ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ЮРИДИК УНИВЕРСИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ
ИЛМИЙ ДАРАЖАЛАР БЕРУВЧИ DSc.27.06.2017.Yu.22.01
РАҚАМЛИ ИЛМИЙ КЕНГАШ
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ЮРИДИК УНИВЕРСИТЕТИ
РУСТАМБЕКОВ ИСЛАМБЕК РУСТАМБЕКОВИЧ
ИНТЕРНЕТ ТАРМОҒИДА ФУҚАРОЛИК-ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШ
12.00.03 – Фуқаролик ҳуқуқи. Тадбиркорлик ҳуқуқи.
Оила ҳуқуқи. Халқаро хусусий ҳуқуқ
ЮРИДИК ФАНЛАРИ ДОКТОРИ (DSc)
ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент – 2017
УДК 347:004.738.5 (575.1)
Фан доктори (DSc) диссертацияси автореферати
мундарижаси Оглавление автореферата докторской (DSc)
диссертации Content of the Doctoral (DSc) Dissertation Abstract
Рустамбеков Исламбек Рустамбекович
Интернет тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга
солиш……………………………………………………………...3
Rustambekov Islambek Rustambekovich
Regulation of Civil-legal Relations in the Internet…………………………..31
Рустамбеков Исламбек Рустамбекович
Правовое регулирование гражданско-правовых отношений в сети
Интернет……………………………………………………………..53
Эълон қилинган ишлар рўйхати
Список опубликованных работ
List of published works………………………………………………………57
2
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ЮРИДИК УНИВЕРСИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ
ИЛМИЙ ДАРАЖАЛАР БЕРУВЧИ DSc.27.06.2017.Yu.22.01
РАҚАМЛИ ИЛМИЙ КЕНГАШ
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ЮРИДИК УНИВЕРСИТЕТИ
РУСТАМБЕКОВ ИСЛАМБЕК РУСТАМБЕКОВИЧ
ИНТЕРНЕТ ТАРМОҒИДА ФУҚАРОЛИК-ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШ
12.00.03 – Фуқаролик ҳуқуқи. Тадбиркорлик ҳуқуқи.
Оила ҳуқуқи. Халқаро хусусий ҳуқуқ
ЮРИДИК ФАНЛАРИ ДОКТОРИ (DSc)
ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент – 2017
3
Фан доктори (DSc) диссертацияси мавзуси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттестация комиссиясида В2017.1.DSc/Yu11 рақам билан
рўйхатга олинган.
Диссертация иши Тошкент давлат юридик университетида бажарилган.
Диссертация автореферати уч тилда (ўзбек, рус, инглиз) Илмий кенгаш веб-сайтида
(www.tsul.uz) ва «ZiyoNET» Ахборот-таълим тармоғи порталида (www.ziyonet.uz)
жойлаштирилди.
Илмий маслаҳатчи: Саид Саидахрарович Гулямов
юридик фанлари доктори, профессор
Расмий оппонентлар: Дилором Мамировна Караходжаева
юридик
фанлари доктори, профессор
Илхом Исмоилович Насриев
юридик фанлари доктори, доцент
Комил Ойдинович Синдаров
юридик фанлари доктори
Етакчи ташкилот: Жаҳон иқтисодиѐти ва дипломатия университети
Диссертация
ҳимояси
Тошкент
давлат
юридик
университети
ҳузуридаги
DSc.27.06.2017.Yu.22.01 рақамли Илмий кенгашнинг 2017 йил «____» _________соат ___:___ даги
мажлисида бўлиб ўтади. (Манзил: 100047, Тошкент ш., Сайилгоҳ кўчаси, 35. Тел.: (99871)
233-66-36; факс: (998971) 233-37-48; e-mail: info@tsul.uz).
Диссертация билан Тошкент давлат юридик университети Ахборот-ресурс марказида
танишиш мумкин (___ рақами билан рўйхатга олинган). (Манзил: 100047, Тошкент ш., А.Тимур
кўчаси, 13. Тел.: (99871) 233-66-36).
Диссертация автореферати 2017 йил «___» __________да тарқатилди.
(2017 йил «____» __________даги ____ рақамли реестр баѐнномаси).
З.Н. Эсанова
Илмий даражалар берувчи илмий кенгаш
раиси, юридик фанлари доктори,
профессор
Н.С. Салаев
Илмий даражалар берувчи илмий кенгаш
котиби, юридик фанлари номзоди
Н.Ф. Имомов
Илмий даражалар берувчи илмий кенгаш
қошидаги илмий семинар раиси, юридик
фанлари доктори, доцент
4
КИРИШ (Докторлик диссертацияси аннотацияси)
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати.
Дунѐда учинчи
минг йилликнинг бошланиши билан Интернет тармоғи фойдаланувчилари
сони кўпайиб
1
, виртуал фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар ривожланиб,
уларни ҳуқуқий тартибга солишга эътибор кучайиб бормоқда. Хусусан, АҚШ
ва Европа Иттифоқи мамлакатлари мазкур муносабатларни қатъий тартибга
солинишини кучайтириш борасида янги қонунларни ишлаб чиқмоқда,
Халқаро савдо ҳуқуқи бўйича БМТ комиссияси – ЮНСИТРАЛ томонидан
«Электрон савдо тўғриcида»ги намунавий қонун, МДҲ иштирокчи-давлатлар
Парламентлараро Ассамблеяси томонидан «Интернетни тартибга солиш
асослари тўғрисида»ги модель қонуни ишлаб чиқилган.
Мустақиллик
йилларида
республикамиз
ижтимоий-иқтисодий
ривожланишида ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш ва
замонавий талаблар асосида ривожланишига алоҳида аҳамият берилиб, бу
борада кенг қамровли мақсадли чора-тадбирлар амалга оширилди. Амалга
оширилган чора-тадбирлар натижасида мазкур соҳани муайян даражада
ривожлантиришга эришилди. Мазкур йўналишда, жумладан давлат
функцияларининг бажарилишида электрон ҳукумат тизими шакллантирилди,
кенг жамоатчиликда Интернет тармоғидан фойдаланиш, тармоқ орқали ўзаро
фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга киришиш шарт-шароитлари яхшиланди
ҳамда мазкур соҳадаги ҳуқуқий база яратилди. Таъкидлаш жоизки, «ҳозирги
пайтда бутун дунѐда ахборот-коммуникация технологиялари даври. Бу соҳа
соат
сайин шиддат билан ривожланмоқда. Ҳозирги кунимиз ва
келажагимизни, бу
соҳа ривожисиз тасаввур қилиш мумкин эмас»
2
.
Мамлакатимизни жадал
ривожлантиришга қаратилган Ҳаракатлар
стратегиясида
иқтисодиѐт,
ижтимоий
соҳа,
бошқарув
тизимига
ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш, барча соҳаларда
ахборот-коммуникация технологияларини янада ривожлантириш, миллий
контентни кучайтириш, уни ахборот ресурслари билан
таъминлаш, республика аҳолисининг юқори тезликда Интернетга уланишини
ҳамда мазкур соҳани ҳуқуқий таъминлашга қаратилган чора-тадбирлар изчил
амалга оширилмоқда.
Жаҳон миқѐсида Интернет тармоғи ва ундаги фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатларнинг самарали ҳуқуқий тартибга солиниши юзасидан олиб
борилаѐтган илмий тадқиқотларда, виртуал муносабатлар хусусиятларини
ҳисобга олган ҳолда, мазкур муносабатларни ҳуқуқий тартибга солинишини
такомиллаштириш, бунда субъектлар ҳуқуқларини таъминлаш ва ҳимоя
қилиш, махсус норматив-ҳуқуқий базани ривожлантириш ва тизимлаштириш,
ҳуқуқни
қўллаш амалиѐтини такомиллаштириш, шунингдек ҳуқуқий
тартибга солиш йўналиш ва истиқболларини тадқиқ этиш муҳим аҳамият
касб этмоқда.
1
Бугунги кунда Интернет фойдаланувчилари сони 3,5 миллиарддан ортиқ. / Жаҳон Интернет статистикаси
(2017 йил бошланиши ҳолати) // www.internetworldstats.com
2
Мирзиѐев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қурамиз // Халқ сўзи. 2016 йил 15-декабрь. –№247 (6682).
5
Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси (1995, 1996), «Товар
белгилари, хизмат кўрсатиш белгилари ва товар келиб чиққан жой номлари
тўғрисида»ги (2001), «Ахборотлаштириш тўғрисида»ги (2003) «Электрон
рақамли имзо тўғрисида»ги (2003), «Электрон ҳужжат айланиши
тўғрисида»ги (2004), «Электрон тўловлар тўғрисида»ги (2004), «Муаллифлик
ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида»ги (2006), «Электрон тижорат
тўғрисида»ги (2015) Қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2002 йил 30 майдаги «Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва
ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш тўғрисида»ги ПФ
3080-сон, 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сон
ҳамда 2017 йил 30 июндаги «Республикада ахборот технологиялари соҳасини
ривожлантириш учун шарт-шароитларни тубдан яхшилаш чора-тадбирлари
тўғрисида»ги ПФ-5099-сон Фармонлари ва мазкур соҳага тегишли бошқа
норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда
мазкур диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланиши-нинг
асосий устувор йўналишларига боғлиқлиги.
Мазкур диссертация
республика фан ва технологиялар ривожлантиришининг I. «Ахборотлашган
жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий, маданий,
маънавий маърифий ривожлантиришда инновацион ғоялар тизимини
шакллантириш ва уларни амалга ошириш йўллари» устувор йўналишига
мувофиқ бажарилган.
Диссертациянинг мавзуси бўйича хорижий илмий тадқиқотлар шарҳи
1
.
Интернет тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни ҳуқуқий тартибга
солиш бўйича илмий тадқиқотлар дунѐнинг етакчи илмий марказлари ва
университетларида, жумладан Universitat Gottingen, Max Planck (Германия),
Université Toulouse 1 Capitole (Франция), University of Edinburgh, University of
Oxford – Oxford Internet Institute (Буюк Британия), Kaplan University,
University of Colorado Boulder, Northwestern Pritzker School of Law – Searle
Center (АҚШ), Korea University (Жанубий Корея), Nanyang Technological
University (Сингапур), Научно-учебная лаборатория по информационному
праву НИУ ВШЭ (Россия), Тошкент давлат юридик университети, Жаҳон
иқтисодиѐти ва дипломатия университетида (Ўзбекистон) олиб борилмоқда.
