Қизилқумнинг ем-хашак ўсимликлари ва улардан фойдаланиш истиқболлари

1

БОТАНИКА

ИНСТИТУТИ

ВА

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.

В

.39.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

БОТАНИКА

ИНСТИТУТИ

ШОМУРОДОВ

ҲАБИБУЛЛО

ФАЙЗУЛЛОЕВИЧ

ҚИЗИЛҚУМНИНГ

ЕМ

-

ХАШАК

ЎСИМЛИКЛАРИ

ВА

УЛАРДАН

ФОЙДАЛАНИШ

ИСТИҚБОЛЛАРИ

03.00.05 –

Ботаника

БИОЛОГИЯ

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАН

ДОКТОРИ

(DSc)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2018

2

УДК

.

581.9:575.4

Фан

доктори

(DSc)

диссертацияси

автореферати

мундарижаси

Оглавление

автореферата

диссертации

доктора

наук

(DSc)

Contents of dissertation abstract of doctor of science (DSc)

Шомуродов

Хабибулло

Файзуллоевич

Қизилқумнинг

ем

-

хашак

ўсимликлари

ва

улардан

фойдаланиш

истиқболлари

.............................................................................................

3

Шомуродов

Хабибулло

Файзуллоевич

Кормовые

растения

Кызылкума

и

перспективы

их

использования

............................................................................................... 29

Shomurodov Khabibullo Fayzulloyevich

Fodder plants of Kyzylkum desert and outlooks of it’s rational use……….. 55

Эълон

қилинган

ишлар

рўйхати

Список

опубликованных

работ

List of published works.................................................................................. 59

3

БОТАНИКА

ИНСТИТУТИ

ВА

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017.

В

.39.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

БОТАНИКА

ИНСТИТУТИ

ШОМУРОДОВ

ҲАБИБУЛЛО

ФАЙЗУЛЛОЕВИЧ

ҚИЗИЛҚУМНИНГ

ЕМ

-

ХАШАК

ЎСИМЛИКЛАРИ

ВА

УЛАРДАН

ФОЙДАЛАНИШ

ИСТИҚБОЛЛАРИ

03.00.05 –

Ботаника

БИОЛОГИЯ

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАН

ДОКТОРИ

(DSc)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2018

4

Биология

фанлари

бўйича

фан

доктори

(DSc)

диссертацияси

мавзуси

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Махкамаси

ҳузуридаги

Олий

аттестация

комиссиясида

B2018.1.DSc/B65

рақам

билан

рўйхатга

олинган

.

Диссертация

Ботаника

институтида

бажарилган

.

Диссертация

автореферати

уч

тилда

(

ўзбек

,

рус

ва

инглиз

(

резюме

))

Илмий

кенгаш

веб

-

саҳифаси

(www.flora_fauna.uz)

ҳамда

«Ziyonet»

ахборот

-

таълим

порталида

(www.ziyonet.uz)

жойлаштирилган

.

Илмий

раҳбар

:

Хасанов

Фурқат

Орунбоевич

биология

фанлари

доктори

,

профессор

Расмий

оппонентлар

:

Печеницын

Владимир

Петрович

биология

фанлари

доктори

,

профессор

Белолипов

Игорь

Владимирович

биология

фанлари

доктори

,

профессор

Мавланов

Хударган

биология

фанлари

доктори

,

профессор

Етакчи

ташкилот

:

Наманган

давлат

университети

Диссертация

ҳимояси

Ботаника

институти

ва

Ўзбекистон

Миллий

университети

ҳузуридаги

DSc 27.06.2017.B.39.01

рақамли

Илмий

кенгашнинг

2018

йил

«5»

март

куни

соат

15

00

даги

мажлисида

бўлиб

ўтади

. (

Манзил

: 100125,

Тошкент

шаҳри

,

Дўрмон

йўли

кўчаси

, 32-

уй

.

Ботаника

институти

мажлислар

зали

.

Тел

.: (+99871) 262-37-95,

факс

(+99871) 262-79-38, E-mail:

botany@academy.uz).

Диссертация

билан

Ботаника

институти

Ахборот

-

ресурс

марказида

танишиш

мумкин

(26-

рақами

билан

рўйхатга

олинган

).

Манзил

: 100125,

Тошкент

шаҳри

,

Дўрмон

йўли

кўчаси

, 32-

уй

,

Тел

.: (+99871) 262-37-95.

Диссертация

автореферати

2018

йил

«17»

февраль

куни

тарқатилди

.

(2018

йил

«17»

февралдаги

2-

рақамли

реестр

баённомаси

).

К

.

Ш

.

Тожибаев

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

раиси

,

б

.

ф

.

д

.,

проф

.

Б

.

А

.

Адилов

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

илмий

котиби

,

б

.

ф

.

н

.,

катта

илмий

ходим

Ф

.

И

.

Каримов

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

қошидаги

илмий

семинар

раиси

ўринбосари

,

б

.

ф

.

д

.

5

КИРИШ

(

фан

доктори

(DSc)

диссертацияси

аннотацияси

)

Диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурияти

.

Дунёда

аҳоли

сонининг

тез

суратларда

ошиб

бориши

,

қишлоқ

хўжалиги

маҳсулотлари

,

хусусан

чорвачилик

махсулотларига

бўлган

талабнинг

ҳам

тобора

ўсишига

олиб

келмоқда

.

Чорвачилик

учун

озиқа

базасининг

чекланганлиги

ва

айниқса

,

яйлов

чорвачилиги

учун

ем

-

хашак

базасининг

тақчиллиги

мавжуд

табиий

яйловзорлардан

самарали

фойдаланиш

йўлларини

ишлаб

чиқишни

талаб

этади

.

Бу

ўринда

,

табиий

яйловлардаги

ем

-

хашак

ўсимликларни

аниқлаш

,

юқори

озиқабоп

турлардан

кенг

фойдаланиш

ва

чорвачилик

базасини

мустаҳкамлаш

чора

-

тадбирларини

йўлга

қўйиш

долзарб

муаммолардандир

.

Жаҳонда

чорва

молларини

қарийб

йил

давомида

тайёр

озиқа

билан

таъминлайдиган

чўл

яйловларининг

ем

-

хашак

ресурслари

имкониятини

баҳолаш

ва

инқирозга

учраётган

яйловлар

ҳолатини

яхшилашга

алоҳида

эътибор

қаратилмоқда

.

Айниқса

,

турли

омиллар

таъсирида

чўл

яйловлари

ўсимликлар

қопламида

юз

бераётган

ўзгаришлар

ем

-

хашак

флорасини

тўлиқ

инвентаризациялаш

ва

улардан

оқилона

фойдаланиш

йўлларини

ишлаб

чиқишни

талаб

этади

.

