Флора хребта Мальгузар

1

БОТАНИКА

ИНСТИТУТИ

ВА

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc 27.06.2017.B.39.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

ЖИЗЗАХ

ДАВЛАТ

ПЕДАГОГИКА

ИНСТИТУТИ

АЗИМОВА

ДИЛНОЗ

ЭРГАШЕВНА

МОЛГУЗАР

ТИЗМАСИ

ФЛОРАСИ

03.00.05 –

Ботаника

БИОЛОГИЯ

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2018

2

УДК

581.9.527.4

Фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

автореферати

мундарижаси

Оглавления

автореферата

диссертации

доктора

философии

(PhD)

Contents of dissertation abstract of doctor

of philosophy (PhD)

Азимова

Дилноз

Эргашевна

Молгузар

тизмаси

флораси

...................................................................... 3

Азимова

Дилноз

Эргашевна

Флора

хребта

Мальгузар

……………….………………....................... 21

Azimova Dilnoz Ergashevna

Flora Malguzar ridge ………….………………......................................... 39

Эълон

қилинган

ишлар

рўйхати

Список

опубликованных

работ

List of published works.........................................................…………….. 43

3

БОТАНИКА

ИНСТИТУТИ

ВА

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc 27.06.2017.B.39.01

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

ЖИЗЗАХ

ДАВЛАТ

ПЕДАГОГИКА

ИНСТИТУТИ

АЗИМОВА

ДИЛНОЗ

ЭРГАШЕВНА

МОЛГУЗАР

ТИЗМАСИ

ФЛОРАСИ

03.00.05 –

Ботаника

БИОЛОГИЯ

ФАНЛАРИ

БЎЙИЧА

ФАЛСАФА

ДОКТОРИ

(PhD)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2018

4

Биология

фанлари

бўйича

фалсафа

доктори

(

PhD)

диссертацияси

мавзуси

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамаси

ҳузуридаги

Олий

аттестация

комиссиясида

B2017.1.PhD/B14

рақам

билан

рўйхатга

олинган

.

Диссертация

Жиззах

давлат

педагогика

институтида

бажарилган

.

Диссертация

автореферати

уч

тилда

(

ўзбек

,

рус

ва

инглиз

(

резюме

))

Илмий

кенгаш

веб

-

саҳифаси

(www.flora_fauna.uz)

ҳамда

«Ziyonet»

Ахборот

-

таълим

порталида

(www.ziyonet.uz)

жойлаштирилган

.

Илмий

раҳбар

:

Тожибаев

Комилжон

Шаробитдинович

биология

фанлари

доктори

,

профессор

Расмий

оппонентлар

:

Хасанов

Фурқат

Орунбаевич

биология

фанлари

доктори

,

профессор

Ҳайдаров

Хислат

Қудратович

биология

фанлари

номзоди

,

доцент

Етакчи

ташкилот

:

Гулистон

давлат

университети

Диссертация

ҳимояси

Ботаника

институти

ва

Ўзбекистон

Миллий

университети

ҳузуридаги

DSc 27.06.2017.B.39.01

рақамли

Илмий

кенгашнинг

2018

йил

«26»

январь

куни

соат

15

00

даги

мажлисида

бўлиб

ўтади

. (

Манзил

: 100125,

Тошкент

шаҳри

,

Дўрмон

йўли

кўчаси

, 32-

уй

.

Ботаника

институти

мажлислар

зали

.

Тел

.: (+99871) 262-37-95,

факс

(+99871) 262-79-38, E-mail:

botany@academy.uz).

Диссертация

билан

Ботаника

институти

Ахборот

-

ресурс

марказида

танишиш

мумкин

(25-

рақами

билан

рўйхатга

олинган

).

Манзил

: 100125,

Тошкент

шаҳри

,

Дўрмон

йўли

кўчаси

, 32-

уй

,

Тел

.: (+99871) 262-37-95.

Диссертация

автореферати

2018

йил

«13»

январь

куни

тарқатилди

.

(2018

йил

«13»

январдаги

1-

сон

реестр

баённомаси

).

О

.

К

.

Хожиматов

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

раиси

ўринбосари

,

б

.

ф

.

д

.

Б

.

А

.

Адилов

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

илмий

котиби

,

б

.

ф

.

н

.,

катта

илмий

ходим

Ф

.

О

.

Хасанов

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

қошидаги

илмий

семинар

раиси

,

б

.

ф

.

д

.,

профессор

5

КИРИШ

(

фалсафа

доктори

(PhD)

диссертацияси

аннотацияси

)

Диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурати

.

Дунёда

инсон

фаолияти

кўламининг

кескин

ортиши

биологик

турлар

ва

экотизимлар

ҳилма

-

хиллигининг

ўзгариши

ҳамда

улар

сонининг

қисқаришига

сабаб

бўлмоқда

.

Охирги

400

йил

ичида

антропоген

омиллар

таъсирида

Ер

шари

флорасидаги

654

ўсимлик

турларини

бутунлай

йўқолиб

кетганлиги

локал

флораларни

инвентаризациялаш

ва

замонавий

ҳолатини

баҳолаш

тадқиқотларига

янада

катта

эътибор

беришни

тақазо

этади

.

Бу

нуқтаи

-

назардан

,

флора

таркиби

ва

ундаги

ўзгаришларни

аниқлаш

,

камёб

ва

эндем

турларни

сақлаб

қолиш

чораларини

ишлаб

чиқиш

табиатни

муҳофаза

қилишнинг

долзарб

муаммоларидан

бири

ҳисобланади

.

Жаҳондаги

замонавий

флористик

тадқиқотлар

флорогенетик

ёндошувлар

асосида

ҳудудларни

ботаник

ва

экологик

районлаштиришга

катта

эътибор

қаратмоқда

.

Шу

билан

боғлиқ

ҳолда

ўсимликлар

хилма

-

хиллигини

кенг

кўламли

тадқиқ

этиш

,

миллий

ва

маҳаллий

флора

конспектларини

тузиш

,

камёб

ва

эндем

турларнинг

ҳозирги

холатини

аниқлаш

замонавий

ботаника

фанининг

долзарб

муаммолари

ҳисобланади

.

Бу

ўринда

,

Помир

Олой

тоғлар

тизимида

Молгузар

тизмаси

алоҳида

ўринга

эга

бўлиб

,

ундаги

арчазор

ва

шибляк

флороценотипидаги

экотопологик

хилма

-

хилликлар

тизма

флорасининг

ўзига

хослигини

таъминлайди

.

Шунга

кўра

,

Молгузар

тизмаси

флораси

таркибининг

ўзига

хос

хусусиятларини

аниқлаш

,

унинг

Марказий

Осиё

флорасида

тутган

ўрнини

баҳолаш

,

камёб

ва

йўқолиб

кетаётган

,

эндем

турлар

таркибини

аниқлаш

муҳим

вазифалардан

бири

ҳисобланади

.