Интернет тармоғида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга
солишни такомиллаштириш масаласида олиб борилган илмий тадқиқотлар
натижасида қатор, жумладан қуйидаги илмий натижалар олинган: фуқаролик
ҳуқуқий муносабатлар ҳамда улардан келиб чиқадиган ҳуқуқ ва
мажбуриятларнинг концептуал янги тизими асосланган (University of Colorado
Boulder, Northwestern Pritzker School of Law – Searle Center, Korea University),
электрон тижорат шартномалари доирасида шартноманинг махсус шартлари
ва уни тузиш усуллари ишлаб чиқилган (Max Planck, Kaplan University,
1
Диссертация мавзуси бўйича халқаро илмий тадқиқотлар шарҳи: www.uni-goettingen.de, www.mpipriv.de,
www.ut-capitole.fr,
www.ed.ac.uk,
www.oii.ox.ac.uk,
www.kaplanuniversity.edu,
www.colorado.edu,
www.law.northwestern.edu/research-faculty/searlecenter, www.korea.edu, www.ntu.edu.sg, www.pravo.hse.ru/info
law, www.tsul.uz, www.uwed.uz ва бошқа манбалар асосида амалга оширилган.
6
Nanyang Technological University, Université Toulouse 1 Capitole, Universitat
Gottingen, Научно-учебная лаборатория по информационному праву НИУ
ВШЭ), Интернет тармоғидаги муносабатларга нисбатан қўлланиладиган
ҳуқуқ ва юрисдикцияни аниқлаш бўйича янги коллизион қоидалар ишлаб
чиқилган
(University of Edinburgh, University of Oxford – Oxford Internet Institute), домен
номи эгалари ҳуқуқларини таъминлаш ва муҳофаза қилишда мутлақ
ҳуқуқлардан фойдаланиш йўналишлари ишлаб чиқилган (Тошкент давлат
юридик университети).
Дунѐда Интернет тармоғида вужудга келувчи виртуал ижтимоий
муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш бўйича бир қатор, жумладан,
қуйидаги устувор йўналишларда тадқиқотлар олиб борилмоқда: Интернет
тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи миллий
қонун ҳужжатларининг халқаро унификациясини таъминлаш; электрон
тижорат доирасида савдо операцияларини амалга оширишнинг ҳуқуқий
механизмларини ривожлантириш; интеллектуал мулк эгаларининг Интернет
тармоғи доирасида мутлақ ҳуқуқларини муҳофаза қилиш усулларини
такомиллаштириш; Интернет тармоғидаги чет эл элементи билан
мураккаблашган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни коллизион-ҳуқуқий
тартибга солишга қаратилган қоидаларни ишлаб чиқиш.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
Интернет тармоғидаги
фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишнинг айрим жиҳатлари,
мазкур муносабатларнинг ўзига хос алоҳида масалалари мамлакатимизнинг
олимларидан – Х.Р.Раҳмонқулов, О.Оқюлов, Н.Ф.Имомов, Ш.Н.Рўзиназаров,
С.С.Гулямов, Б.Н.Тошев, Д.М.Караходжаева, И.И.Насриев, Р.Х.Хурсанов,
А.А.Исманжанов, Д.А.Огай ва бошқаларнинг илмий ишларида муайян
даражада кўриб чиқилган.
Хорижий мамлакатларда Интернет тармоғи ва ундаги муносабатларни
тартибга солишнинг ўзига хос жиҳатлари ўрганилган бўлиб, бунда
Интернетни ва у билан боғлиқ муносабатларни тартибга солишнинг назарий
масалалари Н.А.Дмитрик, С.В.Малахов, А.В.Глушков, И.М.Рассолов
(Россия), А.А.Абдужалилов (Тожикистон), Aaron Schwabach, Brian Craig,
David Johnson (АҚШ), Keith Darrell, Lilian Edwards, Charlotte Waelde
(Буюкбритания)лар томонидан, Интернетда ахборот тарқатиш, ахборотга
бўлган ҳуқуқлар ҳамда Интернет хизмати кўрсатиш масалалари И.Л.Бачило,
С.В.Петровский, В.А.Копыловлар томонидан, Интернет тармоғидаги алоҳида
объектлар муҳофазаси масалалари В.Б.Наумов, А.Г.Серго (Россия), Peng Hwa
Ang (Сингапур), Schryen G. (Германия)лар томонидан, электрон тижорат
масалалари И.В.Невзоров, В.Ю.Моченов (Россия), Ananya Sen, Pinar Yildirim
(Франция)лар томонидан, Интернет тармоғидаги коллизион масалалар
С.А.Бабкин (Россия), Tonnellier A. (Франция)лар томонидан ўрганилган
1
.
Бироқ юқорида номлари келтирилган олимларнинг ишлари асосан
Интернет тармоғи ва ундаги муносабатларнинг алоҳида турлари ва
жиҳатларига бағишланган бўлиб, комплекс ҳуқуқий тартибга солишни
1
Бу ва бошқа манбалар диссертациянинг фойдаланилган адабиѐтлар рўйхатида келтирилган.
7
ѐритишга қаратилмаган. Шу сабабли Интернет тармоғидаги
фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишни комплекс тадқиқ
этиш долзарб ҳисобланади. Мамлакатимизда Интернет тармоғидаги
фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш жиҳатларига оид
алоҳида тадқиқот олиб борилмаган.
Диссертация тадқиқотининг диссертация бажарилаѐтган олий
таълим муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Диссертация
тадқиқоти
Тошкент
давлат
юридик
университетининг илмий-тадқиқот ишлари режасига мувофиқ «Ижтимоий
иқтисодий ислоҳотларни фуқаролик-ҳуқуқий таъминлаш муаммолари»
(2014-2019), «Интеллектуал мулк объектларини фуқаролик муомаласида
бўлишини фуқаролик-ҳуқуқий таъминлаш» (2014-2019) ҳамда «Ўзбекистон
коллизион
қонунчилигини
такомиллаштириш
ва
кодификациялаш
муаммолари» (2013-2018) мавзулари доирасида бажарилган
.
Тадқиқотнинг мақсади
Интернет тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатларни тартибга солинишини такомиллаштириш бўйича таклиф ва
тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг вазифалари
:
Интернет тармоғи генезиси, виртуал фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар
моҳияти ва хусусияти, шунингдек бундай муносабатлар объектлари,
субъектлари ва мазмуни тавсифини ишлаб чиқиш;
Интернет тармоғида мутлақ ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш,
интеллектуал мулкнинг анъанавий ва замонавий объектларини Интернет
тармоғидаги ҳуқуқий муҳофазасини таъминлаш йўналишларини белгилаш;
Интернет
тармоғидаги
мажбурият
ҳуқуқий
муносабатларни,
шартномавий ва шартномадан ташқари мажбуриятларни аниқлаш,
шунингдек электрон тижорат муносабатларининг ҳуқуқий таъминланиши
самарадорлигига баҳо бериш;
миллий Интернет сегментидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни
моддий-ҳуқуқий ва коллизион-ҳуқуқий тартибга солинишини аниқлаштириш
ҳамда ҳуқуқни қўллаш амалиѐтини такомиллаштириш бўйича таклиф ва
тавсиялар ишлаб чиқиш;
Интернет тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга
солишга доир муаммоларнинг илмий ечимини топиш.
Тадқиқотнинг объекти
сифатида миллий Интернет тармоғидаги
фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар тизими танлаб олинган.
Тадқиқотнинг предмети
Ўзбекистон Республикасининг Интернет
тармоғидаги
фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солишга
қаратилган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар, ҳуқуқни қўллаш амалиѐти,
хорижий мамлакатлар қонунчилиги ва тажрибаси ҳамда юридик фанда
мавжуд бўлган концептуал ѐндашувлар, илмий-назарий қарашлар ва ҳуқуқий
категориялардан иборат.
Тадқиқотнинг усуллари.
Тадқиқот давомида тарихий, тизимли тузилмавий,
қиѐсий ҳуқуқий, мантиқий, аниқ социологик, илмий манбаларни комплекс
тадқиқ этиш, индукция ва дедукция, статистик маълумотлар
8
таҳлили каби усуллар қўлланилган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги
қуйидагилардан иборат:
электрон шартномавий-ҳуқуқий муносабатлар доирасида шартнома
тарафларининг ҳуқуқларини таъминловчи қоидалар ҳамда мажбуриятларини
аниқлаштиришга қаратилган таклифлар ишлаб чиқилган, шунингдек
электрон шартнома кўринишида тузилиши мумкин бўлмаган шартномалар
асослаб берилган;
электрон тижорат доирасида электрон рақамли имзодан фойдаланиш,
уни миллий ва халқаро миқѐсда унификациялаш, шунингдек қўлланиладиган
ҳуқуқни аниқлашга доир таклифлар асослаб берилган;
домен номи ва веб-сайтларнинг фуқаролик-ҳуқуқий муомаласини янада
ривожлантириш, тегишли субъектлар ҳуқуқ ва манфаатларининг самарали
ҳуқуқий ҳимоясини таъминлашга қаратилган домен номлари ва веб-сайтлар
олди-сотдиси ҳамда ҳуқуқлар ижараси кўринишидаги янги фуқаролик
ҳуқуқий конструкциялар ишлаб чиқилган;
чет эл элементи билан мураккаблашган виртуал фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатларни тартибга солиш механизмлари аниқлаштирилган; виртуал
маконда юзага келувчи фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга нисбатан қонун
ҳужжатларини қўллашга ҳамда комплекс ҳуқуқий тартибга солиш
механизмини шакллантиришга доир таклифлар асослаб берилган.
