Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда сабзавот ва полиз экинлари етиштириш жараёнида турли зараркунанда ҳашаротлар, ҳусусан оқканотлар (Aleyrodidae) ҳосилдорликка катта зарар келтирмокда. Хусусан, оқканотлар таъсирида сабзавот ва полиз экинлари ҳосилнинг 65-70% қисми нобуд бўлиши аникланган1. Шу жиҳатдан, қишлоқ хўжалиги экинлари зараркунандалари келтириб чиқарадиган биозарарланишларни аниқлаш, уларни олдини олиш ва қарши кураш чора-тадбирларни ишлаб чиқиш муҳим аҳамиятга эга.
Бугунги кунда жаҳонда етакчи мамлакатлар кишлоқ хўжалигининг барқарор ривожланишида озиқ-овқат хавфсизлиги муҳим ўрин тутиб, сабзавот ва полиз экинлари зараркунандалари биоэкология ва улар микдорини бошқаришда биологик воситаларни қўллашга дойр тадқиқотларини олиб боришга алоҳида эътибор қаратилмокда. Бу ўринда сабзавот ва полиз экинларининг барча турлари учун ҳавфли заракунанда бўлган ва кенг тарқалган иссикхона оқканоти (Trialeurodes vaporariorum West.), ғўза окқаноти (Bemisia tabaci Genn), цитрус оққаноти (Dialeurodes citri A.) алоҳида ўринни эгаллайди. Турли агроценозларда уларнинг биологик ва экологик хусусиятлари ҳамда табиий энтомофаглари тур таркибини аниқлаш Республикамизда уларга қарши курашиш борасидаги чора-тадбирларни ишлаб чиқишга имкон беради. Шунга кўра, оққанот турларининг кўпайиши, ривожланиши, экологик хусусиятлари, биологик потенциалини турли популяциялари ва агробиоценозларда таркалиши асосида исботлаш, сабзавот-полиз экинлари биологик фаолиятига окқанот турларининг таъсирини аниқлаш, уларнинг асосий паразит-энтомофаглари тур таркиби ва оқканот популяцияси микдорини бошқаришда самарали энтомофагларнинг биологик самарадорлигини аниклаш ҳамда амалиётга жорий қилиш муҳим илмий-амалий аҳамият касб этади.
Республикамиз мустақилликка эришгач қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида кенг кўламли ислоҳатлар олиб борилиб, бу борада, айниқса, сабзавот ва полиз экинлари зараркунандалардан ҳимоялашга алоҳида эътибор қаратилди. Мазкур йўналишда амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан, окқанот турларини сабзавот ва полиз экинларига таъсири ва уларга қарши инсектицидлар қўллаш борасида муайян натижаларга эришилди. Шунингдек, оққанот турларини турли худуд агробиоценозлардаги популяцияларини аниклаш, уларга карши янги биологик кураш усулларини ишлаб чиқиш борасидаги тадқиқот ишларига етарлича эътибор каратилмаган. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида «...кишлок хўжалигини модернизациялаш, касаллик ва заракунандаларга чидамли навларни ишлаб чиқариш»га жорий этиш белгилаб берилган. Бу йўналишда, жумладан, оқканот турларини сабзавот ва полиз экинларига таъсирини бахолаш, улар паразит-энтомофагларини окқанот популяцияси микдорини бошқаришдаги ролини исботлаш, биологик самарадорлиги аниклаш борасидаги илмий-тадқиқот ишлари долзарб бўлиб ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикасининг «Қишлоқ хўжалик ўсимликларини зараркунандалар, касалликлар ва бегона ўтлардан ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 29 мартдаги 148-сон «Ўсимликларни ҳимоя қилиш хизмати тузилмасини такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади биоценозда оқканот турларининг популяцияси, тарқалиши ва хўжайин-энтомофаг муносабатларининг шаклланиш жараёни, окқанотнинг энтомофаг тур таркиби, уларнинг микдорини бошқаришда биологик кураш чора-тадбирларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор оққанот турларининг (Trialeurodes vaporariorum Westw, Bemisia tabaci Gennadius) биологик хусусиятлари экин турлари бўйича популяцияларининг фарқланиши аниқланган;
оққанот турлари учун самарали йиртқич ва паразит энтомофаг турларининг тур таркиби систематик жиҳатдан аниқланган;
биоценозда энтомофаг-хўжайин муносабатларининг шаклланиши, уларнинг популяцияси зичлигининг ўзгаришида ташқи омилларнинг таъсири исботланган;
республикамизда оққанот микдорини бошкариш максадида йирткич каналарнинг Amblyseius swirskii Ath. турлари интродукция килинган, уларни кўпайтириш ва қўллаш услублари яратилган;
оққанотга карши энтомофагларни қўллашда биологик кўрсаткичлари асосланган ва оқканотнинг пестицидларга нисбатан чидамлилик даражаси исботланган.