Ҳозирги

кунда

биологик

хилма

-

хилликни

сақлаб

қолиш

ва

ўсимлик

дунёси

вакилларидан

иқтисодиёт

тармоқларида

оқилона

фойдаланиш

учун

маҳаллий

флораларнинг

тур

таркибини

аниқлаш

,

уларни

табиий

ўсиш

шароитларини

сақлаб

қолиш

,

ўсимлик

хом

-

ашёси

заҳираларини

баҳолашга

катта

эътибор

қаратилди

.

Бу

борада

,

жумладан

,

Жануби

-

Ғарбий

Тиёншон

,

Бойсун

тоғи

,

Бухоро

воҳаси

,

Қизилқум

қолдиқ

тоғлари

,

Нурота

,

Зомин

ва

Сурхон

қўриқхоналари

флораларини

аниқлаш

,

камёб

ҳамда

йўқолиб

кетаётган

турларини

муҳофаза

қилиш

,

хўжалик

аҳамиятига

молик

гуруҳлардан

самарали

фойдаланиш

борасида

муҳим

натижаларга

эришилди

.

Шу

билан

бирга

,

камёб

ва

йўқолиб

кетаётган

ўсимлик

турлари

таркибини

аниқлаш

,

хўжалик

аҳамиятига

эга

турларни

ажратиш

ва

ресурсларини

баҳолаш

учун

,

жумладан

,

Молгузар

тизмаси

флорасини

инвентаризациялаш

,

муҳофазага

муҳтож

турларини

замонавий

ҳолатини

баҳолаш

,

иқтисодий

тармоқларда

барқарор

фойдаланиш

бўйича

илмий

асосланган

натижалар

талаб

этилмоқда

.

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегиясида

1

,

жумладан

«

атроф

-

муҳит

ҳолатига

зарар

етказадиган

муаммоларнинг

олдини

олиш

»

вазифалари

белгиланган

.

Мазкур

1

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-4947-

сон

«

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

»

ги

Фармони

.

6

вазифаларни

амалга

ошириш

,

жумладан

,

Молгузар

тизмаси

флоранинг

таксономик

таркибини

аниқлаш

,

конспектини

тузиш

,

камёб

,

йўқолиб

бораётган

ва

эндем

турларининг

таркибини

аниқлаш

,

уларнинг

тарқалиш

хариталарини

тузиш

ва

муҳофаза

қилиш

чора

-

тадбирларини

ишлаб

чиқиш

муҳим

масалардан

бири

ҳисобланади

.

Ўзбекистон

Республикасининг

2016

йил

21

сентябрдаги

409-

сон

«

Ўсимлик

дунёсини

муҳофаза

қилиш

ва

ундан

фойдаланиш

тўғрисида

»

ги

Қонуни

,

Вазирлар

Маҳкамасининг

2013

йил

27

майдаги

142-

сон

«2013-2017

йилларда

Ўзбекистон

Республикасида

атроф

-

муҳит

муҳофазаси

бўйича

ҳаракатлар

дастури

тўғрисида

»

ги

қарори

,

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-4947-

сонли

«

Ўзбекистон

Республикасини

янада

ривожлантириш

бўйича

Ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

»

Фармони

ва

мазкур

фаолиятга

тегишли

бошқа

меъёрий

-

ҳуқуқий

ҳужжатларда

белгиланган

вазифаларни

амалга

оширишда

ушбу

диссертация

тадқиқоти

муайян

даражада

хизмат

қилади

.

Тадқиқотнинг

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланишининг

асосий

устувор

йўналишларига

мослиги

.

Мазкур

тадқиқот

республика

фан

ва

технологиялар

ривожланишининг

V. «

Қишлоқ

хўжалиги

,

биотехнология

,

экология

ва

атроф

-

муҳит

муҳофазаси

»

устувор

йўналишига

мувофиқ

бажарилган

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

.

Турли

йирик

сиёсий

-

маъмурий

ва

биогеографик

ҳудудлари

флорасининг

комплекс

таҳлили

ва

флористик

конспектларини

тузишга

бағишланган

тадқиқотлар

хорижлик

олимлар

F. Conti et al (2005), D. Podlech (2012), C.-S. Chang et al. (2014);

эндем

турларнинг

тарқалиши

бўйича

тадқиқотлар

L. Peruzzi & al. (2014), F.

Memariani et al. (2016).

МДҲ

мамлакатларида

батафсил

флористик

рўйхатлар

А

.

Л

.

Тахтахажян

(2003-2012),

Н

.

Н

.

Портениер

(2012)

томонидан

тузилган

,

Ўрта

Осиёда

бундай

тадқиқотларга

мисол

сифатида

Р

.

В

.

Камелин

(1990),

Г

.

А

.

Лазьков

,

Б

.

А

.

Султанова

(2014),

Н

.

М

.

Сафаров

(2017)

ва

бошқаларнинг

илмий

асарларини

келтириш

мумкин

.

Ўзбекистонда

бу

каби

тадқиқотлар

К

.

Ш

.

Тожибаев

(2010),

Ф

.

О

.

Хасанов

,

А

.

С

.

Эсонқулов

,

М

.

Б

.

Тиркашева

(2013),

А

.

Р

.

Батошов

(2016),

О

.

Т

.

Тургинов

(2017)

ва

бошқалар

томонидан

олиб

борилган

.

Молгузар

тизмаси

флорасининг

таркиби

ҳақидаги

илмий

маълумотлар

жуда

кам

.

Ҳозирга

қадар

мамалакатимизда

олиб

борилган

флористик

тадқиқотлар

таҳлили

Молгузар

флораси

Туркистон

тизмаси

“

сояси

”

да

қолиб

кетганлигини

кўрсатмоқда

.

Тадқиқот

ҳудуди

флораси

таркиби

М

.

Г

.

Попов

,

Н

.

В

.

Андросов

(1926),

Е

.

М

.

Демурина

(1972, 1975),

М

.

Б

.

Тиркашева

(2011),

Л

.

А

.

Ботирова

ва

бошқаларнинг

Туркистон

тизмаси

ғарбий

қисмининг

ўсимлик

қопламига

бағишланган

ишларида

қисман

акс

эттирилган

.

Бундан

ташқари

,

мазкур

ҳудудга

1919-2010

йиллар

мобайнида

таниқли

ботаниклар

ва

коллекторлар

ташриф

буюришган

(

Г

.

А

.

Балабаев

,

Е

.

П

.

Коровин

,

М

.

В

.

Культиасов

,

А

.

И

.

Введенский

,

М

.

М

.

Советкина

,

В

.

С

.

Титов

,

Л

.

Ф

.

Елисеева

,

В

.

П

.

Дробов

,

Г

.

Д

.

Долгих

,

П

.

А

.

Гомолицкий

,

Л

.

Л

.

Булгакова

,

А

.

Д

.

Пятаева

,

А

.

Я

.

Бутков

,

М

.