Тадқиқотнинг амалий натижаси
қуйидагилардан иборат:
цивилистика
назарияси асосида Интернет тармоғи субъектлар ўртасида ўзига хос тарзда
вужудга келадиган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар амал қилувчи ва моддий
маконга бевосита боғлиқ бўлган ва ундан келиб чиқувчи иккиламчи – виртуал
(кибер) макон ҳамда интеллектуал мулк объектлари комплексидан иборат
бўлган ҳосила объект ҳисобланиши асослантирилган ва шу асосда фуқаролик
қонун ҳужжатларини виртуал макондаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга
нисбатан қўллашга доир тегишли таклифлар ишлаб чиқилган; виртуал
фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш жараѐнида тарафлар
манфаатларини ҳимоя қилиш, яхлитлик ва қонунийликни таъминлашга
қаратилган ҳамда тегишли қонун ҳужжатларини янада такомиллаштиришга асос
бўлиб хизмат қилувчи махсус тамойиллар тизими шакллантирилган ва уларни
қонун ҳужжатларида мустаҳкамлаш бўйича таклифлар ишлаб чиқилган;
виртуал маконда юзага келадиган чет эл элементи билан
мураккаблашган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни коллизион-ҳуқуқий
тартибга солишни шакллантиришга хизмат қилувчи коллизион боғловчилар
тизими ишлаб чиқилган;
республикамизда ахборот технологиялари соҳасидаги ижтимоий
муносабатларни комплекс ҳуқуқий тартибга солинишини такомиллаштириш,
шунингдек мазкур соҳани ҳуқуқ соҳалари доирасида ўрганиш ва
ривожланиш йўналишларини белгилаш мақсадида «Кибер ҳуқуқ» янги
комплекс ҳуқуқ соҳаси сифатида асослантирилган.
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги.
Тадқиқот натижалари
халқаро ҳуқуқ ва миллий қонунчилик нормалари, ривожланган давлатлар
9
тажрибаси, ҳуқуқни қўллаш амалиѐти, ўтказилган ижтимоий сўровноманинг
анкета, интервью ва эксперт сўров шаклларига асослангани, статистик
маълумотларни таҳлил қилиш натижалари умумлаштирилиб, тегишли
ҳужжатлар билан расмийлаштирилган. Хулоса, таклиф ва тавсиялар
апробациядан ўтказилиб, уларнинг натижалари етакчи миллий ва хорижий
нашрларда эълон қилинган. Олинган натижалар ваколатли тузилмалар
томонидан тасдиқланган ва амалиѐтга жорий қилинган.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Тадқиқот
натижаларининг илмий аҳамияти ундаги илмий-назарий хулосалар, таклиф
ва тавсиялардан келгуси илмий фаолиятда, қонун ижодкорлигида, ҳуқуқни
қўллаш
амалиѐтида,
фуқаролик
қонун
ҳужжатларининг
тегишли
нормаларини шарҳлашда, миллий қонунчиликни такомиллаштириш ҳамда
фуқаролик ҳуқуқи, тадбиркорлик ҳуқуқи, халқаро хусусий ҳуқуқ фанларини
илмий-назарий
жиҳатдан
бойитишга
хизмат
қилади.
Тадқиқот
натижаларидан янги илмий тадқиқотлар олиб боришда фойдаланиш мумкин.
Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти қонун ижодкорлиги
фаолиятида, хусусан норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тайѐрлаш ҳамда уларга
ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш жараѐнида, ҳуқуқни қўллаш амалиѐтини
такомиллаштиришда ҳамда олий юридик таълим муассасаларида хусусий
ҳуқуқ соҳасидаги фанларни ўқитишда хизмат қилади.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Интернет тармоғида
фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш тадқиқоти бўйича
олинган илмий натижалар асосида:
электрон шартномалар кўчмас мулкни сотишга, шунингдек қонун
ҳужжатларига мувофиқ нотариал тасдиқланиши ѐки давлат рўйхатидан
ўтказилиши керак бўладиган ҳамда биржада тузиладиган битимларга татбиқ
этилмаслиги, электрон тижоратда сотувчи электрон ҳужжатлар ва электрон
хабарларни белгиланган тартибда сақлашни таъминлаши кераклиги,
шунингдек электрон тижоратда сотувчи электрон рақамли имзолардан
фойдаланган ҳолда электрон ҳужжат тарзида шартнома — экспорт контракти
тузиши мумкинлиги тўғрисидаги таклифлар Ўзбекистон Республикаси
Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 июндаги «Электрон тижоратда
битимларни амалга ошириш
тартибини янада такомиллаштириш
чора-тадбирлари тўғрисида»ги 185-сон қарорда фойдаланилган (Ўзбекистон
Республикаси Иқтисодиѐт вазирлигининг 2016 йил 4 октябрдаги ил
фил-4-7/20-1376-сон маълумотномаси). Бу электрон тижоратда электрон
битимлар тузиш, улар бўйича ўзаро мажбуриятлар бажарилишини ҳамда
тарафларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ҳимоя
қилиниши
таъминланишига хизмат қилади;
домен номлари ва веб-сайтларни фуқаролик-ҳуқуқий муомаласини
таъминлашга, хусусан уларнинг олди-сотдиси, ижарага берилиши ҳамда
тарафлар ўртасида ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг тўғри белгиланишига
қаратилган ҳуқуқий механизм ҳамда намунавий шартномалар ишлаб
чиқилган ҳамда ҳуқуқни қўллаш амалиѐтига жорий этилган (Ўзбекистон
Республикаси
Ахборот
технологиялари
ва
коммуникацияларини
ривожлантириш вазирлиги UZINFOCOM – Компьютер ва ахборот
10
технологияларини ривожлантириш ҳамда жорий этиш Марказининг 2017 йил
24 январдаги 23-5/90-сон далолатномаси). Бу домен номлари ва веб
сайтларнинг эгалари ҳуқуқларини муҳофаза қилиш ва кенгайтириш, мазкур
объектларнинг эркин фуқаролик муомаласини таъминлашга имкон беради;
электрон тижорат соҳасидаги қонун ҳужжатларининг қўлланилиш доираси ва
асосий тушунчалар мазмунини кенгайтириш, шахсий маълумотларни
ҳимоялаш ҳамда қўлланиладиган ҳуқуқ тўғрисидаги қоидаларни киритишга
доир таклифлар Ўзбекистон Республикасининг «Электрон тижорат
тўғрисида»ги Қонуни такомиллаштирилиши жараѐнида қўлланилиши,
шунингдек мазкур соҳани комплекс ҳуқуқий тартибга солишга, махсус
тамойилларни мустаҳкамлашга ҳамда чет эл элементи билан мураккаблашган
муносабатларни тартибга солишга қаратилган «Миллий Интернет сегменти
тўғрисида»ги Қонун лойиҳаси маълумот учун қабул қилинган (Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 2016 йил 17 октябрдаги 04/642-сон
хулосаси). Мазкур таклифлар республикамизда электрон тижорат
муносабатларини кенгроқ ҳуқуқий тартибга солишга, ушбу муносабат
субъектлари ҳуқуқларининг ҳар тарафлама ҳимоя қилинишига, шунингдек
янги қонун қабул қилиниши Интернет тармоғи фойдаланувчилари ҳуқуқ ва
қонуний манфаатларини ҳар тарафлама таъминланишига хизмат қилади;
тадқиқот натижалари ва маълумотлари ўқув жараѐнига жорий этилган,
хусусан «Халқаро савдо ҳуқуқи» фани ўқув дастурига электрон тижоратнинг
халқаро-ҳуқуқий тартибга солиниши масалалари, «Халқаро муаллифлик ва
патент ҳуқуқи» фани ўқув дастурига Интернет тармоғида муаллифлик,
турдош ва патент ҳуқуқи ҳамда шахсийлаштириш воситаларини муҳофаза
қилиш масалалари (Тошкент давлат юридик университетининг 2016 йил 26
декабрдаги 02-20/349-сон далолатномаси) ҳамда «Халқаро муаллифлик ва
патент ҳуқуқи» дарслигига (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус
таълим вазирлигининг 2016 йил 22 январдаги 26-сон буйруғи билан дарслик
сифатида нашр қилишга рухсат берилган. Рўйҳат рақами 26-062) тегишли
мавзулар киритилиб, буларнинг барчаси талабаларни ўқитишда, уларга янги
билимлар бериш ва кўникмаларини шакллантиришда манба бўлиб хизмат
қилади.
Тадқиқот натижаларининг апробацияси.
Тадқиқотнинг натижалари
12 та илмий-амалий анжуманда, жумладан, «Интеллектуал мулк ҳуқуқи:
ривожлантириш
истиқболлари.
Халқаро
конференция материаллари
тўплами» (Тошкент, 2012), «Хусусий ҳуқуқнинг долзарб муаммолари»
(Тошкент, 2013), «Конституция – мамлакатимиз тараққиѐти истиқболининг
муҳим гарови» (Тошкент, 2013), «Ёшларга оид давлат сиѐсати ва уни ҳуқуқий
таъминлаш муаммолари» (Тошкент, 2014), «Ўзбекистонда электрон
ҳукуматнинг жорий этилиш истиқболлари: муаммо ва ечимлар» (Тошкент,
2015), «Вопросы современной юриспруденции» (Новосибирск, 2016),
«International Scientific Review of the Problems and Prospects of Modern Science
and Education» (Бостон, 2016), «Humanities and Social Sciences in Europe:
Achievements and Perspectives» (Вена, 2016), «Суд-ҳуқуқ ислоҳотлари
шароитида Ўзбекистон Республикаси хўжалик процессуал қонунчилигини
такомиллаштириш масалалари» (Тошкент, 2016), «Фуқаролик ҳуқуқини
11
такомиллаштиришнинг долзарб масалалари» (Тошкент, 2016), «Тадбиркорлик
фаолиятини ривожлантириш ва хусусий мулкни ҳимоя қилиш тизимини
янада такомиллаштиришнинг назарий ва амалий масалалари» (Тошкент,
2017), «Ташқи иқтисодий фаолиятни ҳуқуқий тартибга солишнинг долзарб
масалалари» (Тошкент, 2017) мавзуларида халқаро ва республика миқѐсида
ўтказилган илмий-амалий
конференцияларда ҳамда Иқтисодиѐт олий
мактабида ўтказилган «Кибер ҳуқуқ» мавзусидаги (Россия, 2014, 2015) ҳамда
Университет Тулуза 1 Капитолийда бўлиб ўтган халқаро давра суҳбатларида
(Франция, 2016) апробациядан ўтган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги.