Бу

ўринда

,

Марказий

Осиёда

алоҳида

аҳамиятга

эга

бўлган

Қизилқум

яйловлари

флорасининг

Эрон

,

Кавказ

,

Шимолий

Ўрта

Осиё

ва

ҳатто

Қашқар

-

Шинжанг

флоралари

билан

яқин

боғлиқлиги

кенг

экологик

диапозонли

ем

-

хашак

турлардан

деградацияга

учраган

майдонлар

фитомелиорациясида

фойдаланиш

истиқболларини

белгилаб

беради

.

Шунингдек

,

чорва

моллари

учун

янги

озуқа

манбаларини

топиш

ва

ундан

самарали

фойдаланиш

борасида

Қизилқумнинг

Орол

денгизининг

қуриган

туби

қисмида

вужудга

келган

табиий

яйловлардан

унумли

фойдаланишни

йўлга

қўйиш

бугунги

кун

талабига

ҳамоҳангдир

.

Шунга

кўра

,

Қизилқумнинг

ем

-

хашак

ўсимликларини

аниқлаш

,

хўжалик

-

ботаник

гуруҳларга

ажратиш

,

Орол

денгизининг

қуриган

туби

ўсимликлари

харитасини

тузиш

,

тузга

чидамли

истиқболли

турларини

амалиётга

жорий

этиш

муҳим

вазифалардан

бири

ҳисобланади

.

Ҳозирги

кунда

республикамизда

чорвачилик

тармоғини

ривожлантириш

учун

чорвачилик

озиқа

базасини

мустаҳкамлаш

ва

истиқболли

ем

-

хашак

турларни

амалиётга

жалб

этишга

алоҳида

эътибор

қаратилди

.

Бу

борада

,

жумладан

,

ем

-

хашак

экинларининг

янги

навларини

яратиш

,

ноанъанавий

ем

-

хашак

ўсимликларни

интродукция

қилиш

ва

инқирозга

учраган

яйловлар

ҳосилдорлигини

ошириш

борасида

муайян

натижаларга

эришилди

.

Шу

билан

бирга

,

чўл

яйловларидан

унумли

фойдаланиш

ва

яйлов

чорвачилигини

янада

ривожлантириш

учун

Қизилқум

ем

-

хашак

ўсимликларини

аниқлаш

ва

улардан

фойдаланиш

истиқболларини

баҳолаш

бўйича

илмий

асосланган

натижалар

талаб

этилмоқда

.

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамасининг

«

Чорвачилик

ва

балиқчилик

тармоқларининг

озуқа

базасини

мустаҳкамлаш

чора

-

тадбирлари

тўғрисида

»

ги

қарорида

1

«...

чорвачилик

1

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамасининг

2017

йил

18

октябрдаги

845-

сон

«

Чорвачилик

ва

балиқчилик

тармоқларининг

озуқа

базасини

мустаҳкамлаш

чора

-

тадбирларида

тўғрисида

»

ги

қарори

.

6

тармоғи

озуқа

базасини

тизимли

асосда

мустаҳкамлаш

,

чорвачилик

хўжаликлари

ва

ташкилотларини

юқори

сифатли

озуқа

билан

барқарор

таъминлаш

»

вазифалари

белгилаб

берилган

.

Ушбу

вазифалардан

келиб

чиққан

холда

,

жумладан

,

Қизилқум

ем

-

хашак

ўсимликлари

тур

таркибини

аниқлаш

,

ейилувчанлик

кўрсаткичи

бўйича

баҳолаш

,

яйловлардан

тизимли

фойдаланишни

йўлга

қўйиш

мақсадида

ем

-

хашак

ўсимликларнинг

биотоплар

бўйича

тақсимланишини

асослаш

,

яйловларнинг

камёб

ва

йўқолиб

бораётган

турларини

аниқлаш

,

тузга

чидамли

истиқболли

ем

-

хашак

турларни

инқирозга

учраган

яйловлар

ҳолатини

яхшилаш

тадбирларига

жорий

этиш

муҳим

илмий

-

амалий

аҳамият

касб

этади

.

Ўзбекистон

Республикасининг

2016

йил

21

сентябрдаги

409-

сон

«

Ўсимлик

дунёсини

муҳофаза

қилиш

ва

ундан

фойдаланиш

тўғрисида

»

ги

Қонуни

,

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-4947-

сон

“

Ўзбекистон

республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

”

ги

Фармони

,

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамасининг

2017

йил

18

октябрдаги

845-

сон

«

Чорвачилик

ва

балиқчилик

тармоқларининг

озуқа

базасини

мустаҳкамлаш

чора

-

тадбирларида

тўғрисида

»

ги

қарори

ҳамда

мазкур

фаолиятга

тегишли

бошқа

меёрий

-

ҳуқуқий

ҳужжатларда

белгиланган

вазифаларни

амалга

оширишда

ушбу

диссертация

тадқиқоти

муайян

даражада

хизмат

қилади

.

Тадқиқотнинг

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланишининг

асосий

устувор

йўналишларига

мослиги

.

Мазкур

тадқиқот

республика

фан

ва

технологиялар

ривожланишининг

V. “

Қишлоқ

хўжалиги

,

биотехнология

,

экология

ва

атроф

-

муҳит

муҳофазаси

”

устувор

йўналишига

мувофиқ

бажарилган

.

Диссертация

мавзуси

бўйича

хорижий

илмий

-

тадқиқотлар

шарҳи

.

2

Яйлов

ем

-

хашак

ўсимликлари

хилма

-

хиллигини

аниқлаш

ва

инқирозга

учраган

яйловларни

яхшилашга

йўналтирилган

илмий

изланишлар

жаҳоннинг

етакчи

илмий

марказлари

ва

олий

таълим

муассасаларида

,

жумладан

Utah State University (

АҚШ

), Technical University of Greifswald

(

Германия

), Institute of Botany (

Хитой

), Royal Botanical Garden Edenburg

(

Шотландия

), Ben-Gurion University of the Negev (

Исроил

), Kunming Institute

of Botany (

Хитой

), En Gedy Nature Reserve (

Исроил

), Xinjiang Institute of

Ecology and Geography (

Хитой

),

Марказий

Сибир

Ботаника

боғи

(

Россия

),

Ботаника

ва

фитоинтродукция

институти

(

Қозоғистон

)

ва

Ботаника

институтида

(

Ўзбекистон

)

олиб

борилмоқда

.