М

.

Набиев

,

Г

.

М

.

Шерматов

,

У

.

П

.

Пратов

,

И

.

Г

,

Левичев

,

Р

.

В

.

Камелин

,

Ф

.

О

.

Хасанов

). TASH

фондларида

8000

га

яқин

тадқиқот

ҳудуди

ва

7

унга

чегарадош

ҳудудлардан

йиғиб

олинган

гербарий

намуналари

мавжуд

.

Бироқ

,

мавжуд

қисман

маълумотлар

мазкур

флора

турларининг

тўлиқ

таркибини

аниқлаш

имконини

бермайди

.

Шу

нуқтаи

назардан

,

Молгузар

тизмасининг

флорасининг

замонавий

конспектини

тузиш

,

комплекс

таҳлилларни

амалга

ошириш

,

ушбу

ҳудуднинг

ботаник

-

географик

ўрнини

аниқлаш

,

камёб

ва

эндем

турлар

популяцияларининг

замонавий

ҳолатини

баҳолаш

долзарб

илмий

ва

амалий

аҳамият

касб

этади

.

Тадқиқотнинг

диссертация

бажарилаётган

олий

таълим

муассасининг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режалари

билан

боғлиқлиги

.

Диссертация

тадқиқоти

Ботаника

институти

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режасининг

А

7-

ФА

-0-19606 «

Ўзбекистоннинг

ботаник

-

географик

районлаштириш

ва

унинг

ўсимликлар

хилма

-

хиллигининг

маълумотлар

базасини

яратиш

. I

қисм

.

Тоғлиўртаосиё

провинцияси

» (2012-2014),

И

5-

ФА

-

0-17440 «

Ўзбекистон

генетик

фонди

кадастри

. II

қисм

.

Жиззах

вилояти

.

Юксак

ўсимликлар

ва

умуртқали

ҳайвонлар

»

мавзусидаги

амалий

ва

инновация

лойиҳалари

доирасида

бажарилган

.

Тадқиқотнинг

мақсади

Молгузар

тизмаси

флорасини

тўлиқ

инвентаризация

қилиш

ва

унинг

Тоғлиўртаосиё

провинцияси

Кўҳистон

округи

флораси

таркибида

мустақил

ботаник

-

географик

ўрнини

асослашдан

иборат

.

Тадқиқотнинг

вазифалари

:

флоранинг

таксономик

таркибини

аниқлаш

,

конспектини

тузиш

ва

комплекс

таҳлилини

амалга

ошириш

;

Молгузар

тизмаси

флорасини

Ўрта

Осиёнинг

тоғли

қисмидаги

бошқа

маҳаллий

флоралар

билан

қиёсий

таҳлил

қилиш

ва

унинг

хусусиятларини

аниқлаш

;

Молгузар

тизмаси

флораси

ботаник

-

географик

ўрнини

Тоғлиўртаосиё

провинцияси

Кўҳистон

округи

флораси

таркибида

мустақил

ҳудуд

сифатида

асослаш

;

камёб

,

йўқолиб

бораётган

ва

эндем

турлар

таркибини

аниқлаш

,

турларнинг

тарқалишини

акс

эттирувчи

ГАТ

хариталарини

тузиш

.

Тадқиқотнинг

объекти

Молгузар

тизмасининг

юксак

ўсимликлар

флораси

ҳисобланади

.

Тадқиқотнинг

предмети

Молгузар

тизмаси

флораси

конспекти

,

таксономияси

,

географияси

ва

флоранинг

қиёсий

таҳлили

ҳисобланади

.

Тадқиқотнинг

усуллари

.

Диссертацияда

флористиканинг

маршрутли

,

ярим

стационар

,

систематик

,

ареологик

,

биоморфологик

усуллар

ва

ГАТ

асосида

турларни

тарқалиш

хариталарини

тузишнинг

замонавий

усулларидан

фойдаланилган

.

Тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

қуйидагилардан

иборат

:

илк

бор

Молгузар

тизмаси

флорасининг

84

оила

ва

465

туркумга

мансуб

1255

турни

ўз

ичига

олувчи

замонавий

конспекти

тузилган

;

илк

бор

Ўзбекистон

флораси

учун

2

тур

,

Помир

-

Олой

флораси

учун

2

тур

,

Молгузар

тизмаси

флораси

учун

56

тур

келтирилган

;

8

флорада

Тоғлиўртаосиё

ҳамда

Қадимийўртаерденгизи

ареал

синфларига

мансуб

турларнинг

устунлик

қилиши

аниқланган

;

Молгузар

тизмасини

Тоғлиўртаосиё

провинцияси

Кўҳистон

округи

флораси

таркибида

мустақил

ботаник

-

географик

район

сифатидаги

ўрни

асосланган

ҳамда

Кўҳистон

ва

Нурота

ботаник

-

географик

округи

чегаралари

аниқланган

;

камёб

ва

эндем

турларнинг

ўсиш

жойлари

аниқланган

ва

ўрганилган

ҳудудда

ГАТ

асосида

уларнинг

тарқалишини

акс

эттирувчи

хариталар

тузилган

.

Тадқиқотнинг

амалий

натижалари

қуйидагилардан

иборат

:

флоранинг

замонавий

таркибини

акс

эттирувчи

конспект

ва

ГАТ

тарқалиш

хариталари

Жиззах

вилояти

экология

ва

атроф

муҳитни

муҳофаза

қилиш

қўмитасининг

вилоят

бўлимига

жорий

этилган

ва

ўсимликлар

дунёсини

сақлаб

қолиш

ва

ундан

барқарор

фойдаланишга

қаратилган

табиатни

муҳофазалаш

чора

-

тадбирларини

режалаштиришда

илмий

ва

амалий

асос

бўлиб

хизмат

қилади

;

Молгузар

тизмаси

флораси

бўйича

йиғилган

гербарий

намуналари

Ўзбекистон

Республикаси

Фанлар

Академияси

Ботаника

институти

Марказий

гербарий

(

Т

ASH)

коллекциясини

бойитиш

имконини

берган

ва

FLORUZ (www.floruz.uz)

ахборот

-

таҳлил

тизимига

киритилган

;

флоранинг

камёб

ва

эндем

турлари

ҳақидаги

янги

маълумотлар

Ўзбекистон

Республикаси

“

Қизил

китоби

”

нинг

навбатдаги

нашрини

тайёрлашда

фойдаланилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

флористик

тадқиқотларнинг

замонавий

усуллари

қўлланилганлиги

ва

янги

топилмалар

ҳақидаги

маълумотларнинг

етакчи

маҳаллий

ва

чет

эл

нашрларда

чоп

этилганлиги

,

олинган

маълумотларнинг

FLORUZ (www.floruz.uz)

