ı baw
. 1. Jaqsı iyttyń kúshigin alıw úshin iyesıne beriletug‘ın sawg‘a, sıylıq. Qarg‘ı bawg‘a
aqsha hám t.b. bahalı zatlar beriledi. 2. Iyttiń moynındag‘ı qarg‘ıg‘a baylanatug‘ın jip yamasa qayıs
[1:516].
Kiyit kiyiw//kiygiziw
. Qazaq tiliniń frazeologıyalıq sózliginde «Kiyit– quda túsıp qalıń mal
mug‘darı belgilenip, pátiya oqılg‘annan keyin qız ákesiniń jigit tárepten kelgen bas qudag‘a sıylıg‘ı»
dep anıqlang‘an. Ol qazaq enciklopediyasında da: «qudalardı qaytarg‘anda beretug‘ın sıy-sıyapat»
dep túsindirilgen [1:459]. «Qazaq tiliniń túsindirmeli sózliginde» ol ajıratilip kórsetilmey, tek «quda-
qudag‘aylarg‘a kiyim-kenshek túrinde beriletug‘ın sıylıq» dep ulıwma túsinik berilgen [4:47], biraq
onda keltirilgen mısallar da kiyit sóziniń jog‘arıdag‘ı anıqlamasına sáykes keledi.
Bug‘an ayrıqsha máni berip aytıp otırg‘anımız – házirgi turmısımızda kiyit sózi eki táreptiń de
toy waqtında qudalarınıń úy-ishine, jaqın tuwısqanlarına aparatug‘ın (kiyim túrindegi) sıylıg‘ı degen
mániste jumsaladı. Bunı dástúridiń rawajlanıwına, turmıstıń ózgeriwine baylanıslı kiyit sóziniń
semantikalıq rawajlanıwı dep qarawg‘a boladı.
Shın máninde kiyit sózi tariyxıy aspektten qız ákesiniń qudalarına kiygizetug‘ın, beretug‘ın
sıylıg‘ın atag‘an. Onı tariyxıy-tillik estelikler dálilleydi: 1. kóylek, kiyim; 2. kóylekten turatug‘ın
sıylıq; qalıńlıqtıń ákesiniń beretug‘ın sıylıg‘ı [2:81].
Toy baslar
.Toy baslag‘an adamg‘a beriletug‘ın qáde – sıylıq.
Sırg‘a salıw
. Qız ayttırıwg‘a kelgende qalıńlıqqa salınatug‘ın sırg‘a yamasa bahalı sıylıq.
Ólı-tirisin berdi.
Tirisi– qalıń maldıń ayaqlı túri, ólisi-jırtıs, jasaw sıyaqlı qımbat buyımlar.
Awıl aybanası
– kúyewdiń qáyin jurtına birinshi ret barg‘anda qalıńlıqtıń ata-anasına aparatug‘ın
sıylıg‘ı.
Entikpesin berdi.
Entikpe – kúyew birinshi ret kelgende jeńgeleriniń aldınan júgırıp shıg‘ıp
alatug‘ın dáslepki ırım sıylıg‘ı. Bul dástúr Qaraqalpaqstan qazaqları tilinde «qalta qaraw» dep ataladı.
Iliw
– kúyew esik asha kelgende ákeletug‘ın bahalı sıylıq. Bul atamanıń mánisine qaray
(kúyewdiń eń dáslepki kelgendegi sıyı retinde) onı ilki (dáslepkı) sózi menen salıstırıwg‘a boladı.
Qol uslatar, shash sıypatar
– qol uslaw, shash sıypatıw ırımların jasawg‘a kómeklesken qız
jeńgesiniń alatug‘ın sıyı.
Sol sıyaqlı kempir óldi, baqan saldı, iyt ırıllatar, tósek salar, kórpe qıymıllatar, qız qushaqlatar
t.b. – dástúrlerge baylanıslı jasalatug‘ın sıy-sıyapattıń atawları bar.