Яйлов

ем

-

хашак

ўсимликлари

маълумотлар

базасини

тузиш

,

табиий

ем

-

хашак

ўсимликларидан

сунъий

яйловлар

яратиш

,

яйловлардаги

эндемик

таксонлар

популяцияларининг

замонавий

ҳолатини

баҳолашга

оид

жаҳонда

олиб

борилган

тадқиқотлар

натижасида

қатор

,

жумладан

,

қуйидаги

натижалар

олинган

:

алоҳида

маъмурий

ҳудудлар

ва

уларнинг

асосида

тўлиқ

бир

континентнинг

ем

-

хашак

ўсимликлари

маълумотлар

базасини

тузиш

2

Диссертациянинг

мавзуси

бўйича

илмий

тадқиқотлар

шарҳи

http://www.works.doklad.ru, http://www.km.ru,

www.dissercat.com, researechget.com, http://www.fundamental-research.ru, www.webofscience.com

ва

бошқа

манбалар

асосида

ишлаб

чиқилган

.

7

услублари

такомиллаштирилган

(Institute of Bonany,

Хитой

);

Евроосиё

арид

ва

субарид

экосистемаларида

юз

бераётган

динамик

ўзгаришлар

механизми

аниқланган

(

Марказий

Сибир

Ботаника

боғи

,

Россия

);

сунъий

агроценозлар

барпо

этиш

ҳисобига

яйловларнинг

ҳосилдорлигини

ошириш

йўллари

ишлаб

чиқилган

(Xinjiang Institute of Ecology and Geography,

Хитой

);

инқирозга

учраган

яйловлар

фитомелиорациясида

фойдаланиладиган

ем

-

хашак

ўсимликларининг

шўрга

мослашиш

механизмлари

аниқланган

(Ben-Gurion

University of the Negev,

Исроил

);

камёб

ва

эндемик

турлар

популяцияларининг

замонавий

ҳолатини

баҳолаш

услублари

такомиллаштирилган

(Kunming Institute of Botany,

Хитой

).

Дунёда

ем

-

хашак

ўсимликлари

флорасини

аниқлаш

ва

яйловлар

ҳолатини

баҳолаш

бўйича

қатор

,

жумладан

,

қуйидаги

устувор

йўналишларда

тадқиқотлар

олиб

борилмоқда

:

ем

-

хашак

ўсимликларининг

ягона

маълумотлар

базасини

тузиш

,

қурғоқчил

ва

шўрга

чидамли

истиқболли

турларининг

ген

банкини

яратиш

,

камёб

ва

муҳофазага

муҳтож

ем

-

хашак

ўсимликларини

quansi in situ

шароитида

сақлаб

қолиш

йўлларини

ишлаб

чиқиш

,

яйловларни

пайҳонланиш

даражаси

акс

эттирилган

йирик

масштабли

хариталарини

тузиш

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

.

Қизилқумда

тарқалган

айрим

ем

-

хашак

ўсимликлар

тавсифи

ва

инқирозга

учраган

яйловларни

тузга

ва

қуруқликка

чидамли

юқори

маҳсулдор

ем

-

хашак

ўсимликлар

ҳисобига

яхшилаш

В

.

А

.

Бурыгин

ва

бошқ

. (1956),

И

.

И

.

Гранитов

(1964, 1967),

И

.

Ф

.

Момотов

(1965, 1967, 1973),

А

.

Г

.

Алимжанов

(1967),

Л

.

С

.

Гаевская

(1971),

М

.

Ережепов

(1974, 1978),

Шамсутдинов

, (1975)

ва

бошқаларнинг

ишларида

акс

эттирилган

.

Орол

денгизи

қуриган

саҳнининг

айрим

ҳудудлари

ўсимликлар

қоплами

харитаси

Ш

.

К

.

Камалов

(2001),

Л

.

А

.

Димеева

(2010, 2011)

ва

бошқалар

ишларида

келтирилган

.

МДҲ

мамлакатларида

ўсимликлар

ценопопуляциялари

ҳолатини

баҳолаш

бўйича

маълумотларни

В

.

А

.

Черемушкина

,

А

.

Ю

.

Асташенков

(2009),

Е

.

Б

.

Колегова

(2010),

Т

.

В

.

Леонова

(2011),

Е

.

М

.

Олейникова

(2014),

И

.

Н

.

Барсукова

(2016),

А

.

Ахмедов

,

В

.

А

.

Черемушкина

(2016, 2017)

ва

бошқалар

ишларида

учратиш

мумкин

.

Ўзбекистонда

эндем

,

камёб

ва

йўқолиб

кетаётган

ўсимлик

турлари

ценопопуляциялари

замонавий

ҳолатини

баҳолашга

оид

маълумотлар

Ш

.

У

.

Сарибаева

(2017),

О

.

Абдураимов

(2017)

ишларида

келтирлган

.

Юқоридаги

тадқиқот

ишлари

,

Қизилқумнинг

ем

-

хашак

ўсимликлари

таркибини

аниқлаш

,

уларнинг

биотоплар

бўйича

тақсимланиши

ва

ейилувчанлиги

,

тадқиқот

олиб

борилган

ҳудуд

яйлов

флораси

таркибидаги

камёб

ва

йўқолиб

кетаётган

турлар

популяцияларининг

замонавий

ҳолатини

баҳолаш

,

Орол

денгизи

қуриган

туби

сукцессияси

қонуниятлари

ҳамда

уни

хариталаш

бўйича

маълумотларни

тўлиқ

ўзида

акс

эттира

олмайди

.

Шунга

кўра

,

Қизилқум

ем

-

хашак

ўсимликларини

аниқлаш

ва

уларни

комплекс

таҳлил

қилиш

,

камёб

ва

йўқолиб

кетаётган

турлари

ценопопуляцияларининг

экологик

-

фитоценотик

мослашувини

аниқлаш

ва

ценопопуляцияларининг

ҳолатини

баҳолаш

,

Орол

денгизи

қуриган

тубининг

ўсимликлар

қоплами

харитасини

тузиш

ҳамда

Орол

денгизи

қуриган

туби

кўчар

қумларини

8

мустаҳкамлаш

учун

шўрга

чидамли

ем

-

хашак

ўсимликларни

танлаш

муҳим

илмий

-

амалий

аҳамият

касб

этади

.

Тадқиқотнинг

диссертация

бажарилаётган

илмий

-

тадқиқот

муассасининг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режалари

билан

боғлиқлиги

.