ахборот

-

таҳлил

тизимига

ва

давлат

табиатни

муҳофаза

қилиш

ташкилотлари

фаолиятига

киритилганлиги

,

йиғилган

гербарий

намуналарининг

Марказий

гербарий

фондида

сақланаётган

намуналар

билан

таққосланганлиги

,

йиғилган

гербарий

намуналарининг

Марказий

гербарий

(

Т

ASH)

ва

РФА

Ботаника

институти

Санк

Петербург

гербарий

(LE)

фондларида

сақланаётганлиги

,

ишнинг

давлат

илмий

-

тадқиқот

лойиҳалари

доирасида

бажарилганлиги

,

тадқиқотлар

натижаларининг

тегишли

давлат

тузилмалари

томонидан

тасдиқланганлиги

билан

изоҳланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

аҳамияти

Молгузар

тизмаси

флорасининг

аниқ

мақсадли

ўрганилганлиги

,

флоранинг

танқидий

конспекти

тузилганлиги

,

комплекс

таҳлили

амалга

оширилганлиги

,

Молгузар

тизмаси

флорасининг

ўзига

хос

хусусиятларини

аниқланганлиги

,

ўрганилган

флора

ва

унга

чегарадош

ҳудудларнинг

янги

флористик

топилмалар

билан

тўлдирилганлиги

,

Молгузар

тизмаси

ботаник

-

географик

ўрнини

Тоғлиўртаосиё

провинцияси

Кўҳистон

округи

флораси

таркибида

мустақил

район

сифатида

асосланганлиги

ҳамда

Кўҳистон

ва

Нурота

ботаник

-

географик

округи

чегараларининг

аниқланганлиги

билан

изоҳланади

.

9

Тадқиқот

натижаларининг

амалий

аҳамияти

олинган

натижаларнинг

Жиззах

вилояти

ўсимликлар

оламини

муҳофаза

қилиш

ва

ундан

барқарор

фойдаланиш

тизимини

ишлаб

чиқиш

ҳамда

Ўзбекистон

Республикаси

“

Қизил

китоби

”

нинг

навбатдаги

нашри

учун

турлар

изоҳини

тайёрлашда

фойдаланиши

билан

асосланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

жорий

қилиниши

.

Молгузар

тизмаси

флорасини

тадқиқ

қилишдан

олинган

илмий

натижалар

асосида

:

Молгузар

тизмаси

юксак

ўсимликлари

флорасининг

тизимли

маълумотлар

базаси

,

камёб

ва

йўқолиб

бораётган

тур

популяцияларининг

ГАТ

хариталари

Жиззах

вилояти

табиатни

муҳофаза

қилиш

фаолиятига

жорий

этилган

(

Ўзбекистон

Республикаси

Экология

ва

атроф

муҳитни

муҳофаза

қилиш

давлат

қўмитасининг

2017

йил

5

октябрдаги

03-01/12-4560-

сон

маълумотномаси

).

Натижалар

камёб

ва

йўқолиб

бораётган

турларни

муҳофаза

қилиш

,

давлат

кадастрини

юритишга

қаратилган

чора

-

тадбирларни

ишлаб

чиқиш

имконини

берган

;

Молгузар

тизмасининг

84

оила

, 465

туркумга

мансуб

бўлган

1255

турининг

конспекти

,

камёб

ва

эндем

турларнинг

тарқалган

ҳудудлари

бўйича

натижалари

ВА

-

ФА

-

Ф

5-010

рақамли

«

Ўзбекистон

табиий

флорасининг

икки

уруғпаллали

ўсимликлари

систематикаси

»

мавзусидаги

лойиҳада

Тоғлиўртаосиё

провинциясининг

Кўҳистон

округи

флораси

таркибини

тузишда

фойдаланилган

(

Ўзбекистон

Республикаси

Фан

ва

технологиялар

агентлигининг

2017

йил

7

декабрдаги

ФТА

-02-11/1281-

сон

маълумотномаси

).

Натижалар

1983

турдаги

юксак

ўсимликларнинг

замонавий

конспектини

тузиш

,

камёб

ва

эндем

турлари

таркибини

аниқлаш

,

ўсиш

нуқталарини

ГАТ

хариталаш

,

хўжалик

аҳамиятига

эга

турларини

ажратиш

ва

иқтисодий

тармоқларда

барқарор

фойдаланиш

имконини

берган

;

Молгузар

тизмасининг

55

оила

, 350

туркум

, 800

турга

мансуб

юксак

ўсимликларининг

намуналари

Ботаника

институти

Марказий

гербарийси

(TASH)

ноёб

объектига

топширилган

(

Ўзбекистон

Республикаси

Фанлар

академиясининг

2017

йил

7

декабрдаги

4/1255-2581-

сон

маълумотномаси

).

Намуналар

Кўҳистон

ботаник

-

географик

округи

ўсимликлари

коллекциясини

бойитган

ва

камёб

ҳамда

ноёб

ўсимликларни

таҳлил

қилиш

,

шунингдек

FLORUZ

маълумотлар

электрон

базасини

шакллантириш

имконини

берган

.

Тадқиқот

натижаларининг

апробацияси

.

Тадқиқот

натижалари

2

та

халқаро

ва

7

та

республика

илмий

-

амалий

анжуманларда

муҳокамадан

ўтказилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

эълон

қилиниши

.

Диссертация

мавзуси

бўйича

жами

20

та

илмий

иш

нашр

этилган

,

шундан

Ўзбекистон

Республикаси

Олий

Аттестация

Комиссиясининг

докторлик

диссертациялари

асосий

илмий

натижаларини

чоп

этишга

тавсия

этилган

илмий

нашрларда

8

та

мақола

,

жумладан

, 7

таси

республика

ва

1

таси

хорижий

журналларда

нашр

этилган

.

Диссертациянинг

тузилиши

ва

ҳажми

.

Диссертация

кириш

,

уч

боб

,

хулоса

,

фойдаланилган

адабиётлар

рўйхати

ва

иловалардан

иборат

.

Диссертация

ҳажми

90

бетни

ташкил

этади

.

10

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Кириш

қисмида

ўтказилган

тадқиқотларнинг

долзарблиги

ва

зарурияти

асосланган

,

тадқиқотнинг

мақсади

ва

вазифалари

,

объект

ва

предметлари

тавсифланган

,

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланишининг

устувор

йўналишларига

мослиги

кўрсатилган

,

тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

ва

амалий

натижалари

баён

қилинган

,

олинган

натижаларнинг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

очиб

берилган

,

тадқиқот

натижаларини

амалиётга

жорий

қилиш

,

нашр

этилган

ишлар

ва

диссертация

тузилиши

бўйича

маълумотлар

келтирилган

.

Диссертациянинг

«

Молгузар

тизмаси

флорасининг

конспекти

»

деб

номланган

биринчи

боби

Молгузар

тизмасида

олиб

борилган

тадқиқотлар

таҳлили

,

тадқиқот

усуллари

,

флора

конспекти

структураси

ва

янги

флористик

топилмаларга

бағишланган

.