Qazaq xalqınıń qız uzatıw, kelin túsiriwine baylanıslı zatlıq mádeniyat atamaları arqalı
qálıplesken usı keltirilgen frazeologıyalıq dizbekler toyg‘a baylanıslı bay dástúrleri menen úrp-
ádetlerine tıykarlang‘an mádeniy miyrası bar ekenine kóz jetkizedi. Hár qıylı ırımlarg‘a sáykes sıy-
sıyapattıń atawları tek materıallıq baylıqtı g‘ana emes, qazaq xalqınıń ruwxıy baylıg‘ın da kórsetedi.
Juwmaqlap aytqanda, qazaq tilindegi frazeologiyalıq dizbeklerdiń quramındag‘ı zatlıq mádeniyat
leksikasına baylanıslı atamalar áwladtan-áwladqa berilip kiyatırg‘an tayar sóz úlgileri sıpatında
tariyxıy leksikologiyalıq sóz dóretiwshi qural bolıp xızmet etedi.
Paydalanılg‘an ádebıyatlar:
1. Қазақ Совет Энциклопедиясы, Алматы. Ғылым, 1986ж., 6т. –Б. 426.
2. Жанпеисов Е.Этнокультурная лексика казахского языка. Алма-Ата. 1989, –С.104-105.
3. І.Кеңесбаев Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы. 1997, –Б.456.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
164
4. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Алматы, 5т. 1980. –Б.210.
5.
Адилова, Г. А. (2012). Этнографизмы в языке казахов, проживающих в
Каракалпакстане.
Вестник Челябинского государственного университета
, (2 (256)), 5-8.
6. Agytaevna, A. G. (2023). FUNCTION OF LANGUAGE IN PRESERVATION OF
NATIONAL ETHNO-CULTURAL INFORMATION (on the example of materials of the
Kazakh language).
American Journal of Interdisciplinary Research and Development
,
16
, 151-
156.
ФОРМИРОВАНИЕ НАВЫКОВ ПИСЬМА НА АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ НА
ОСНОВЕ ЛИНГВОДИДАКТИЧЕСКИХ ПОДХОДОВ
Даулетова Динара Бахтияровна
Докторант кафедры английского языка и литературы
Каракалпакский государственный университет
Аннотация:
В данной статье освещены вопросы формирования навыков письма в
обучении английскому языку на основе лингводидактических подходов. Автор
проанализировал основные компоненты письменной компетенции - лингвистические,
прагматические, когнитивные и дискурсивные элементы. Также рассматриваются
дидактические методы, используемые при обучении письму, критерии оценки, виды обратной
связи и роль цифровых технологий.
Ключевые слова:
цифровые средства, письменная компетенция, лингводидактика,
письменная речь, сочинения, дидактический подход, оценка, обратная связь, oбучение
английскому языку, дискурсивный анализ, грамматика, коммуникативный подход, техника
письма, учащиеся средней школы
Развитие письменной компетенции является важной составляющей процесса овладения
иностранным языком, в частности, английским. С точки зрения лингводидактического
подхода, этот процесс предполагает систематическое изучение и внедрение в практику
педагогических методов, служащих подготовке студентов к эффективному общению в
письменной форме. Взаимосвязь теории языкознания и дидактической практики имеет важное
значение при анализе письменной компетенции в контексте лингводидактики. В этом процессе
учитываются такие факторы, как лингвистические структуры, этапы письменной
деятельности, методы обучения и критерии оценки.
1. Компоненты письменной компетенции в английском языке: Письменная компетенция
состоит из различных лингвистических, когнитивных и прагматических навыков, которые
должны развиваться всесторонне. К этим компонентам относятся:
Лингвистическая компетенция: освоение грамматики, синтаксиса, словаря и орфографии,
которые являются основой для построения последовательных и грамматически правильных
правил.
Прагматическая компетенция: способность правильно использовать язык в различных
социальных контекстах, понимать культурные и ситуационные нюансы в письменной форме.
Когнитивная компетентность: навыки, связанные с упорядочением мыслей, разработкой
аргументов и логическим, последовательным составлением текстов.
Дискурсивная компетентность: способность создавать расширенные части текста, такие
как эссе или отчёты, которые соответствуют жанровым конвенциям, ожиданиям аудитории и
гармонии текста.