Диссертация
мавзуси бўйича жами 36 та илмий иш, жумладан 3 та монография, 1 та
рисола, 1 та дарслик, 19 та илмий мақола (4 таси хорижий нашрларда) чоп
этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация таркиби кириш,
тўртта боб, хулоса, фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати ва иловалардан
иборат. Диссертациянинг ҳажми 260 бетни ташкил этган.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Диссертациянинг
кириш
(докторлик диссертацияси аннотацияси)
қисмида тадқиқот мавзусининг долзарблиги ва зарурати, тадқиқотнинг
республика фан ва технологиялари ривожланишининг асосий устувор
йўналишларига боғлиқлиги, диссертациянинг мавзуси бўйича хорижий
илмий-тадқиқотлар шарҳи, тадқиқ этилаѐтган муаммонинг ўрганилганлик
даражаси, диссертация мавзусининг диссертация бажарилаѐтган олий таълим
муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари билан боғлиқлиги, тадқиқотнинг
мақсад ва вазифалари, объекти ва предмети, усуллари, тадқиқотнинг илмий
янгилиги ва амалий натижаси, тадқиқот натижаларининг ишончлилиги,
тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти, уларнинг жорий
қилиниши, тадқиқот натижаларининг апробацияси, натижаларнинг эълон
қилинганлиги ва диссертациянинг ҳажми ва тузилиши ѐритиб берилган.
Диссертациянинг
«Интернет тармоғи ва унда вужудга келувчи
фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг умумий тавсифи»
деб номланган
биринчи бобида Интернет тармоғининг генезиси ва унинг ҳуқуқий
тушунчаси, Интернет тармоғини ҳуқуқий тартибга солиш ҳамда Интернет
тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг умумий тавсифи,
Интернет тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар объектлари,
субъектлари ва мазмуни таҳлил қилинган.
Интернет тармоғининг жаҳон миқѐсида вужудга келиши ва
ривожланиши ретроспектив таҳлил қилиниб, Ўзбекистон Республикасида
мазкур соҳанинг ривожланиши, соҳадаги муносабатлар ва давлат
бошқарувининг ривожланиши таҳлил қилинган.
Интернет
тармоқ
ташкилоти
сифатида
ва
унинг жамиятни
ривожлантиришдаги роли ва Интернет тармоғи тушунчаси таҳлил қилиниб,
мазкур тушунчага бўлган ѐндашувлар ва мавжуд таърифлар ўрганиб
чиқилган.
12
Бугунги кунга қадар мазкур тушунчага техник ва ахборот билан боғлиқ
хусусиятлардан келиб чиқувчи таърифлар берилганлиги боис унга ҳуқуқий
таъриф бериш четда қолганлиги кўрсатилган. Ўз навбатида, ҳозирги вақтда
Интернет тушунчасига аниқ ҳуқуқий таъриф берилмаганлиги, унинг ҳуқуқий
мақоми
белгиланмаганлиги,
тармоқда
юзага келадиган ижтимоий
муносабатларга лозим даражада эътибор берилмаслиги, улар етарлича
ҳуқуқий тартибга солинмаганлиги, биринчи навбатда Интернет тармоғи
тушунчасига ҳуқуқий таъриф бериш, уни халқаро ҳужжатда мустаҳкамлаш,
шунингдек
миллий қонунларда бирхиллаштиришни амалга ошириш
зарурлиги, бу Интернет тармоғи ҳамда унда юзага келувчи муносабатларни
тартибга соладиган қонунчиликни шакллантириш ва ривожлантириш учун
аниқ мўлжал олиш имконини бериши кўрсатиб берилган. Шундан келиб
чиқиб, Интернет тармоғининг техник ва ҳуқуқий томонларини бирлаштириш
учун қуйидаги таъриф таклиф қилинган: Интернет – тармоқ субъектларини
бир-бирлари билан тегишли техника воситалари орқали боғлаб, ҳуқуқий
муносабатларга
киришишини, ҳуқуқларини амалга ошириши ва
мажбуриятлари бажарилишини
таъминлайдиган компьютер (ахборот)
тармоғи.
Бугунги кунда Интернет тармоғи, унинг ҳуқуқий моҳияти кўплаб илмий
мунозаралар, Интернет тармоғи фуқаролик ҳуқуқининг объекти ѐки субъекти
бўла олиши доирасида баҳсларга сабаб бўлмоқда. Кўплаб муаллифлар
Интернет тармоғини ҳуқуқ объект ҳам, субъект ҳам эмаслигини эътироф
этишмоқда. Лекин Интернет тармоғини объект сифатида тўлиқ тан олмаслик
борасидаги фикрларга қўшилмаслик учун асослар мавжуд. Биринчи
навбатда, Интернет тармоғи бевосита интеллектуал фаолият натижаси
сифатида вужудга келган, унинг техник асослари ҳам худди шундай ишлаб
чиқилган. Иккинчидан, Интернет тармоғидан фойдаланиш учун унга уланиш,
ҳақ тўлаш шартлари мавжуд. Учинчидан, Интернет тармоғи кибернетик
маконни, яъни виртуал муҳитни яратади, унинг эса ўзига хос хусусиятлар ва
объектлари мавжуд, унинг доирасида маълум ижтимоий муносабатлар
шаклланади. Буларнинг барчаси Интернетни маълум даражада объект
сифатида қараш учун асос мавжудлигини кўрсатади. Шулардан келиб чиққан
ҳолда, Интернет тармоғи бир нечта объектлардан хосил бўлган иккиламчи
ѐки ҳосила объект сифатида тавсифланиши мумкин.
Фуқаролик ҳуқуқи доирасида ҳосила объект жиҳатлари тўлиқ ва ҳар
томонлама ѐритилмаган бўлсада, унинг маълум хусусиятларини кўрсатиш
мумкин. Ҳосила объектлар ўзига нисбатан асосий объектга эга бўлиши,
шунга қарамасдан ўзи ҳам мустақил объект сифатида намоѐн бўлиши ҳамда
асосий объектнинг йўқ бўлиб кетиши асосий ҳолатларда ҳосила объектининг
ҳам йўқ бўлишига олиб келишини кўрсатиш мумкин.
Шу ўринда, Интернетни кўплаб компьютерлар, алоқа узатиш
технологиялари, дастурлар, маълумотлар базаси каби интеллектуал мулк
объектларининг ўзаро бирлашиши, яъни комплекси асосида вужудга келган
ҳосила объект сифатида намоѐн бўлади, шунингдек Интернет бевосита
моддий макон билан узвий боғлиқликда бўлади, вужудга келувчи
технологиялар, виртуал маконнинг субъектлари моддий маконда мавжуд
13
бўлиб, уларнинг мавжудлиги билан тармоқнинг мавжудлиги таъминланади.
Тармоқни шакллантирувчи интеллектуал мулк объектлари комплексининг,
хусусан, тармоқ фаолиятини таъминловчи асоснинг нобуд бўлиши,
тармоқнинг ишламаслигига, яъни йўқ бўлишига олиб келади.
Шунга асосан, Интернет тармоғи субъектлар ўртасида ўзига хос тарзда
вужудга келадиган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар амал қилувчи ва
моддий маконга бевосита боғлиқ бўлган ва ундан келиб чиқувчи иккиламчи –
виртуал (кибер) макон ҳамда интеллектуал мулк объектлари комплексидан
иборат бўлган ҳосила объект эканлигини эътироф этиш мумкин.
Мазкур ҳолат Интернет тармоғида юзага келувчи фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатларга нисбатан фуқаролик қонун ҳужжатларини қўллаш
муаммосини келтириб чиқаради. Айни вақтда виртуал фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатларнинг ўзига хослиги, бундай муносабатларга фуқаролик қонун
ҳужжатларини қўллаш учун ҳуқуқий асос яратишни талаб қилади. Шунга
асосан виртуал фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар хусусиятларидан келиб
чиққан ҳолда ҳамда уларни ҳар тарафлама ҳуқуқий тартибга солиш
мақсадида Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида фуқаролик қонун
ҳужжатларининг макон бўйича амал қилиши қоидасини мустаҳкамлаш зарур
бўлиб, бундай қоида мустаҳкамланиши орқали фуқаролик қонун ҳужжатлари
нормаларини виртуал маконда вужудга келувчи муносабатларга татбиқ
қилиш учун тўлиқ ҳуқуқий асос вужудга келади.
Интернет тармоғи ва ундаги муносабатларни тартибга солишда уч
асосий йўналиш, яъни ўзини ўзи тартибга солиш, давлат томонидан тартибга
солиш ва биргаликда тартибга солишга ажратилади. Айрим ривожланган
хорижий мамлакатларда Интернет тармоғининг ўзини-ўзи бошқариш тизими
маъқулланиш ҳолатлари кенг учрайди, бунда Интернет тармоғи жамоат
ташкилотлари
ва
фойдаланувчиларнинг
тузилмалари
томонидан
бошқарилиши мақсадга мувофиқлиги асос қилиб кўрсатилади
1
.
Мазкур ҳолатда Интернет тармоғида амалдаги қонун ҳужжатлари
доирасида ўзини-ўзи тартибга солиш механизмларини жорий этиш устувор
аҳамият
касб
этиб,
бундай механизмлар тегишли муносабатлар
субъектларининг манфаатларига мос бўлади, деб қаралади. Лекин, ҳар
қандай ижтимоий муносабат каби, виртуал фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар
ҳам давлат томонидан бошқарилиши, ҳуқуқий тартибга солиниши зарур
бўлиб ҳисобланади. Ўз навбатида, тармоқ муносабатларини тўлиқ императив
йўл орқали тартибга солиш мураккаб ва муаммоли ҳолат саналади. Шу
сабабли, Интернетнинг ўзини ўзи тартибга солиш усулини давлат томондан
тартибга солиш усули билан бирлаштириш, бунда ўзини ўзи тартибга солиш
воситаларининг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлаш ва регулятив функцияни
таъминлаш мақсадга мувофиқ бўлиб, бу ўзига хос биргаликда тартибга
солиш тизимини вужудга келтиради ва энг мақбул усул сифатида биргаликда
тартибга солиш усули деб эътироф этилиши мумкинлигини кўрсатади.