Бобнинг

биринчи

бўлимида

мазкур

ҳудудда

олиб

борилган

ботаник

изланишларнинг

таҳлили

келтирилган

.

Олимлар

эътиборини

асосан

Туркистон

тизмаси

жалб

қилганлиги

туфайли

Молгузар

тизмаси

флораси

таркиби

ҳақидаги

илмий

маълумотлар

етарли

эмас

. XIX

аср

иккинчи

ярмида

В

.

Ф

.

Руссов

,

А

.

Э

.

Регел

ва

В

.

И

.

Липский

дала

тадқиқоти

маршрутлари

Молгузар

тизмаси

орқали

ўтган

. 1919-2010

йй

мобайнида

ушбу

ҳудудга

кўплаб

таниқли

ботаниклар

ва

коллекторлар

ташриф

буюрган

. TASH

фондларида

8000

га

яқин

тадқиқот

ҳудуди

ва

чегарадош

ҳудудлардан

йиғиб

олинган

гербарий

намуналари

сақланмоқда

.

Тадқиқот

ҳудуди

флорасининг

таркиби

М

.

Г

.

Попов

ва

Н

.

В

.

Андросов

(1937),

Е

.

М

.

Демурина

(1972, 1975),

М

.

Б

.

Тиркашева

(2011),

Л

.

А

.

Ботирова

(2012)

ва

бошқаларнинг

Туркистон

тизмаси

ғарбий

қисмининг

ўсимликлар

қопламига

бағишланган

ишларида

,

шунингдек

А

.

С

.

Эсанқуловнинг

(2012)

Зомин

давлат

қўриқхонасига

чегарадош

ҳудудлар

флорасига

бағишланган

диссертациясида

қисман

акс

этган

.

Бироқ

,

мавжуд

тарқоқ

маълумотлар

Молгузар

тизмаси

флорасининг

турлар

таркибини

тулиқ

аниқлаш

учун

етарли

эмас

.

Шунингдек

Молгузар

тизмасининг

ботаник

-

географик

ўрни

ҳамда

Тоғлиўртаосиё

провинцияси

Кўҳистон

ва

Нурота

округлари

чегаралари

каби

муаммоларга

ечим

топилмаган

(

Камелин

, 1973, 1979, 1990).

Бобнинг

иккинчи

ва

учинчи

бўлимида

тадқиқотнинг

объектлари

ва

методлари

,

флора

конспектининг

тузилиши

ва

янги

флористик

топилмалар

тўғрисида

батафсил

маълумотлар

келтирилган

. «

Конспект

...»

да

таксонлар

ўсимлик

дунёсининг

замонавий

филогенетик

тизимларига

асосан

жойлаштирилган

: Polypodiophyta

бўлими

Pteridophytes Phylogeny Group

(Christenhusz & al., 2011)

томонидан

ишлаб

чиқилган

тизим

бўйича

,

Gymnospermae

бўлими

Christenhusz & al. (2011)

тизими

бўйича

, Angiospermae

бўлимининг

тартиби

,

оилалари

,

туркумлари

эса

замонавий

APG IV (2016)

тизимига

асосан

жойлаштирилган

.

Оила

ва

туркумларнинг

ҳажми

ушбу

тизимга

асосан

қабул

қилинган

.

Флора

конспектида

84

оила

ва

465

туркумга

мансуб

1255

тур

хақида

маълумотлар

келтирилган

.

Ҳар

бир

тур

учун

илк

манбаси

,

ҳаётий

шакли

,

11

ареал

типи

,

экологик

мослашуви

,

баландлик

минтақаси

,

хўжаликдаги

аҳамияти

ва

гербарий

намуналарининг

коллекторлари

келтирилган

.

Дала

тадқиқотлари

ва

TASH

фондида

сақланаётган

гербарий

намуналари

текшируви

натижасида

Молгузар

тизмасида

Ўзбекистон

флорасида

илгари

келтирилмаган

2

тур

ва

Помир

-

Олой

тоғ

тизмаси

учун

2

янги

тур

аниқланган

.

Янги

флористик

топилмалар

.

Euphorbia sororia

Schrenk

(

Euphorbiaceae

). TASH

фондидаги

намуналарни

таҳлил

қилиш

давомида

E.

sororia

учун

тегишли

бўлган

айрим

намуналарни

Молгузар

тизмасининг

шарқий

қисмидан

терилгани

аниқланди

: «

Памиро

-

Алай

.

Туркестанский

хр

.

Бассейн

р

.

Заамин

-

су

.

Предгорья

близ

поселения

Биш

-

кубу

:

Кудукчи

-

сай

.

21.05.1935.

Закржевский

».

Ўзбекистон

учун

янги

тур

ҳисобланади

,

ареали

Балхашолди

ва

Орололди

чўллари

,

Қорақум

,

Муюнқум

,

Сирдарё

водийси

,

Жунғор

Олатов

,

Тиёншон

(

Чу

-

Или

тоғлари

,

Сирдарё

Қоратов

,

Илиорти

ва

Кунгей

Олатов

)

ва

Помир

-

Олойнинг

Зарафшон

тизмаларини

қамраб

олади

.

Gypsophila paniculata

L. (

Caryophyllaceae

). 2012

йилда

Молгузар

тизмасининг

шарқий

қисмида

олиб

борилган

дала

тадқиқотлари

давомида

йиғилган

. «

Хребет

Мальгузар

.

Ущелье

Ворота

Тамерлана

.

Около

шоссе

. 20 V

2012, sn,

Азимова

».

Ушбу

топилма

Ўзбекистон

флорасидан

ташқари

Помир

-

Олой

тизмаларидаги

учун

ҳам

илк

бор

аниқланди

.

Ўрта

Осиёда

тур

Устюрт

,

Орол

олди

,

Балхаш

олди

,

Қизилқум

,

Қорақум

,

Тарбағотай

,

Жунғор

Олатоғи

ҳудудларида

тарқалган

.

Sedum pentapetalum

Boriss. (

Crassulaceae

).

Ўрта

Осиёнинг

Ғарбий

Тиёншон

(

Талосс

Олатоғи

,

Қази

Курт

тоғи

,

Угом

тизмаси

,),

Бальхаш

ва

Копетдоғ

флораларида

тарқалган

.

Олиб

борилган

дала

тадқиқотларида

Молгузар

тизмасидан

янги

ўсиш

популяцияси

аниқланди

«

Хр

.

Мальгузар

,

северный

склон

.

Увалсай

, 1380

м

над

ур

.

м

.

Каменистый

склон

южной

экспозиции

. 14. 05. 2012.

Бешко

,

Азимова

».

Дала

тадқиқотлари

ва

(TASH)

фондида

сақланаётган

гербарий

намуналарини

таҳлил

қилиш

натижасида

Молгузар

тизмаси

ва

Туркистон

тизмаси

ғарбий

қисми

флораси

учун

бир

қатор

янги

топилмалар

аниқланди

.