Диссертация

тадқиқоти

Ботаника

институти

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режасининг

П

-11.1.10 “

Чўлланиш

жараёнининг

замонавий

босқичида

чўл

-

яйлов

ўсимликлари

қопламидан

оқилона

фойдаланишнинг

илмий

асосларини

ишлаб

чиқиш

” (2003-2005),

ФА

-

Ф

3-

Т

115 “

Жанубий

-

Ғарбий

Қизилқум

ва

Оролқум

ўсимлик

қопламининг

трансформация

ва

галоадаптация

хусусиятлари

” (2007-2011),

ФА

-

А

7-

Т

005 “

Чўлланиш

жараёнида

Қизилқум

қолдиқ

тоғлари

камёб

ўсимликлари

ценопопуляцияларининг

ҳолатини

баҳолаш

” (2015-2017)

ва

халқаро

лойиҳа

STCU

Р

-225 “

Кўчар

қумликларнинг

мустаҳкамлаш

техникасига

оид

тадқиқотлар

” (2005-2008)

мавзуларидаги

амалий

ва

фундаментал

лойиҳалар

доирасида

бажарилган

.

Тадқиқотнинг

мақсади

Қизилқум

ем

-

хашак

ўсимликлари

флорасини

аниқлаш

ва

истиқболли

турларини

танлаш

асосида

инқирозга

учраган

яйловлар

ҳолатини

яхшилаш

йўлларини

ишлаб

чиқишдан

иборат

.

Тадқиқотнинг

вазифалари

:

Қизилқум

ем

-

хашак

ўсимликларининг

комплекс

(

таксономик

таркиби

,

энднмизм

,

биоморфологик

хусусиятлари

,

экологик

мослашуви

,

географик

тарқалиши

)

таҳлил

қилиш

;

Қизилқумнинг

камёб

ва

йўқолиб

кетаётган

турлари

ценопопуляцияларининг

экологик

-

фитоценотик

мослашувини

аниқлаш

;

камёб

турларнинг

онтогенетик

структураси

ва

ценопопуляциялари

ёш

типларини

аниқлаш

;

организм

ва

популяцион

белгилар

асосида

камёб

ва

йўқолиб

кетаётган

турлар

ценопопуляцияларининг

ҳолатини

баҳолаш

;

Орол

денгизи

қуриган

тубининг

ўсимликлар

қоплами

харитасини

тузиш

;

Орол

денгизи

қуриган

туби

кўчар

қумларини

мустаҳкамлаш

учун

шўрга

чидамли

ем

-

хашак

ўсимликларни

танлаш

;

Орол

денгизининг

қуриган

тубида

истиқболли

турларнинг

ўсиш

ва

ривожланиш

динамикасини

таҳлил

қилиш

.

Тадқиқотнинг

объекти

Қизилқумнинг

ёввойи

ҳолда

ўсувчи

юксак

даражали

ем

-

хашак

ўсимликлари

ҳисобланади

.

Тадқиқотнинг

предмети

–

флористика

,

популяцион

экология

,

хариталаш

ва

фитомелиорация

.

Тадқиқотнинг

усуллари

.

Диссертацияда

лаборатория

ва

дала

тадқиқотлари

,

популяцион

,

фенологик

,

хариталаш

ва

статистик

методлардан

фойдаланилган

.

Тадқиқотининг

илмий

янгилиги

қуйидагилардан

иборат

:

илк

бор

Қизилқум

ҳудудида

тарқалган

юксак

ўсимликларнинг

68

оила

ва

345

туркумига

мансуб

908

тур

ем

-

хашак

ўсимликларининг

рўйхати

тузилган

;

Ғарбий

-

Памиролой

ва

Ғарбий

-

Тёншон

флораси

базасида

Қизилқум

эндемизмининг

прогрессив

хусусияти

исботланган

;

Қизилқум

ем

-

хашак

флорасида

бир

йиллик

ўсимликларнинг

устунлиги

9

мазкур

ҳудуд

яйловларига

антропоген

босимнинг

кучаяётганининг

хавотирли

индикатори

эканлиги

аниқланган

;

Ўрта

Осиё

яйловларида

шўрадошлар

ва

астрадошлар

оилалари

вакилларининг

муҳим

аҳамиятга

эгалиги

асосланган

ва

уларнинг

хўжалик

аҳамиятига

кўра

алоҳида

гуруҳлар

сифатида

ажратишнинг

мақсадга

мувофиқлиги

исботланган

;

Қизилқум

яйловларида

тарқалган

6

та

камёб

ва

йўқолиб

кетиш

хавфи

остидаги

турлар

35

та

ценопопуляцияларининг

экологик

-

фитоценотик

тарқалиши

аниқланган

ҳамда

ценопопуляцияларнинг

структуралари

очиб

берилган

;

Орол

денгизининг

қуриган

тубида

ўсимликлар

қопламининг

4

типи

ва

11

формациясига

мансуб

30

та

ассоциация

ва

уйғун

бирликлар

аниқланган

;

Орол

денгизининг

қуриган

тубида

фитоценозларнинг

бирламчи

сукцессиясининг

асосий

механизмлари

очиб

берилган

;

фан

учун

3

та

янги

тур

(

Allium rinae

F. O.Khass., Shomuradov et

Tojibaev,

A. ravenii

F. O.Khass., Shomuradov et Kadyrov,

Astragalus kuldzhuktauense

F.O.Khass., Shomuradov & Esankulov)

аниқланган

.

Тадқиқотнинг

амалий

натижалари

қуйидагилардан

иборат

:

Қизилқумнинг

6

та

камёб

турларининг

35

ценопопуляциялари

тарқалиши

ва

виталитет

ҳолатини

акс

эттирувчи

ГАТ

хариталар

тузилган

;

Қизилқумнинг

6

та

камёб

ва

муҳофазага

муҳтож

турлари

популяцияларининг

тарқалиши

,

структураси

,

экологияси

ва

ареалининг

қисқариши

сабабларига

оид

янги

маълумотлар

“

Ўзбекистон

Республикаси

Қизил

китоби

”

нинг

навбатдаги

нашрига

(2016)

тақдим

этилган

;

Орол

денгизи

жанубий

қуриган

саҳни

ўсимликлар

қоплами

динамикасини

узоқ

муддатли

мониторингини

олиб

боришда

бирламчи

материал

сифатида

хизмат

қилувчи

йирик

масштабли

(

М

1:200000) “

Орол

денгизининг

жанубий

қуриган

саҳни

ўсимликлари

харитаси

”

тузилган

;