1
Jonathan E. Nuechterlein, Philip J. Weiser. Digital Crossroads: Telecommunications Law and Policy in the Internet
Age (MIT Press). 2013.
14
Интернет тармоғи доирасидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар турли
кўринишда юзага келиб, ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Бунда Интернет
тармоғи билан боғлиқ энг биринчи фуқаролик-ҳуқуқий муносабат – Интернет
тармоғига уланиш ѐки Интернет хизмати кўрсатиш билан боғлиқ
муносабатлар. Мазкур муносабатлар дастлаб вужудга келиб, табиий ҳолатда
реал маконда шартнома тузиш кўринишида намоѐн бўлади. Худди
шунингдек, Интернет тармоғидаги айрим хизматлар, хусусан хостинг
хизматлари, домен номларини рўйхатга олиш каби хизматлар реал маконда
вужудга келади. Бошқа муносабатлар эса бевосита Интернет тармоғига
уланган ҳолда виртуал маконда юзага келади, масалан, электрон почтадан
фойдаланиш, ахборот айирбошлаш, маълумотлар олиш, жойлаштириш,
электрон шартнома тузиш ва ҳ.к.
Шулардан келиб чиққан ҳолда, Интернет тармоғидаги муносабатларни
иккита асосий гуруҳга ажратиш мумкин: бунда биринчи гуруҳ – бу Интернет
тармоғи билан боғлиқ ҳолда юзага келадиган муносабатлар (ташқи Интернет
муносабатлар) ва иккинчи гуруҳ – Интернет тармоғининг ўзида юзага
келадиган муносабатлар (ички Интернет-муносабатлар). Демак, Интернет
тармоғи доирасидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар ички ва ташқи
муносабатларга ажратиб ўрганилиши мақсадга мувофиқ.
Интернет тармоғида муайян тарзда юзага келадиган фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатлар айрим ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, Интернетдан
фойдаланувчи ахборот билан бажарадиган ҳар қандай амалларнинг
соддалиги
1
,
Интернет-муносабатларнинг
электрон
кўринишда
ифодаланиши
2
, яъни уларнинг кибернетик маконда, виртуал кўринишда
вужудга келиши, шу билан бирга, ҳар доим ҳам моддий макон билан боғлиқ
бўлмаслиги алоҳида таъкидланади. Айрим олимлар «Интернетдаги ҳуқуқий
муносабатлар» ва «Интернетда ахборот борасидаги муносабатлар»
тушунчаларини ўзаро фарқлайдилар
3
. Умумий жиҳатдан, Интернет
тармоғидаги муносабатлар ўзига хос хусусиятларга эга эканлиги эътироф
этилиб, шундан келиб чиққан холда бундай муносабатлар комплекс ҳуқуқий
тартибга
солиниши
керак.
Шунингдек,
Интернет
тармоғидаги
муносабатларнинг асосий қисми фуқаролик-ҳуқуқий муносабат эканлиги, шу
жумладан, бу муносабатлар халқаро хусусиятга эга бўлиши, бундай
муносабатлар фуқаролик ҳуқуқи ва халқаро хусусий ҳуқуқ нормалари билан
тартибга солиниши кераклигини кўрсатади.
Кўриниб турибдики, Интернет тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатлар объектлари Интернет тармоғи хусусиятларидан келиб чиқиб,
1
Трофименко А. Какими нормативными актами регулировать "сетевые" отношения // Электронный ресурс:
http://www.juristlib.ru
2
Разуваев В.Э. Правовые отношения в сети Интернет // Материалы научно-практической конференции
юридического факультета Елецкого государственного университета им. И.А. Бунина. Вып. 4. Елец: ЕГУ им.
И.А. Бунина, 2003. – С. 64 – 68.
3
Jonathan E. Nuechterlein, Philip J. Weiser. Digital Crossroads: Telecommunications Law and Policy in the Internet
Age (MIT Press). 2013. – Р.54; Булатецкий Ю.Е. Правовое регулирование электронной торговли //
Коммерческое (торговое) право. – М., 2002. – С. 880 – 886; Копылов В.А. Информационное право. – М., 1997.
– С. 130.
15
биринчи навбатда, ахборот бўлиб ҳисобланади. Мазкур ҳолат М.Дашян
1
,
С.Кара-Мурза
2
, И.М.Рассолов
3
ва бошқа қатор олимлар қарашларига ҳам
мосдир. Шундан келиб чиққан ҳолда, фуқаролик ҳуқуқи объектлари қаторига
ахборот киритилиши, бу, ўз навбатида, Ўзбекистон Республикасининг
Фуқаролик кодекси 81-моддасида акс эттирилиши Интернет тармоғидаги
объектларнинг ҳуқуқий тартиботига ижобий таъсир кўрсатади.
Интернет тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъектлари
жисмоний шахслар, юридик шахслар ва давлат бўлиши билан бир қаторда,
улар фойдаланувчи, хизмат кўрсатувчи ѐки тартибга солувчи сифатида ҳам
намоѐн бўлади. Шунингдек, Интернет тармоғи доирасида ахборот
воситачиси сифатида намоѐн бўлувчи учинчи тараф иштироки мавжуд
бўлади. Бундан ташқари тармоқнинг глобаллигидан келиб чиққан ҳолда,
унинг субъектлари дунѐнинг ҳар қандай жойида бўлиши мумкин, бундай
субъектларга нисбатан анъанавий қонунчилик нормаларини қўллашда
қийинчилик вужудга келади, бу эса субъектларни идентификация қилиш ва
муносабатга нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқни аниқлаш муаммоларини
келтириб чиқаради.
Юқоридаги таҳлиллар асосида, Интернет тармоғидаги фуқаролик
ҳуқуқий муносабатлар умумий фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар каби
юридик фактларга таянган ҳолда, ўзаро тенг ва мустақил субъектлар
ўртасида, томонларда субъектив ҳуқуқ ва мажбурият келтириб чиқариб,
асосан, диспозитив усулда тартибга солинишини кўрсатиш мумкин.
Диссертациянинг
«Интернет
тармоғида
мутлақ
ҳуқуқий
муносабатларнинг тартибга солиниши»
деб номланган иккинчи бобида
Интернет тармоғида мутлақ ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш ва
интеллектуал мулк объектларини муҳофаза қилишнинг умумий масалалари,
Интернет тармоғида муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқларни муҳофаза
қилиш, Интернет тармоғида саноат мулки ҳуқуқи ва шахсийлаштириш
воситаларини муҳофаза қилиш, Интернет сайт ва домен номи интеллектуал
мулкнинг янги объектлари сифатида ва уларга доир муносабатларни ҳуқуқий
тартибга солиниши таҳлил қилинган.
Интеллектуал мулк объектларининг Интернет тармоғида намоѐн
бўлишининг ўзига хос хусусиятларга эга бўлиши, Интернет тармоғининг
ахборот маконида юз бераѐтган ва мутлақ ҳуқуқларни таъминлаш билан
боғлиқ бўлган жараѐнларни тартибга солишда қийинчиликларни юзага
келтиради.
Интеллектуал мулк ҳуқуқи доирасида муаллифлик ва турдош ҳуқуқлар
Интернет тармоғида энг кенг тарқалган бўлиб, уларга оид қонунчилик
нормалари Интернет тармоғи доирасида ҳам қўлланилиши эътироф этилади,
лекин Интернет тармоғида муаллифлик ва турдош ҳуқуқлар нуқтаи
назаридан муҳофазага лаѐқатли объектларни белгилаш масаласи долзарб
бўлиб қолмоқда. Интернет тармоғида муаллифлик ҳуқуқларининг бузилиши
1
Дашян М. Право информационных магистралей. Вопросы правового регулирования в сфере Интернета. –
М.: Волтерс Клувер, 2007. – С.56.
2
Кара-Мурза С. Манипуляция сознанием. XXI век. – М.: Алгоритм, 2013. – С. 302.
3
Рассолов
И.М. Информационное право. Учебник для магистров. – М.: Юрайт, 2013. – С. 119.
16
ҳолатлари таҳлили, мазкур масалага доир миллий қонунчиликни
такомиллаштириш, алоҳида халқаро-ҳуқуқий ҳужжат қабул қилиниши ҳамда
унинг асосида миллий қонунларни унификациялаш зарурати кўрсатади.
Интернет тармоғи доирасида саноат мулки объектлари, хусусан патент
ҳуқуқи ҳамда шахсийлаштириш воситалари ҳам намоѐн бўлиб, бунда
хорижий муаллифларнинг қарашларига
1
қўшилган ҳолда, Интернет тармоғида
патент ҳуқуқи ва шахсийлаштириш воситаларини шартнома асосида тақдим
қилиниши, мазкур объектларни Интернет тармоғига шартнома асосида
чиқариш ва ҳимоясини таъминлаш мақсадга мувофиқлигини кўрсатиш
мумкин.
Бугунги кунда Интернет тармоғи доирасида мавжуд бўлган янги
объектлар сифатида веб-сайт ва домен номлари эътироф этиб келинмоқда.
Мазкур тушунчалар ва уларнинг таърифлари таҳлили уларнинг аниқ ҳуқуқий
таърифи мавжуд эмаслигини намоѐн қилиб, ушбу тушунчаларга муаллифлик
таърифлари шакллантирилди.
Бугунги кунда веб-сайт ва домен номлари фуқаролик ҳуқуқининг,
хусусан интеллектуал мулк ҳуқуқининг объектига айланган бўлиб, мазкур
объектлар билан боғлиқ муносабатларни фақатгина тегишли қонунлар
аналогиясидан фойдаланган ҳолда тартибга солиш имкони мавжуд. Лекин
ушбу объектлар бугунги кунга қадар тўлиқ фуқаролик-ҳуқуқий муомалага
киритилмаган бўлиб, улар эгаларининг мазкур объектлардан тўлақонли
фойдаланиш имконияти чекланмоқда. Домен номини рўйхатдан ўтказиш ѐки
веб-сайтни жойлаштириш ушбу объектлардан тўлиқ фойдаланишни
англатмайди, домен номига эгаликни қўлга киритган шахс ундан
фойдаланишни бошқа шахсга топшириши чекланмаган бўлса-да, амалда
бунинг ҳуқуқий механизми мавжуд эмас. Бу эса бошқа шахсга топширилган,
лекин
расмийлаштирилмаган
домен
номи
ѐки
веб-сайт
бўйича
жойлаштирилган маълумотларга нисбатан жавобгар шахсни аниқлашда
қийинчиликларни вужудга келтиради, бунда, қоида тариқасида, домен номи
эгаси доимо жавобгар сифатида намоѐн бўлиб қолади.