Улардан

энг

муҳимлари

қуйидагилар

:

Allium praemixtum

Vved. (

Amaryllidaceae

).

Қизил

китобга

киритилган

ва

Жануби

-

Ғарбий

Тиёншон

(

Мўғолтов

)

ва

Нурота

тоғларининг

эндеми

ҳисобланади

.

Дала

тадқиқотлари

давомида

бу

тур

Молгузар

тизмасининг

шимолий

ёнбағирликларидан

топилган

: «

Хр

.

Мальгузар

,

северный

склон

.

Пишагар

-

сай

,

выше

к

.

Бош

-

пишагар

.

На

скалах

. 1100

м

н

.

у

.

м

. 16.07.2012.

Бешко

,

Азимова

».

Топилма

ҳақидаги

маълумотлар

Ўзбекистон

Республикаси

Қизил

китобининг

охирги

нашрига

тақдим

этилган

(

чоп

этиш

ҳолатида

)

ҳамда

Amaryllidaceae

оиласига

бағишланган

Ўзбекистон

флорасининг

иккинчи

нашрининг

I

жилдга

киритилган

.

Astragalus aschuturi

B.Fedtsch. (

Fabaceae

).

Турнинг

ареали

Толос

Олатоғи

,

Қоржантоғ

,

Угом

,

Чотқол

ва

Туркистон

тизмаси

тоғларини

қамраб

олади

. TASH

фондида

сақланаётган

намуналар

орасида

Молгузар

ва

Туркистон

тизмалари

туташган

ҳудудларидан

терилган

намуналар

12

аниқланди

: «

Заповедник

Гуралаш

.

На

водоразделе

между

Гуралаш

и

Куль

-

саем

.

У

вершины

склона

,

в

субальпийской

степи

. 31.08.1947.

Л

.

Назаренко

»,

«

Северные

склоны

Туркестанского

хребта

,

бассейн

р

.

Заамин

-

су

,

р

.

Куль

-

сай

.

Водораздел

р

.

р

.

Гуралаш

и

Куль

-

сай

,

выше

арчи

.

№

959. 31.07.1947.

Е

.

Е

.

Короткова

».

Шунингдек

,

Зомин

давлат

қўриқхонасидан

ҳам

намуналар

аниқланди

.

Туркестанский

хр

.

Бассейн

р

.

Гуралаш

.

Перевал

между

Кизил

-

турук

и

Гуралаш

.

Пояс

нагорных

ксерофитов

.

№

817. 13.07.1935.

Б

.

Закржевский

»

ва

бошқ

.

Ушбу

тур

қўриқхона

флораси

рўйхатига

киритилмаган

(

Эсонқулов

, 2012;

Хасанов

,

Эсонқулов

,

Тиркашева

, 2013)

ва

Молгузар

тизмаси

учун

ҳам

Зомин

қўриқхонаси

учун

ҳам

янги

тур

ҳисобланади

.

Astragalus jagnobicus

Lipsky (

Fabaceae

).

Тур

ареали

Олой

,

Олойорти

,

Туркистон

,

Зарафшон

,

Ҳисор

,

Пётр

I,

Дарвоз

,

Вахш

,

Хазратишо

тизмаларини

қамраб

олади

. TASH

фондида

биз

Молгузар

тизмасининг

шарқий

тармоқларидан

терилган

намуналар

аниқладик

: «

Западный

Памиро

-

алай

.

Туркестанский

хребет

.

Зааминская

лесная

дача

.

Арчевник

на

склоне

левого

берега

р

.

Кульсай

.

№

183. 12.07.1933.

В

.

Дробов

,

С

.

Сахабутдинов

»

ва

Туркистон

тизмасининг

шимолий

ёнбағирликларидан

: «

Бассейн

р

.

Санзар

.

Зааминская

лесная

дача

.

Долина

р

.

Кок

-

Джар

,

верховья

,

типчаковая

степь

.

№

237. 18.07.1934.

П

.

Гомолицкий

,

Г

.

Протопопов

».

Бу

тур

ҳам

илгари

чоп

этилган

Зомин

қўриқхонасининг

флораси

таркибига

киритилмаган

ва

моҳиятига

кўра

Молгузар

тизмаси

ва

Зомин

қўриқхонаси

учун

янги

тур

ҳисобланади

.

Ceterach officinarum

Lam. (

Aspleniaceae

).

Ўрта

Осиёда

тур

Помир

-

Олой

,

Тиёншон

ва

Копеттоғда

тарқалган

.

Молгузар

флораси

таркибида

кўрсатилмаган

.

Қуйидаги

нуқталарда

аниқланган

: «

Хребет

Мальгузар

,

северный

склон

.

Пишагар

-

сай

,

выше

кишлака

Бош

-

пишагар

.

На

скалах

. 1100

м

н

.

у

.

м

. 16.07.2012.

Бешко

,

Азимова

».

Энг

яқин

ўсиш

жойлари

Туркистон

ва

Зарафшон

тизмаларида

учрайди

.

Pyrus korshinskyi

Litv. (Rosaceae).

Мазкур

тур

Помир

-

Олойда

(

Заравшон

,

Ҳисор

,

Дарвоз

)

Ғарбий

Тиёншонда

(

Угом

,

Чотқол

,

Фарғона

,

Қурама

)

тизмаларида

тарқалган

. IUCN Red List

рўйҳатига

Critically Endangered B2ab

(iii, v)

мақоми

билан

киритилган

.

Туркистон

тизмаси

ёки

унинг

тармоқлари

флоралари

учун

илгари

келтирилмаган

.

Тадқиқот

ҳудудининг

қуйидаги

нуқталарида

аниқланган

: «

Хребет

Мальгузар

,

северный

склон

.

Карамазарсай

,

в

арчовнике

. 1600

м

н

.

у

.

м

.

Каменисто

-

мелкоземистый

склон

северо

-

западной

экспозиции

. 15 05 2011.

Азимова

,

Бешко

». TASH

маълумотларига

кўра

,

энг

яқин

ўсиш

нуқталари

Ғарбий

Тиёншон

,

Ангрен

сув

ҳавзаси

ва

Ҳисор

тизмасининг

шимолий

қисмида

тарқалган

.

Ranunculus tenuilobus

Regel (

Ranunculaceae

).

Ғарбий

Тиёншоннинг

Фарғона

тизмасида

ва

Помир

-

Олойнинг

Туркистон

,

Зарафшон

ва

Ҳисор

тизмаларининг

ўрта

тоғ

ёнбағирликларда

учрайди

. TASH

фондида

Молгузар

тизмасининг

ғарбий

қисмидаги

куйи

тоғ

минтақасидан

терилган

гербарий

намунаси

маълум

: «

Мальгузарский

хребет

,

близ

Ворот

Тамерлана

,

правая

сторона

р

.

Санзар

.

Против

разъезда

66,

за

г

.

Джизаком

.