абориген

флора

таркибидан

ем

-

хашак

ўсимликларининг

шўрга

чидамли

6

та

истиқболли

турлари

танлаб

олинган

ва

улар

ёрдамида

Орол

денгизининг

қуриган

тубида

юзага

келган

қум

уюмларини

мустаҳкамлаш

йўллари

ишлаб

чиқилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

диссертацияда

қўлланилган

замонавий

усуллар

ва

илмий

ёндашувлар

асосида

олинган

натижаларнинг

назарий

маълумотларга

мос

келиши

,

натижаларнинг

етакчи

илмий

нашрларда

чоп

этилганлиги

,

тадқиқот

натижаларини

ўз

ичига

олувчи

маҳаллий

ва

халқаро

фундаментал

,

амалий

лойиҳаларнинг

илмий

кенгаш

томонидан

тан

олинганлиги

,

диссертация

ишининг

амалий

натижалари

тегишли

давлат

ва

халқаро

ташкилотлар

томонидан

тасдиқланганлиги

билан

асосланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

аҳамияти

Қизилқум

ем

-

хашак

ўсимликларининг

коплекс

таҳлили

,

эндемизм

ва

уларнинг

бошқа

ботаник

-

географик

районлар

билан

флорогенетик

боғлиқлигини

очиб

берилганлиги

,

флоранинг

камёб

ва

йўқолиб

кетиш

арафасидаги

турлари

ценопопуляциялари

структураси

ва

10

типларининг

аниқланганлиги

,

бир

қатор

организм

в

популяцион

белгилар

ёрдамида

ценопопуляцияларнинг

замонавий

ҳолатини

баҳоланганлиги

,

Орол

денгизи

қуриган

тубида

фитоценозларнинг

бирламчи

сукцессияси

механизмининг

ёритилганлиги

ва

денгизнинг

қуриган

тубини

мустаҳкамлаш

учун

танланган

ем

-

хашак

ўсимликларнинг

ўсиш

ва

ривожланишини

тўхтатувчи

шўрланиш

концентрациясининг

аниқланганлиги

билан

изоҳланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

амалий

аҳамияти

инқирозга

учраган

яйловларда

фитомелиоратив

тадбирларнинг

амалга

ошириш

учун

асос

бўладиган

ем

-

хашак

ўсимликларнинг

тўлиқ

рўйхатини

шакллантирилганлиги

,

тадқиқот

олиб

борилган

ҳудуднинг

камёб

ва

йўқолиб

кетиш

хавфи

остидаги

турлари

ценопопуляцияларининг

тарқалиши

ва

виталитет

ҳолатини

акс

эттирувчи

хариталарининг

тузилганлиги

,

Орол

денгизининг

қуриган

туби

ўсимликлар

қоплами

динамикаси

устида

узоқ

муддатли

мониторинг

олиб

бориш

учун

мўлжалланган

йирик

масштабли

“

Орол

денгизининг

қуриган

туби

ўсимликлар

харитаси

”

нинг

ишлаб

чиқилганлиги

ва

денгизнинг

қуриган

туби

кўчар

қумликларида

агрофитоценоз

моделини

яратилганлиги

билан

изоҳланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

жорий

қилиниши

.

Қизилқумнинг

ем

-

хашак

ўсимликлари

ва

улардан

фойдаланиш

истиқболлари

бўйича

олиб

борилган

тадқиқотлар

натижалари

асосида

:

908

турдан

иборат

Қизилқумнинг

ем

-

хашак

ўсимликлари

рўйхати

«Asia

Plant Mapping»

халқаро

лойиҳада

Осиё

юксак

ўсимликлари

хилма

-

хиллигини

аниқлашда

фойдаланилган

(

Хитой

Фанлар

академияси

Биохилма

хиллик

бюросининг

2018

йил

12

январдаги

маълумотномаси

).;

Натижалар

Осиё

минтақаси

юксак

ўсимликларининг

тўлиқ

рўйхатини

шакллантириш

ва

уларнинг

тарқалиш

хариталарини

ишлаб

чиқиш

имконини

берган

;

Қизилқум

ем

-

хашак

ўсимликларининг

68

оила

, 345

туркум

ва

908

турдан

ташкил

топган

маълумотлар

базаси

ва

ўсимлик

жамоаларининг

геоботаник

қайдномалари

«

Марказий

Осиёда

чўлланиш

муаммолари

»

лойиҳасида

Жанубий

Сибир

экосистемаларининг

таркибий

ва

динамик

ўзгаришлари

ва

чўлланишнинг

комплекс

индекациясини

аниқлаш

,

башоратлаш

моделини

тузиш

ва

мониторинг

тизимини

ишлаб

чиқишда

фойдаланилган

(

Россия

Фанлар

академиясининг

2018

йил

17

январдаги

15344-02/21-9317-

сон

маълумотномаси

).

Натижалар

Евроосиё

арид

ва

субарид

минтақалари

экосистемаларидаги

динамик

ўзгаришларни

қиёсий

таҳлил

қилиш

ва

Евроосиё

ҳудудида

чўлланиш

жараёнини

қонуниятларини

аниқлаш

имконини

берган

;

Ўзбекистон

Республикаси

“

Қизил

китоби

”

га

киритилган

6

та

камёб

турлар

популяцияларининг

замонавий

ҳолати

оид

маълумотлар

ва

уларнинг

тарқалиши

акс

эттирилган

ГАТ

хариталар

Навоий

вилояти

Экология

ва

атроф

муҳитни

муҳофаза

қилиш

бошқармасининг

амалий

фаолиятига

жорий

этилган

(

Ўзбекистон

Республикаси

Экология

ва

атроф

муҳитни

муҳофаза

қилиш

давлат

қўмитасининг

2018

йил

6

февралдаги

03-01/12-1021-

сон

маълумотномаси

).

Натижалар

турларнинг

табиий

ареаллари

чегараларини

11

аниқлаш

ва

популяцияларининг

замонавий

ҳолатига

оид

маълумотларни

бойитиш

ҳамда

Қизилқумнинг

камёб

ва

йўқолиб

кетиш

хавфи

остидаги

турларининг

муҳофаза

қилиш

чора

-

тадбирларини

ишлаб

чиқиш

имконини

берган

;

абориген

флора

таркибидан

танлаб

олинган

6

та

шўрга

чидамли

ем

-

хашак

ўсимликлари

Навоий

вилояти

ҳудудидаги

кўчар

қумларни

мустаҳкамлаш

амалиётига

жорий

қилинган

(

Ўзбекистон

Республикаси

Экология

ва

атроф

муҳитни

муҳофаза

қилиш

давлат

қўмитасининг

2018

йил

6

февралдаги

03-01/12-1021-

сон

маълумотномаси

).

Натижалар

инқирозга

учраган

кўчар

қумликларни

истиқболли

ем

-

хашак

ўсимликлари

ҳисобига

мустаҳкамлаш

ва

яйловлар

ҳосилдорлигини

ошириш

имконини

берган

;

йирик

масштабли

(

М

1:200000) «

Орол

денгизи

жанубий

қуриган

саҳни

ўсимликлар

харитаси

»

ва

унинг

кўпбосқичли

изоҳи

«

Геоинформкадастр

»

Давлат

унитар

корхонаси

фаолиятига

жорий

этилган

(

Ўзбекистон

Республикаси

Ер

ресурслари

,

геодезия

,

картография

ва

давлат

кадастри

давлат

қўмитасининг

2018

йил

31

январдаги

05-740-

сон

маълумотномаси

).