Демак, веб-сайт ва домен номига оид муносабатлар, шартномавий
муносабатлар тарзида фуқаролик ҳуқуқи муомаласига киритилиши керак.
Мазкур объектларнинг олди-сотдиси, фойдаланишга топширилиши, тўлиқ
ѐки
қисман
бошқа
шахсга
ўтказилишига
доир
шартномавий
муносабатларнинг ҳуқуқий механизми яратилишида катта эҳтиѐж мавжуд
бўлиб, домен номи ѐки веб-сайтнинг ижарага берилиши, фуқаролик ҳуқуқида
янги ҳуқуқлар ижараси кўринишидаги конструкцияни шакллантиришни
талаб этади. Шундан келиб чиқиб, домен номи ва веб-сайтларнинг олди сотди
ҳамда ижара шартномаларини ишлаб чиқилиши ва ҳуқуқни қўллаш
амалиѐтига жорий этилишига эҳтиѐж мавжуд. Мазкур муносабатларда ҳуқуқ
эгалари манфаатлари эътиборга олиниши мухимлиги, хусусан мазкур
объектлар ахборот тарқатиш воситаси бўлганлиги сабабли, унинг эгасига
қатор мажбуриятлар келтириб чиқариши, бошқалар ҳуқуқларининг
1
Lilian Edwards, Charlotte Waelde. Law and the Internet: Third Edition. 2009. – Р.48.
17
бузилиши ҳолатларини вужудга келтириши мумкин. Бундай ҳолатларда
ҳуқуқ эгаларининг қонуний манфаатларини тарафларнинг ҳуқуқ ва
мажбуриятлари тўғри шакллантирилган шартнома орқали ҳимоя қилиш
имконияти яратилиши керак. Шунингдек, бундай шартномавий муносабат уч
тарафлама бўлиши, бунда учинчи, яъни тасдиқловчи ва мажбурият олувчи
тараф сифатида рўйхатга олувчи ташкилот иштирок этиши керак. Бундай
ҳуқуқни қўллаш амалиѐтининг жорий этилиши домен номи ва веб-сайтларни
тўлиқ фуқаролик муомаласи ҳамда улар эгаларининг ҳуқуқлари
таъминланишига хизмат қилади.
Диссертациянинг
«Интернет
тармоғида
мажбурият-ҳуқуқий
муносабатларнинг тартибга солиниши»
деб номланган учинчи бобида
Интернет тармоғида мажбурият-ҳуқуқий муносабатларнинг умумий тавсифи,
шартномадан
келиб
чиқадиган
мажбуриятлар,
электрон
тижорат
шартномалари ва электрон тижорат доирасида келиб чиқадиган
мажбуриятлар, шунингдек шартномадан ташқари мажбуриятларнинг ҳуқуқий
тартибга солиниши масалалари таҳлил қилинган.
Интернетдан
фойдаланиш
жараѐнидаги
мажбурият
ҳуқуқий
муносабатлар кенг доирада вужудга келиб, улар билан боғлиқ масалалар,
уларнинг юридик тавсифи ва турлари юридик адабиѐтларда лозим даражада
ѐритиб берилмаган. Айни вақтда, Интернет тармоғида мажбуриятларга доир
ҳуқуқий муносабатлар ўз хусусиятига эга бўлиб, бундай муносабатлар
(шартномавий ва деликт) уларнинг виртуаллигидан келиб чиққанда маълум
даражада ўзгарган кўринишда мавжуд бўлади.
Интернет тармоғида мажбурият ҳуқуқий муносабатларнинг асосий
қисми шартномавий мажбуриятлар бўлиб, бундай муносабатларнинг ўзига
хос хусусиятларининг таҳлил қилиниши қатор ҳуқуқий муаммоларни намоѐн
қилади.
Виртуал маконнинг технологик хусусиятлари, шартномаларнинг
электрон шакли уларга шартнома ҳуқуқининг классик қоидаларини қўллашни
қийинлаштиради. Хусусан, тегишли ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлар
таркиби, объектлар хусусияти ва уларнинг юзага келиши учун асос бўлиб
хизмат қиладиган юридик фактлар тавсифи билан белгиланади. Бу ўзаро
электрон алоқа жараѐни устидан назоратга эга бўлмаган тарафни ҳимоя
қилиш
мақсадида шартномавий муносабатларни тартибга солиш
фуқаролик-ҳуқуқий усулнинг императив элементини кучайтиришни тақозо
этади.
Интернет тармоғида шартномалар, тармоқнинг хусусиятидан келиб
чиққанда, фақат консенсуал шартномалар кўринишида бўлиши мумкин.
Бунда реал шартномалар ашѐвий ҳуқуқлар доирасида мавжуд бўлиши
назарда тутилади, Интернетда эса ашѐвий-ҳуқуқий (хусусий аломатлари
билан белгиланган ашѐни контрагентга топшириш билан боғлиқ)
муносабатлар бўлиши мумкин эмас. Шу сабабли, барча шартномалар –
Интернет тармоғидан фойдаланишга доир шартномалар ҳам, виртуал
маконда тузиладиган шартномалар ҳам замирида тарафлар келишуви ѐтувчи
консенсуал шартномалар ҳисобланади.
Бундан ташқари, виртуал макон хусусиятларидан, шунингдек Интернет
компанияларнинг тармоқдан фойдаланувчиларга хизматлар кўрсатиш
18
вазифаларидан келиб чиққанда, Интернет тармоғидаги электрон шартномалар
икки тарафлама хусусият касб этади. Бинобарин, Интернет тармоғидаги
электрон шартномалар икки тарафлама консенсуал шартномалардир.
Электрон шартномаларнинг энг асосий қисми электрон тижорат
доирасида қўлланилиб, электрон шартномаларни махсус тартибга солиш
заруратини намоѐн қилади, бундай шартномаларни тузиш тартиби, уларнинг
хусусиятларини
аниқлаштириш
ҳамда
тарафлар
ҳуқуқларининг
мутаносиблигини таъминлашни талаб этади. Кўрсатиб ўтиш мумкинки,
Интернет виртуал маконида олди-сотди электрон шартномалардан, электрон
кўринишдаги турли-туман хизматлар кўрсатишдан келиб чиқадиган
мажбуриятлар – реклама, асарни электрон журналларда чоп этиш,
воситачилик фаолияти, электрон тижорат фаолияти Интернет тармоғида кенг
тарқалган.
Электрон шартномалар доирасида уларнинг хусусиятларига эътибор
қаратиш ҳамда унинг тарафларини идентификация қилиш, битимларга доир
маълумотлар сақланишини таъминлаш, натижада электрон тижорат
муносабатлари
доирасида
тузиладиган
шартнома
мажбуриятлари
бажарилишини таъминлашга эришиш муҳим аҳамият касб этади.
Айтиш мумкинки, бугунги кунда, ахборот технологиялари халқаро
иқтисодиѐтни ривожлантириш учун муҳим рағбатлантирувчи омил бўлиб
хизмат қилмоқда, электрон савдо муносабатлари доирасида кўплаб ташқи
иқтисодий битимлар тузилмоқда. Бу миллий тадбиркорларни халқаро савдо
бозорларига чиқиш имкониятини кучайтирмоқда. Бунинг натижасида миллий
миқѐсда қонун ҳужжатларида ташқи иқтисодий битимларни электрон
шартнома шаклида тузиш учун имконият ва ҳуқуқий асослар яратиш муҳим
аҳамият касб этади, бунинг таъминланиши эса миллий товарлар ва хизматлар
экспортини ошириш имкониятини яратади, пировард натижада, миллий
иқтисодиѐтни ривожлантиради.
Мазкур жараѐнларда электрон рақамли имзони қўллаш, ундан
фойдаланишни ҳуқуқий таъминлаш муҳим аҳамият касб этиб, бунда электрон
рақамли имзо билан расмийлаштирилган ҳужжатни қоғоз шаклдаги ҳужжатга
тенглаштириш масаласи долзарблик касб этади.
Ўзбекистон Республикасида электрон рақамли имзолар доирасидаги
асосий муаммо – электрон рақамли имзонинг ягона шакли мавжуд эмаслиги.
Хусусан, мамлакатимизда электрон рақамли имзо Солиқ қўмитаси ва
UNICON.UZ давлат унитар корхонаси томонидан тақдим қилинмоқда.
Шунингдек, электрон рақамли имзо тақдим қилиш бўйича бошқа
ташкилотлар ҳам Электрон рақамли имзолар калитларини рўйхатга олиш
марказларини давлат рўйхатидан ўтказиш тартибда тўғрисидаги низомда
белгиланган тартиба рўйхатдан ўтиб, фаолият юритиши мумкин. Мазкур
электрон рақамли имзо тақдим қилувчи ташкилотлар доирасидаги энг катта
муаммо – электрон рақамли имзоларнинг ўзаро тан олинмаслиги ва
унификацияланмаганлиги.
Шу ўринда, бундай муаммони бартараф этиш йўлида электрон рақамли
имзоларни тақдим қилиш бўйича ягона марказ ташкил этиб, электрон
рақамли имзоларни миллий ва халқаро миқѐсда унификациялаш зарур, бу
электрон
19
битимлар ва электрон тижорат ривожланиши ҳамда электрон шартнома
тарафлари манфаатларини ҳимоя қилишга хизмат қилади.
Қайд этиш керакки, миллий қонун ҳужжатларида белгиланган талаблар,
шартномалар хусусиятлари ҳамда ҳуқуқни қўллаш амалиѐтидан келиб чиқиб,
бугунги кунда электрон шаклда тузиш мумкин бўлмаган шартномалар
мавжуд. Бундай шартномалар гуруҳини ажратиб олиш ва қонун
ҳужжатларида электрон шаклда тузилиши чекланиши қоидаларини
мустаҳкамлаш мақсадга мувофиқ.