№

67. 28.04.1947.

13

Короткова

Е

.

Е

.».

Энг

яқин

ўсиш

нуқталари

Туркистон

ва

Зарафшон

тизмаларида

учрайди

.

Sergia regelii

(Trautv.) Fed. (

Campanulaceae

).

Туркистон

,

Зарафшон

,

Ҳисор

тизмалари

ва

Кўхитанг

тоғ

тизмаларида

учрайди

.

Қуйидаги

нуқтада

топилган

: «

Хр

.

Мальгузар

,

северный

склон

.

Пишагар

-

сай

,

выше

к

.

Бош

-

пишагар

.

На

скалах

. 1100

м

н

.

у

.

м

. 16.07.2012.

Бешко

,

Азимова

».

Энг

яқин

ўсиш

майдонлари

Зомин

қўриқхонаси

ва

Зарафшон

тизмаси

ҳисобланади

:

Silene paranadena

Bondarenko & Vved.

(Caryophyllaceae).

Нурота

тизмасининг

камёб

эндеми

ҳисобланади

ва

Ўзбекистон

Республикаси

Қизил

китобига

киритилган

.

Дала

тадқиқотларимиз

давомида

Молгузар

тизмаси

ҳудудидан

илк

бор

топилди

: «

Джизакская

обл

.

Зааминский

р

-

н

.

Северный

склон

хр

.

Мальгузар

.

Увал

-

сай

. 1300

м

н

.

у

.

м

.

Крутой

мелкоземистый

склон

северной

экспозиции

.

Среди

кустарников

. 14.05.2012.

Бешко

,

Азимова

».

Топилма

ҳақидаги

маълумотлар

Ўзбекистон

Республикаси

Қизил

китобининг

кейинги

нашрлари

учун

тавсия

этилади

.

Sophiopsis sisymbrioides

(Regel et Herd.) O.E. Schulz (

Brassicaceae

).

Жунғор

Олатоғи

,

Тиёншон

(

Илиорти

Олатоғи

,

Сусамир

,

Чотқол

,

Фарғона

тизмалари

)

ва

Помир

-

Олой

(

Олой

,

Зарафшон

,

Ҳисор

,

Қоратегин

,

Петр

I,

Помир

)

тоғларининг

ўрта

ва

юқори

минтақаларида

учрайди

.

Туркистон

тизмасининг

ғарбий

қисми

ва

унинг

тармоқлари

,

жумладан

Молгузар

тизмаси

учун

илгари

келтирилмаган

.

Мазкур

тур

Молгузар

тизмасини

Туркистон

тизмасидан

ажралиш

ҳудудлари

атрофида

топилган

: «

Джизакская

обл

.

Бассейн

р

.

Зааминсу

.

Зааминский

национальный

парк

.

Еттикечувсай

,

каменистый

склон

. 39,69743°

с

.

ш

., 68,41227°

в

.

д

. 1334

м

н

.

у

.

м

. 25.05.2014.

Бешко

Н

.

Ю

.».

Энг

яқин

ҳудудлар

Туркистон

ва

Олой

тизмаларининг

чегараларида

жойлашган

Исфара

дарёси

ҳавзаси

ва

Зарафшон

тизмасидаги

Кўли

Калон

атрофлари

ҳисобланади

.

Диссертациянинг

“

Молгузар

тизмаси

флорасининг

таҳлили

”

деб

номланган

иккинчи

бобида

флоранинг

таксаномик

,

биоморфологик

,

географик

ва

қиёсий

таҳлил

натижалари

келтирилган

.

Биринчи

бўлим

флоранинг

таксономик

таҳлилига

бағишланган

.

Молгузар

тизмаси

флорасида

олиб

борилган

дала

тадқиқотлар

,

мавжуд

адабиётларда

келтирилган

маълумотлар

,

Марказий

Гербарий

(TASH)

фондида

сақланаётган

гербарий

намуналарини

танқидий

таҳлили

ва

муаллифнинг

дала

тадқиқотларининг

натижасида

флорада

84

оила

465

туркумга

мансуб

1255

турдан

иборат

эканлиги

аниқланди

.

Бу

кўрсаткич

Ўрта

Осиёнинг

тоғли

қисмидаги

ўртача

баландликдаги

айрим

арид

ва

субарид

тоғлар

флораларидан

бирмунча

кам

.

Масалан

,

Р

.

В

.

Камелин

(1990)

Сирдарё

Қоратов

флораси

учун

1666

тур

келтирган

бўлса

,

Кўҳистон

ва

унинг

атрофларидаги

ҳудудлар

учун

1450

тур

учрашини

маълум

қилган

.

Нурота

тоғи

флорасининг

замонавий

чоп

этилмаган

рўйхати

1289

турни

ўз

ичига

олади

(

Тожибаев

,

Бешко

,

Попов

, 2016).

Молгузар

тизмаси

флораси

турлар

сони

бўйича

Р

.

В

.

Камелин

(1979) 1251

тур

деб

баҳолаган

Шахристон

дарё

хавзаси

флорасига

жуда

яқин

.

Хўжа

-

14

Бақирган

дарё

ҳавзасининг

флораси

1463

турни

(

Гаффоров

, 1991),

Оқсув

дарё

ҳавзаси

флораси

эса

1339

турни

(

Сулаймонов

, 2008)

ўз

ичига

олади

.

Умуман

олганда

,

Молгузар

тизмаси

флорасининг

турлар

бойлиги

даражасини

Тоғлиўртаосиё

провинцияси

учун

меъёрий

деб

баҳолаш

мумкин

.

Ўрганилаётган

флоранинг

йирик

таксономик

бирликларнинг

ўзаро

нисбати

бошқа

Ўрта

Осиёнинг

тоғли

қисмидаги

флоралар

билан

ўхшаш

.

Спорали

ўсимликлар

(Polypodiophyta) 4

оила

, 6

туркумга

мансуб

8

турни

(

умумий

флоранинг

0,64%),

Очиқ

уруғли

ўсимликлар

(Gymnosperms) 2

оила

(

Ephedraceae, Cupressaceae

), 2

туркумга

мансуб

7

турни

ўз

ичига

олади

(

умумий

флоранинг

0,56%).

Бунда

,

Ephedra

ва

Juniperus

туркумлари

турлари

Ўрта

Осиёнинг

бошқа

тоғли

ҳудудларидаги

каби

ўсимликлар

қопламида

муҳим

ўрин

эгаллайди

.

Ёпиқ

уруғли

ўсимликлар

(Angiosperms) 78

оила

455

туркумга

мансуб

1240

турдан

иборат

(

умумий

турлар

сонидан

98,8%

ни

ташкил

қилади

).

Улардан

бир

уруғпаллалилар

(Liliopsida) 17

оила

79

туркумга

мансуб

237

турни

ўз

ичига

олади

(18,88%).

Икки

уруғпаллалилар

(Magnoliopsida) 61

оила

378

туркумга

мансуб

1003

турдан

ташкил

топган

(79,92%).