Илмий

натижалар

Орол

бўйи

ҳудуди

ўсимликлар

қопламининг

электрон

-

рақамланган

хариталарини

тузиш

ва

ўсимлик

жамоаларининг

трансформация

даражаларини

баҳолаш

имконини

берган

.

Тадқиқот

натижаларининг

апробацияси

.

Мазкур

тадқиқот

натижалари

9

та

халқаро

ва

6

та

республика

илмий

-

амалий

анжуманларида

муҳокамадан

ўтказилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

эълон

қилиниши

.

Диссертация

мавзуси

бўйича

жами

48

та

илмий

иш

нашр

этилган

,

шундан

2

таси

монография

ва

Ўзбекистон

Республикаси

Олий

Аттестация

Комиссиясининг

докторлик

диссертациялари

асосий

илмий

натижаларини

чоп

этишга

тавсия

этилган

илмий

нашрларда

17

та

илмий

мақола

,

жумлада

, 7

та

республика

ва

10

та

хорижий

журналларда

нашр

этилган

.

Диссертациянинг

тузилиши

ва

ҳажми

.

Диссертация

таркиби

кириш

,

олти

боб

,

хулоса

,

фойдаланилган

адабиётлар

рўйхати

ва

иловалардан

иборат

.

Диссертация

ҳажми

173

бетни

ташкил

этади

.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Диссертациянинг

“

Ем

-

хашак

ўсимликлардан

фойдаланишнинг

амалий

асослари

”

деб

номланган

биринчи

боби

ем

-

хашак

ўсимликларни

аниқлаш

бўйича

илгари

олиб

борилган

тадқиқотлар

таҳлили

,

Қизилқумнинг

инқирозга

учраган

яйловларини

яхшилаш

учун

истиқболли

ем

-

хашак

ўсимликларини

танлаш

,

Ўзбекистон

ҳамда

Ўрта

Осиёнинг

кўчар

қумларини

мустаҳкамлаш

тажрибаларига

бағишланган

.

Мазкур

бобда

тадқиқот

усуллари

ҳам

батафсил

ёритилган

.

Диссертациянинг

“

Қизилқум

ўсимликлар

қоплами

ва

флорасининг

асосий

хусусиятлари

”

деб

номланган

иккинчи

бобида

тадқиқот

ҳудудининг

ем

-

хашак

ўсимликлари

ва

ўсимликлар

қопламининг

хусусиятлари

таҳлил

қилинган

.

Қизилқумнинг

ўсимликлар

қопламини

ўрганиш

борасида

Е

.

П

.

12

Коровин

(1961; 1962),

И

.

И

.

Гранитов

(1964; 1967),

И

.

Ф

.

Момотов

(1973),

П

.

К

.

Закиров

(1971),

З

.

Майлун

(1973),

У

.

Т

.

Туремуратов

(1978),

Н

.

И

.

Акжигитова

(1982),

Е

.

И

.

Рачковская

(2003),

Л

.

А

.

Димеева

(2010, 2011)

каби

йирик

тадқиқотчилар

исми

билан

боғлиқ

бўлган

ўлкан

тадқиқотлар

амалга

оширилган

.

Шарқий

Қизилқум

ўсимликлар

қопламини

хариталаш

йўли

билан

ўрганиш

асосида

ҳудуд

ўсимликлари

динамикасининг

замонавий

тенденцияси

кўрсатилган

ва

ушбу

жараённи

кучайтирувчи

омиллар

ва

деградация

даражалари

аниқланган

.

Қизилқум

флораси

ўзининг

ўзига

хослигига

қарамай

етарли

даражада

ўрганилмаган

.

П

.

К

.

Закиров

(1972)

Қизилқум

қолдиқ

тоғлари

флорасини

(

Нурота

тоғи

флораси

билан

бирга

) 412

туркум

ва

65

оилага

мансуб

983

тур

деб

баҳолаган

.

Р

.

В

.

Камелин

(1973)

Қизилқум

флорасини

580

турдан

ташкил

топган

Жанубий

-

ғарбий

Қизилқум

флораси

рўйхати

асосида

(

Гранитов

, 1964)

900

тур

деб

келтирган

.

А

.

Гельдиханов

(1995)

Қорақум

флорасининг

таҳлили

натижасида

Қизилқум

флорасини

76

оила

, 386

туркум

ва

937

турдан

ташкил

топганини

таъкидлаб

ўтган

.

Ушбу

рақамларни

анча

ишончли

деб

ҳисоблаш

мумкин

.

Бизнинг

маълумотларимизга

кўра

(

Хасанов

,

Шомуродов

,

Қодиров

,

2011),

Қизилқум

флораси

79

оила

ва

402

туркумга

мансуб

1043

турдан

таркиб

топган

.

Шубҳасиз

,

таксонлар

сонининг

кўплиги

,

аввало

,

камсонли

тоғлиўртаосиё

флораси

элементлари

сақланиб

қолган

қолдиқ

тоғларининг

яхлит

тармоғи

мавжудлиги

билан

боғлиқ

.

Бу

ерда

тоғлиўртаосиё

турларининг

чиқиб

келиши

,

шунингдек

бир

қатор

неоэндем

таксонларнинг

мавжудлиги

Қизилқум

флорасининг

унга

чегарадош

бўлган

бошқа

Турон

флораларидан

ажратиб

турувчи

асосий

фарқ

ҳисобланади

.

Қизилқум

флорасининг

эндемизм

таҳлили

ушбу

ҳудудни

Chenopodiaceae

оиласи

вакиллари

ҳукмронлик

қилувчи

(39

туркумдан

151

тур

)

Турон

флорасининг

асосий

ядроси

эканлигини

кўрсатади

.

Монотип

субэндем

туркум

Piptoptera

Bunge (

P. turkestanica

Bunge)

фақат

шу

ерда

,

Қорақумда

ва

Марказий

Эронда

учрайди

.

Аслида

,

ушбу

икки

йирик

ўртаосиё

чўллари

учун

умумий

эндем

турлар

сони

олтита

.

Қизилқум

флорасининг

Қозоғистон

чўл

флоралари

билан

янада

яқинроқ

флорогенетик

алоқалари

шўрадошлар

оиласининг

кўплаб

бошқа

эндем

туркумлари

таҳлилида

кузатилади

.