Шартномаларга доир ҳуқуқий муносабатларда, шартнома нарсаси амалда
мавжуд буюмлар ҳисобланган ва улар бўйича мажбуриятларни бажариш
шартнома тарафининг физик маконда туриши билан боғлиқ бўлган ҳолда,
бундай мажбуриятлар, масалан, мол-мулкни фойдаланиш учун бериш
мажбуриятлари, уйни ижарага бериш шартномаларидан келиб чиқадиган
мажбуриятлар, қурилиш пудрати шартномаларидан келиб чиқадиган
мажбуриятлар,
транспорт-экспедиция
мажбуриятлари
ва
сақлаш
шартномасидан келиб чиқадиган мажбуриятлар Интернет тармоғида
қўлланилмайди. Гарчи мазкур шартномаларни Интернет тармоғи орқали
тузиш мумкин бўлса-да, аммо бундай ҳолларда мажбурият объекти сифатида
моддий дунѐнинг амалда мавжуд бўлган объектларига нисбатан
бажариладиган ҳаракатлар амал қилади, шу сабабли ушбу институтларни
Интернетда қўллаш мумкин эмас.
Бундан ташқари, қонун ҳужжатларига асосан давлат рўйхатидан
ўтказилиши талаб қилинадиган шартномалар, хусусан, кўчмас мулк билан
боғлиқ битимлар ѐки патентдан ўзга шахс фойдасига воз кечиш
шартномалари; нотариал тасдиқлашни талаб қилувчи битимлар, масалан,
рента шартномаси; одатдаги тартибда васиятнома тузиш, шунингдек ўзининг
алоҳида тузилиш тартибига эга бўлган биржа битимлари Интернет тармоғи
орқали электрон тижорат доирасида электрон шартнома шаклида тузилишига
йўл қўйилмайди. Уларнинг электрон шартнома шаклида тузилиши
шартноманинг ҳақиқий эмаслигига олиб келиши мумкин.
Юқорида
баѐн
этилганларнинг
барчаси
электрон
тижорат
муносабатларида электрон шартномаларни махсус тартибга солиш
зарурлигидан далолат беради, бундай шартномаларни тузиш тартиби,
уларнинг хусусиятларини аниқлаштиришни талаб этади.
Интернет тармоғи доирасида шартномадан ташқари мажбуриятлар, яъни
деликт мажбуриятлар ҳам кенг тарқалиб бормоқда. Бунда Интернет
тармоғидаги ҳуқуқбузарликлар – фишинг, компьютер қароқчилиги, дефейс,
хакерлик, спам, киберсковттинг, инсофсиз рақобат, диффамация каби
кўринишларда
юзага
келмоқда.
Интернет
тармоғидаги
деликт
мажбуриятларда
провайдер
ҳамда
фойдаланувчилар
жавобгарлиги
масалалари алоҳида аҳамият касб этмоқда, шунингдек чет эл элементининг
мураккаблашиш ҳолатлари мазкур муносабатларни янада мураккаблаштириб,
қўлланиладиган ҳуқуқ муаммосини келтириб чиқармоқда. Бу эса амалдаги
коллизион боғловчиларни виртуал деликт муносабатларга нисбатан қўллаш
масалаларини долзарб қилиб, қўллаш
20
мақсадга мувофиқ бўлган коллизион боғловчиларни ишлаб чиқиш
заруратини кўрсатди.
Диссертациянинг
«Миллий Интернет сегменти ва ундаги фуқаролик
ҳуқуқий муносабатларни тартибга солинишини такомиллаштириш
муаммолари»
деб номланган тўртинчи бобида Интернет тармоғидаги
фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар доирасида қўлланиладиган ҳуқуқни
аниқлаш, мазкур муносабатлар бўйича юрисдикцияни белгилаш ҳамда
миллий Интернет сегментининг ҳуқуқий тартибга солиниши масалалари
таҳлил қилинган ҳамда тегишли тавсия ва хулосалар ишлаб чиқилган.
Интернет глобал ва трансчегаравий хусусиятга эга бўлиб, унда ҳар
қандай ҳуқуқий муносабат муайян давлат худуди билан чегараланмайди.
Бунинг натижасида Интернет тармоғидаги хусусий ҳуқуқий хусусиятга эга
бўлган ҳар қандай муносабат потенциал равишда халқаро хусусий ҳуқуқнинг
тартибга солиш объекти ҳисобланади, яъни Интернет тармоғида чет эл
элементи билан мураккаблашган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар вужудга
келади, уларни коллизион-ҳуқуқий тартибга солиш эҳтиѐжи пайдо бўлади.
Интернет тармоғида коллизион муаммоларнинг энг мақбул ечими
коллизион нормаларни унификация қилиш ҳисобланади, лекин бу соҳада
виртуал маконга мос келувчи коллизион нормалар тизимини ишлаб чиқиш
муаммоси юзага келмоқда.
Одатда, халқаро хусусий ҳуқуқда ҳуқуқларни белгилаш учун
қўлланиладиган ―жойлашган жой қонуниǁ, ―тузилган жой қонуниǁ, ―зарар
келтирилган жой қонуниǁ коллизион боғловчилари Интернет тармоғида юзага
келувчи ҳуқуқий муносабатларга нисбатан бошқача аҳамият касб этади ва
―сервер жойлашган жойǁ мезони билан уйғунликда қўлланилади. Сервер
жойлашган жой – физик коммуникация тизими (асбоб-ускуналар ва дастурий
таъминот) жойлашган жой. Ахборот жойлаштирилган сервернинг физик
жойлашган жойи (веб-сайт) мазкур коллизион норма мезони сифатида
қаралиши мумкин эмас. Асбоб-ускуналар жойлашган жой, агар асбоб
ускуналар ѐки уларда ўрнатилган дастурий таъминот муайян шахс мулкида
бўлса ва уларнинг ѐрдамида Интернет тармоғида юзага келувчи ҳуқуқий
муносабатлар учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган ҳаракатлар
бажарилаѐтган бўлса, сервер жойлашган жой сифатида квалификация
қилинади.
Халқаро миқѐсда ―провайдер таъсис этилган жойǁ коллизион
боғловчисини қўллаш ҳолатлари ҳам шаклланмоқда. Бунда ташкилот –
провайдер бир давлатда рўйхатдан ўтказилиши ва бошқа давлат ѐки бир неча
давлат ҳудудида хизматлар кўрсатиши, хизматлар кўрсатишнинг иқтисодий
ва ҳуқуқий оқибатлари бутун дунѐда юз бериши мумкин. Провайдер таъсис
этилган жойни белгилаш унинг иштирокидаги иш бўйича юрисдикцияни
аниқлаш учун зарур ва юридик шахснинг шахсий статутини белгилашга кўп
жиҳатдан ўхшаш.
Провайдер таъсис этилган жойни белгилашда рўйхатга олинган жой
билан бир қаторда провайдер амалга ошираѐтган иқтисодий фаолият ҳам
ҳисобга олиниши лозим. Интернет-сайтдан фойдаланиб хизматлар
кўрсатадиган компания таъсис этилган жой технологик инфратузилма
21
жойлашган жой ва сайтдан фойдаланишни амалга ошириш мумкин бўлган
жой эмас, балки компания ўз иқтисодий фаолиятини амалга ошираѐтган
жойдир. Агар провайдер бир нечта жойда рўйхатга олинган бўлса, хизмат
кўрсатиш айнан қаерда амалга оширилишини аниқлаш талаб этилади. Агар
буни аниқлашнинг иложи бўлмаса, провайдер касбий хизматлар кўрсатиш
билан боғлиқ асосий фаолиятни амалга ошираѐтган жой провайдер таъсис
этилган жой деб ҳисобланади.
Булардан ташқари, виртуал фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга уларни
юзага келтирган миллий Интернет сегменти бўйича қўлланиладиган ҳуқуқни
аниқлаш ҳолатлари кенг учрамоқда. Бунда миллий домен номи бўйича
қўлланиладиган ҳуқуқни белгилаш қоидаси шаклланмоқда. Бундай
коллизион боғловчи домен номи маълум давлатга қарашли бўлган тақдирда
самарали бўлади, лекин халқаро домен номлари доирасида уни қўллаш
имконияти чекланади. Шундан келиб чиқиб, хостинг хизмати тақдим
этувчининг ҳуқуқи коллизион боғловчиси халқаро доменлар доирасида
қўлланиладиган коллизион боғловчига айланмоқда.
Буларнинг барчаси Интернет тармоғидаги чет эл элементи билан
мураккаблашган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни коллизион-ҳуқуқий
тартибга солишда махсус коллизион боғловчилар тизимини шакллантириш
орқали уларни ҳуқуқий тартибга солиш механизмини шакллантириш
мақсадга мувофиқ.
Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишда, Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексига
асосан,
фуқаролик
қонун
ҳужжатларининг асосий тамойиллари, яъни, моҳиятан, бутун фуқаролик
ҳуқуқи тизимининг пойдевори бўлган энг асосий қоидалар шакллантирилган.
Мазкур қоидалар моддий макон доирасида вужудга келадиган фуқаролик
ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш нуқтаи назаридан ишлаб чиқилган
бўлиб, улар виртуал фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга тўлиқ мос келмайди.
Мазкур ҳолат виртуал макон ва виртуал фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар
хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда махсус тамойиллар тизимини
шакллантиришни талаб этмоқда. Бундай тамойиллар тизими Интернет
тармоғи субъектларининг тенглиги ва ҳаракатлари эркинлиги; ахборот
воситачисининг холислиги ва бошқа субъектлар харакатлари учун жавобгар
эмаслиги; Интернет тармоғидаги объектлар дахлсизлиги; ахборотнинг
ишончлилиги, сақланиши ва самарали фойдаланилиши; ҳудудий
чекланмаганлик ва эркин ахборот алмашинуви каби тамойиллар кўринишида
шакллантирилиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
Мазкур тамойиллар Интернет тармоғида юзага келадиган фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солиш
жараѐнида
тарафлар
манфаатларини ҳимоя қилиш, яхлитлик ва қонунийликни таъминлашга ҳамда
тегишли қонун ҳужжатларини янада такомиллаштиришга асос бўлиб хизмат
қилувчи махсус тамойиллар тизимини ташкил қилиб, уларни қонун
ҳужжатларида мустаҳкамлаш ҳуқуқий тартибга солиш жараѐнини
такомиллаштиришга хизмат қилади.