Бир

уруғпаллали

ва

икки

уруғпаллалиларнинг

умумий

нисбати

1:4,23.

Битта

оилага

ўртача

ҳисобда

5,51

туркум

ва

14,94

тур

тўғри

келади

(1:5,51:14,94).

Ўрта

Осиёнинг

тоғли

қисмидаги

флоралар

билан

қиёсий

таҳлилларнинг

кўрсатишича

(

Сулаймонов

, 2008;

Тожибаев

2010;

Батошов

, 2016;

Тургинов

, 2017),

ушбу

кўрсаткич

маълум

ҳудуднинг

хусусиятларига

боғлиқ

ҳолда

катта

диапозонда

ўзгариб

туради

.

Бундан

ташқари

,

ўрганилаётган

флорада

оила

ва

туркумлардаги

турлар

ўртача

миқдори

кўрсаткичининг

қиёсланаётган

бошқа

Ўрта

Осиё

тоғли

қисмидаги

флораларидан

фарқи

илгари

фойдаланилган

А

.

Л

.

Тахтаджян

(1997)

классификациясига

нисбатан

APG IV (2016)

тизимидаги

кўплаб

оила

ва

туркумлар

ҳажмининг

ўзгариши

билан

изоҳланади

.

Молгузар

флораси

20

оила

таркибида

турлар

сони

жиҳатдан

ўртача

кўрсаткичдан

ошиб

кетади

(

яъни

15

дан

ортиқ

).

Улар

1034

турга

умумлаштирилган

(

умумий

флоранинг

82,39%).

Улардан

15

оила

таркибида

20

ва

ундан

ортиқ

тур

мавжуд

.

Ушбу

полиморф

оилалар

таркибида

948

тур

мавжуд

бўлиб

,

умумий

турлар

сонининг

75,54%

ини

ташкил

қилади

.

Улардан

Asteraceae

(193

тур

–

15,38%),

Fabaceae

(144

тур

– 11,47%),

Poaceae

(125

тур

– 9,96%),

Brassicaceae

(70

тур

– 5,58%),

Lamiaceae

(66

тур

– 5,26%),

Apiaceae

(56

тур

–

4,46%),

Caryophyllaceae

(50

тур

– 3,98 %),

Rosaceae

(44

тур

– 3,51 %)

оилалари

етакчи

ҳисобланади

(1-

жадвал

).

Биринчи

уч

оила

(

Asteraceae,

Fabaceae, Poaceae

)

флоранинг

1/3

қисмини

ўзида

умумлаштиради

.

Етакчи

оилаларнинг

бундай

спектри

Тоғлиўртаосиё

провинцияси

флораси

учун

хосдир

(2-

жадвал

).

Туркумда

турларнинг

ўртача

миқдори

2,7

ни

ташқил

қилади

.

Бунда

туркумнинг

ярмидан

кўп

қисмини

1

тур

эгаллайди

(456

дан

242).

Полиморфлар

гуруҳига

11

ва

ундан

ортиқ

турларни

ўз

ичига

олувчи

14

туркум

киритилган

ва

ушбу

туркумларда

269

тур

умумлаштирилган

(21,45%)

(1-

жадвал

).

Ўрта

Осиёнинг

тоғли

қисмидаги

бошқа

флоралари

каби

Astragalus

(70

тур

– 5,58%),

Allium

(24

тур

– 1,91%)

ва

Cousinia

(21

тур

– 1,67)

15

туркумлари

етакчилик

қилади

.

Шундай

қилиб

,

Молгузар

тизмаси

флораси

Тоғлиўртаосиё

провинциясида

етарлича

бой

флора

ҳисобланади

ва

унинг

таксономик

таркиби

ва

тузилиши

Тоғлиўртаосиё

провинцияси

,

хусусан

Помир

-

Олой

локал

флораларига

хос

хусусиятларни

ўзида

акс

эттиради

.

1-

жадвал

Молгузар

тизмаси

флорасининг

етакчи

полиморф

оилалари

ва

туркумлари

спектри

Оилалар

Туркум

-

лар

сони

Турлар

сони

%

Туркумлар

Турлар

сони

%

Asteraceae

64 193

15,38

Astragalus

70 5,58

Fabaceae

22 144

11,47

Allium

24 1,91

Poaceae

48 125

9,96

Cousinia

21 1,67

Brassicaceae

47 70

5,58

Gagea

21 1,67

Lamiaceae

27 66

5,26

Artemisia

19 1,51

Apiaceae

29 56

4,46

Veronica

16 1,27

Caryophyllaceae

20 50

3,98

Ranunculus

15 1,2

Rosaceae

17 44

3,51

Euphorbia

13 1,04

Boraginaceae

18 39

3,11

Poa

13 1,04

Ranunculaceae

12 38

3,03

Galium

12 0,96

Polygonaceae

7 28

2,23

Taraxacum

12 0,96

Liliaceae

3 27

2,15

Bromus

11 0,88

Amaryllidaceae

2 25

1,99

Carex

11 0,88

Amaranthaceae

13 23

1,83

Ferula

11 0,88

Cyperaceae

7 20

1,59

Жами

: 269

21,45

Жами

: 336

948

75,53

2-

жадвал

Молгузар

тизмаси

ва

айрим

Ўрта

Осиёнинг

тоғли

қисми

флораларидаги

етакчи

оилалари

Оилалар

Молгузар

тизмаси

(

Азимова

,

2017)

Оқсув

дарё

ҳавзаси

(

Сулаймонов

,

2008)

Ғарбий

Тиён

-

Шон

(

Тожибаев

,

2010)

Бойсун

тоғи

(

Тургинов

,

2017)

Сирдарё

Қоратоғи

(

Камелин

,

1990)

Asteraceae

193 (15,38)

177 (13,18)

290 (14,09)

239 (15,28)

250 (15,01)

Fabaceae

144 (11,47)

113 (8,39)

228 (11,08)

193 (12,34)

172 (10,32)

Poaceae

125 (9,96)

114 (8,46)

183 (8,89)

127 (8,12)

177 (10,62)

Brassicaceae

70 (5,58)

86 (6,44)

126 (6,12)

89 (5,69)

117 (7,02)

Lamiaceae

66 (5,26)

63 (4,72)

90 (4,32)

87 (5,56)

73 (4,38)

Apiaceae

56 (4,46)

58 (4,34)

110 (5,34)

71 (4,53)

76 (4,56)

Бобнинг

иккинчи

бўлими

Молгузар

тизмаси

флораси

ҳаётий

шаклларининг

С

. Raunkiaer (1934)

ва

И

.

Г

.

Серебряков

(1962)

томонидан

ишлаб

чиқилган

таснифлар

асосида

амалга

оширилган

таҳлилига

бағишланган

.

Молгузар

тизмаси

флораси

турларининг

С

. Raunkiaer (1934)