Borszczowia

Bunge (

В

. aralocaspia

Bunge),

Cornulaca

Delile (

С

.

korshinskyi

Litv.),

Iljinia

Korovin (

I. regelii

(Bunge) Korovin),

Londesia

Fisch. et

C.A. Mey. (

L. eriantha

Fisch. et

С

.A. Mey.)

ва

Kirilovia

Bunge (

K. eriantha

Bunge)

каби

ўзига

хос

туркумлар

Қизилқумда

кенг

тарқалган

.

Шўрадошлар

оиласининг

бошқа

икки

эрон

-

афғон

-

турон

туркумлари

–

битип

туркумлар

Bienertia

Bunge (

В

. cycloptera

Bunge

ва

В

. sinuspersisi

Akhani)

ва

Alexandra

Bunge (

A. lehmanii

Bunge

ва

A. imperaticis

R.H.Schomb.),

Piptoptera

каби

нафақат

шимолий

-

ўртаосиё

,

балки

Турон

,

хусусан

эрон

-

хуросон

флоралари

билан

ҳам

қариндошлик

алоқалари

мавжудлигини

намоён

қилади

.

Агар

шўрадошлар

оиласининг

бошқа

полиморф

туркумлари

эндем

турлари

таҳлил

қилинса

,

масалан

,

Salsola

L.,

ўрганилган

ҳудуд

учун

унинг

фақат

3

та

эндем

турини

(

S. deserticola

Iljin,

S. androssovii

Litv.

ва

S. angusta

Botsch.),

унга

яқин

Climacoptera

Botsch.

Туркуми

учун

эса

2

та

бир

йиллик

галофил

турларни

13

келтириш

мумкин

–

С

.

merkulowiczii

(Zakirov) Botsch.,

С

. minkwitzae

(Korovin)

Botsch.

Ареалининг

жанубий

-

шарқий

қисмида

Султонвайстоғгача

борувчи

турон

реликт

эндеми

Xylosalsol

а

chiwensis

(Popov) Akhani & Roalson

ни

ҳам

таъкидлаб

ўтиш

лозим

.

Шунингдек

,

Бадхзда

ҳам

ўсувчи

субэндем

тур

Suaeda

turkestanica

Litv.

ни

ҳам

эслатиб

ўтиш

жоиз

.

Ва

ниҳоят

,

Halimocnemis

С

.A.

Mey.

туркумининг

3

та

бир

йиллик

галофил

тури

(

Н

. macrantha

Bunge,

Н

. latifolia

Iljin

и

Н

. beresinii

Iljin)

эндем

ҳисобланади

,

бироқ

охирги

тур

ареали

бироз

Қорақумга

ҳам

киради

.

Шундай

қилиб

,

шўрадошлар

оиласининг

аксарият

эндемлари

галофил

турлардир

.

Турлар

сонининг

кўплиги

бўйича

иккинчи

ўринни

Asteraceae

Dumort

оиласи

(57

туркумдан

125

тур

)

эгаллайди

.

Ўрта

Осиёда

энг

йирик

туркумлардан

бири

Cousinia

L.

Қизилқумда

атиги

19

турдан

ташкил

топган

,

улардан

4

таси

эндем

(

С

.

dolichoclada

Juz.,

С

.

juzepczukii

Tscherneva,

С

. umbilicata

Juz.

и

С

. sylvicola

Bunge),

эътиборлиси

Dichotomae

Bunge

чўл

секциясига

мансуб

охирги

тур

Қозоғистоннинг

шимолий

қисмида

ҳам

ўсади

.

Монотип

туркум

Lipskyella

Juz.

(L. annua

(

С

. Winkl.) Juz.)

Қизилқум

ва

Қорақумнинг

яна

бир

субэндем

туркуми

ҳисобланади

.

Қизилқумнинг

псаммофил

эндемларидан

яна

бири

Jurinea psammophila

Iljin

ҳисобланади

.

Бўкантоғ

ва

Султонвайстоғда

ўсадиган

ажойиб

олажинсли

тур

Scorzonera bungei

Krasch. et Lipsch.

ни

эслатмасликнинг

иложи

йўқ

.

Қоқидошларнинг

псаммофил

эндемларининг

нисбатан

камлигини

унинг

қолдиқ

тоғларда

тарқалган

оригинал

таксонлари

тўлдиради

.

Диққатга

сазовор

яна

бир

далиллардан

бири

–

Турон

ўсимликлар

қопламида

доминантлик

қилувчи

Artemisia

L. (19

тур

)

туркуми

эндемларининг

йўқлигидир

.

Турлар

сонининг

кўплиги

бўйича

учинчи

ўринни

Poaceae

Barnhart

оиласи

(115

тур

)

эгаллайди

.

Эндемлар

сони

жуда

кам

бўлиб

,

фақат

2

таксондан

иборат

(Stipa aktauensis

Roshev.,

Stipagrostis plumosa

ssp.

kysylkumica

(Tzvelev) Tzvelev).

Буғдойдошларнинг

оригиналлигини

шунингдек

,

афғон

-

эрон

-

турон

туркуми

Asthenatherum

Nevski (

A. forsskalii

(Vahl) R. Br.)

кўрсатиб

буради

.

Fabaceae

Lindl

оиласи

Қизилқум

флорасида

72

турни

ўз

ичига

олади

.

Astragalus

L.

туркуми

43

турдан

таркиб

топган

бўлиб

,

улардан

6

таси

(A. nabievii

F.O.Khass. & Esankulov,

A. leiophysa

Bunge,

A.

с

entralis

E. Sheld.,

A.

holargyreus

Popov,

A. kuldzhuktauense

F.O.Khass.,

Shomuradov & Esankulov,

A. adylovii

F. O. Khass., Ergashev et Kadyrov)

асосан

қолдиқтоғлар

учун

эндем

ҳисобланади

.

Сўнгги

4

тур

ва

хусусан

,

Қулжуқтоғда

яқинда

топилган

A. adylovii

Нурота

Оқтоғи

эндеми

A. nuratense

Popov

га

яқин

бўлиб

,

тоғли

Ўрта

Осиё

флористик

элементи

ҳисобланади

.

Ушбу

ўринда

Жанубий

Туроннинг

ажойиб

псаммофил

эндем

ўсимлиги

–

монотип

Smirnowia

Bunge

(S. turkestana

Bunge)

туркумини

эслатиш

жоиз

.

Мазкур

турни

ландшафт

ҳосил

қилувчи

турлар

қаторига

қўшиб

бўлмайди

.

Чунки

у

Қизилқумда

бир

-

биридан

узоқ

жойлашган

саноқли

популяциялардан

ташкил

топган

.

Қулжуқтоғнинг

олажинсли

жанубий

этакларида

ўсувчи

жуда

камёб

тур

Onobrychis tavernierifolia

Stocks ex Boiss.

Хуросон

билан

узвий

боғлиқлик

мавжудлигини

кўрсатиб

туради

(

мазкур

тур

айнан

Хуросондан

ёзилган

).

Ўрганилган

флоранинг

манфий

хусусиятлардан

бири

сифатида

14

Қизилқумда

Тоғли

Ўрта

Осиё

флораси

учун

хос

бўлган

Acantholimon

Boiss.,

Hedysarum

L.,

Lepidolopha

C. Winkl.,

Potentilla

L.,

Oxytropis

L

каби

туркумлар

турларининг

учрамаслигини

кўрсатиш

мумкин

.

Қизил

китобга

киритилган

Шарқий

Қизилқум

эндеми

Bryonia melanocarpa

Nabiev (

Cucurbitaceae

Juss.)

ушбу

туркумнинг

яна

бир

бор

тяншон

илдизларига

урғу

берувчи

Ўрта

Осиёдаги

ягона

псаммофит

вакили

ҳисобланади

.

Ва

ниҳоят

,

яқинда

ёзилган

пиёзларнинг

2

неоэндем

тури

(

Allium kysylkumii

Kamelin

ва

А

. rinae

F.O.Khass., Shomuradov et Tojibaev)

ғарбий

помиролой

тури

– A

.

stephanophorum

Vved.

ва

кенг

тарқалган

турон

тури

–

A. b

о

rszczowii

Regel

(

секция

Multicaulea

F.O. Khass.)

нинг

яқин

эканлигини

кўрсатади

.

Юқорида

келтирилган

тоғ

турлари

ҳозирги

кунда

камсонли

бўлиб

,

фақат

айрим

ҳолатлардагина

петрофит

микрогуруҳлар

ҳосил

қилади

.

Ягона

истисно

сифатида

Қулжуқтоғ

ва

Кўкчатоғ

шимолий

этакларининг

сув

айирғичлари

қисмларида

кичик

контурлар

ҳосил

қилувчи

эфемероидлар

жамоасини

келтириш

мумкин

.

Қолдиқ

тоғларнинг

тоғ

элементлари

ҳисобланган

аксарият

турлар

эса

псаммофит

буталар

ва

яримбутачалар

жамоалари

орасида

қоя

жинслар

ёриқларида

ўсади

.

Африка

ва

Осиёолди

чўлларининг

тошли

тоғларини

англатувчи

гамада

термини

Қизилқумнинг

аксарият

қолдиқ

тоғлари

учун

ҳам

тўлалигича

қабул

қилинади

.

Ўсимликларнинг

яна

бир

олажинсли

гипсли

ўсимликлар

типи

тоғли

Ўрта

Осиёнинг

олд

тизмаларида

жуда

сийрак

ҳолда

кенг

тарқалган

.

Тошли

чўлларнинг

флористик

бой

комплекси

псаммофитондан

фақатгина

олажинсли

ўсимликларнинг

айрим

кўринишлари

ёки

микрогуруҳлари

мавжудлиги

,

шунингдек

тоғлиўртаосиё

петрофитони

ва

яримсаванналарнинг

паст

бўйли

ўтлари

мавжудлиги

билан

ажралиб

туради

.

Замонавий

полеоботаник

маълумотлар

(

Шеломенцева

, 1992)

бу

ерда

Lythraceae

J. St.-Hil

оиласига

мансуб

Sonneratioxylon turonicum

Shelomentzeva

каби

рилект

турлар

мавжудлигини

ва

мазкур

тур

ҳинд

-

малай

палеоген

тури

S. dudukurense

га

яқин

ва

,

ҳатто

,

шимолий

американинг

Сонор

монотип

замонавий

реликт

оиласи

Sonneratiaceae

Engl. et Gilg.

билан

қардошлигини

кўрсатади

.

Шундай

қилиб

Қизилқум

қолдиқ

тоғларининг

флораси

яқин

ўтмишда

шимолий

ва

жанубий

чўлларни

ажратувчи

ўзига

хос

тўсиқ

бўлган

деб

тахмин

қилиш

мумкин

.

Зеро

,

бу

тўсиқ

ғарбда

Устюрт

платосига

қадар

чўзилган

бўлиб

,

бу

ерда

(

чинкда

)

ҳанузгача

айрим

тоғлиўртаосиё

флористик

элементлар

сақланиб

қолган

(

Crataegus korolkowii

L. Henry).

Диссертациянинг

“

Қизилқумнинг

ем

-

хашак

ўсимликларининг

таҳлили

”

деб

номланган

учинчи

бобида

ем

-

хашак

ўсимликларининг

комплекс

таҳлили

келтирилган

.

Биринчи

бўлим

тадқиқот

ҳудуди

ем

-

хашак

ўсимликларининг

таксономик

таҳлилига

бағишланган

.

Қизилқумнинг

ем

-

хашак

ўсимликлари

68

оила

ва

345

туркумга

мансуб

908

турлардан

ташкил

топган

.

Қизилқумнинг

ем

-

хашак

ўсимликлари

спектрида

Chenopodiaceae

(148

тур

),

Asteraceae

(112),

Poaceae

(106),

Fabaceae

(68),

Brassicaceae

(67),

Polygonaceae

(59),

Boraginaceae

(37),

Caryophyllaceae

(33),

Lamiaceae

(24)

ва

Apiaceae

(21)

оилалари

етакчи

ўринни

эгаллайди

.

Етакчи

туркумлар

спектри

қуйидаги

кўринишга

эга

:

15

Astragalus (

41

тур

),

Calligonum

(34),

Salsola

(29),

Artemisia

(19),

Cousinia

(16),

Climacoptera

(15),

Suaeda

(15),

Polygonum

(15),

Atriplex

(12),

Allium, Ferula,

Halimocnemis

ва

Convolvulus

(10

тадан

) (1-

жадвал

).

1-

жадвал

Қизилқум

ем

-

хашак

ўсимликларининг

етакчи

оилалар

спектри

Оилалар

номи

Турлар

сони

Умумий

флорадан

%

Туркумлар

номи

Турлар

сони

Умумий

флорадан

%

Chenopodiaceae 148 16,3

Astragalus

40 4,4

Asteraceae 112

12,3

Calligonum

34 3,7

Poaceae 106

11,7

Salsola

29 3,2

Fabaceae 67

7,4

Artemisia

19 2,1

Brassicaceae 67

7,4

Cousinia

16 1,8

Polygonaceae 57

6,3

Climacoptera

15 1,6

Boraginaceae 37

4,1

Suaeda