22
Бугунги кунда, Интернет борасидаги муносабатларни тартибга
соладиган мавжуд норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштириш зарурати
мавжуд бўлиб, мазкур соҳада бир қатор қонунлар қабул қилиниши ва
мавжудларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилишига эҳтиѐж мавжуд.
Шунга асосан, тадқиқот доирасида Ўзбекистон Республикасининг
«Ахборотлаштириш тўғрисида»ги, «Электрон тижорат тўғрисида»ги, «Товар
белгилари, хизмат кўрсатиш белгилари ва товар келиб чиққан жой номлари
тўғрисида»ги, «Электрон ҳисоблаш машиналари учун яратилган дастурлар ва
маълумотлар базаларининг ҳуқуқий ҳимояси тўғрисида»ги каби қонунларга
ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш бўйича таклифлар ишлаб чиқилиб,
асослантирилган. Шу билан бир қаторда, ахборот технологиялари, хусусан
Интернет тармоғи доирасидаги муносабатлар комплекс характерга эга бўлиб,
турли норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар асосида тартибга солинмоқда, жумладан
асосий муносабатлар қонуности ҳужжатлари орқали тартибга солиниб, тўлиқ
ҳуқуқий тартибот ўрнатилишида қатор муаммоларни юзага келтирмоқда.
Шунга асосан мазкур муносабатларни комплекс ҳуқуқий тартибга солишга
қаратилган қонун қабул қилиниши, мазкур соҳа ҳуқуқий тартибга
солинишида ижобий натижага эришиш имкониятини яратади. Шунга асосан,
тадқиқот натижасида Ўзбекистон Республикаси миллий Интернет
сегментини ҳуқуқий тартибга солиш самарадорлигини ошириш мақсадида
«Миллий Интернет сегменти тўғрисида»ги Қонун қабул қилиниши таклиф
этилиб, унинг лойиҳаси ишлаб чиқилган. Бунинг натижасида, Интернет
тармоғидаги муносабатларни комплекс тартибга солишга қаратилган
норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар кичик тизими шаклланиши кераклиги ҳақида
хулоса қилинган.
Шунингдек, Интернет тармоғида юзага келадиган муносабатлар миллий
ҳуқуқнинг кўп сонли соҳалари нормаларининг ҳуқуқий тартибга солиш
объекти ҳисобланиши, умуман, ахборот технологиялари соҳасидаги
муносабатларнинг ривожланиши ва кенгайиши, уларнинг ҳуқуқий тартибга
солиниши алоҳида хусусият касб этиши бундай муносабатларни махсус
тартибга солишга қаратилган «Кибер ҳуқуқ» деб номланиши мумкин бўлган
комплекс ҳуқуқ соҳаси вужудга келганлиги, уни тадқиқ этиш ва
ривожлантириш муҳим аҳамиятга эга эканлиги асослантирилган.
23
ХУЛОСА
«Интернет тармоғида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга
солиш» мавзусидаги диссертация бўйича олиб борилган тадқиқотлар
натижасида қуйидаги назарий ва илмий-амалий аҳамиятга эга бўлган
хулосаларга келинди:
1. Интернет тармоғи цивилистик моҳиятининг тизимли таҳлили асосида
субъектлар ўртасида ўзига хос тарзда вужудга келадиган фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатлар амал қилувчи ва моддий маконга бевосита боғлиқ бўлган ва
ундан келиб чиқувчи иккиламчи – виртуал (кибер) макон ҳамда интеллектуал
мулк объектлари комплексидан иборат бўлган ҳосила объект ҳисобланиши
илмий-назарий жиҳатдан асослантирилган.
2. Интернет тармоғи ҳамда унда вужудга келадиган фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш уч усулда: ўзини ўзи тартибга
солиш, давлат томонидан тартибга солиш ва биргаликда тартибга солиш
йўли билан амалга оширилиши мумкинлиги кўрсатилди ҳамда мазкур
усуллар ўртасида энг мақбули биргаликда тартибга солиш усули эканлиги
асослантирилган.
3. Бугунги кундаги ахборот технологияларининг ривожи, хусусан
Интернет тармоғининг жамият ҳаѐтига таъсири натижасида вужудга
келаѐтган янги ижтимоий муносабатларнинг кенгайиб бориши, ривожланиши
ҳамда ҳуқуқий тартибга солиниши янги «Кибер ҳуқуқ» комплекс ҳуқуқ
соҳаси шаклланишига олиб келганлиги асослантирилди.
4. Интернет тармоғидаги ҳуқуқий тартибга солишни талаб қиладиган
муносабатларнинг барчаси икки катта гуруҳга ажратилди: биринчи гуруҳ – бу
Интернет тармоғи билан боғлиқ ҳолда юзага келадиган муносабатлар (ташқи
Интернет-муносабатлар) ва иккинчи гуруҳ – Интернет тармоғининг ўзида
юзага келадиган муносабатлар (ички Интернет-муносабатлар).
Интернетда
фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатларнинг
хусусиятлари
аниқлаштирилиб, бунда ноанъанавий асоснинг мавжудлиги (фақат
Интернетдан фойдаланиш имкониятига эга бўлган фойдаланувчиларгина
субъектлар бўлиши мумкин), виртуаллик (фақат сунъий равишда яратилган
ва компьютерлар билан қувватланадиган муҳитда, махсус дастурий ва техник
таъминот ѐрдамида мавжуд бўлиши мумкин), физик чегаралар билан
белгиланмаган маконда мавжудлик билан белгиланиши асослантирилди.
5. Интернет тармоғи ва унда вужудга келувчи фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатлар доирасидаги тушунчаларнинг маъно-мазмунини аниқлаш
заруратидан келиб чиқиб, Интернет, Интернет тармоғида фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатлар, электрон тижорат, электрон шартнома, веб-сайт, домен номи
тушунчаларига муаллифлик таърифи ишлаб чиқилган.
6. Интеллектуал мулк объектлари Интернет тармоғида ўзига хос
хусусиятларга эга бўлиб, уларни ҳуқуқий тартибга солиш ва муҳофазасини
таъминлаш ўзига хос мураккабликларга эга эканлиги очиб берилди. Интернет
тармоғида интеллектуал мулк ҳуқуқларини ҳуқуқий тартибга солишнинг
мақсадга мувофиқлиги тўғрисидаги масалани ечишга нисбатан икки хил
24
ѐндашув мавжудлиги, хусусан давлатнинг аралашуви зарурлиги ва ўзини-ўзи
тартибга солиш кераклигини кўрсатувчи ѐндашувлар таҳлил қилинди ва
бундай муносабатларни тартибга солишда давлатнинг (халқаро даражада –
давлатларнинг) ҳуқуқий аралашуви зарурлиги асослаб берилди. 7.
Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқларни ҳимоя қилиш техника
воситаларини қўллаш йўли билан белгиланган асарлар ѐки турдош ҳуқуқлар
объектларидан фойдаланишга чеклашларни олиб ташлашга қаратилган
ҳаракатлар тақиқланишини қонун ҳужжатларида белгилаш кераклиги, бунинг
натижасида мазкур ҳуқуқларнинг эгаларида янги мутлақ ҳуқуқ – асар ѐки
турдош ҳуқуқлар объектидан фойдаланишни назорат қилиш ҳуқуқи вужудга
келиши асослантирилди.
8. Интеллектуал мулк ҳуқуқининг янги объекти сифатида Интернет-сайт
таҳлил қилиниб, унинг интеллектуал ҳуқуқлар объекти сифатидаги моҳияти
тадқиқ этилди. Бунда Интернет-сайт фуқаролик ҳуқуқларининг мураккаб
объекти ҳисобланиши ва бир нечта мустақил, аммо техник жиҳатдан бир
бири билан муайян усулда яхлит тузилмага боғланган интеллектуал ҳуқуқ
объектлари (ЭҲМ учун дастурлар ва маълумотлар базалари)нинг
бирикмасини ўзида ифодалаши, унда мазкур объектлардан ҳар бирининг
мавжудлиги интеллектуал фаолиятнинг ягона оригинал натижаси амал
қилиши учун зарурлиги ҳақида хулоса қилинди ҳамда Интернет-сайт
муаллифлик ҳуқуқи билан ҳимоя қилиниши кўрсатилди.
9. Интернет тармоғида шартномавий ва шартномадан ташқари
мажбуриятлар вужудга келиши, уларнинг ўзига хос хусусиятлари очиб
берилди. Бевосита Интернет тармоғида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар
ташқи ва ички бўлишидан келиб чиқиб, Интернет тармоғидаги
шартномаларни икки гуруҳга, яъни ташқи Интернет-муносабатларни
тартибга солишга қаратилган шартномалар ва ички Интернет
муносабатларни тартибга солишга қаратилган шартномалар гуруҳларига
ажратиш мумкинлиги кўрсатиб берилди. Интернет тармоғидаги электрон
шартномалар икки тарафлама консенсуал шартномалар бўлиб, улар ҳақ
эвазига ва бепул тузилиши мумкинлиги асослантирилди.
10. Электрон савдони самарали ривожлантириш учун мамлакатнинг
глобал ва очиқ бозорга интеграциялашуви ҳамда мазкур бозорга хос бўлган
универсал қоидаларнинг ўзлаштирилишига имконият яратиши мумкин
бўлган муайян қонунчилик стратегиясини ишлаб чиқиш талаб этилиши
асослантирилди. Бу, айниқса, ташқи иқтисодий фаолиятга тегишли бўлиб,
бундай
муносабатларда электрон тижорат доирасидаги коллизион
муаммоларни ҳал этиш зарурати мавжудлиги асослантирилди.
11. Интернет тармоғининг глобаллиги ундаги муносабатлар халқаро
характерга эга эканлигини кўрсатиб, бунда ҳуқуқ коллизияси вужудга келиши
ва бундай муносабатлар коллизион-ҳуқуқий тартибга солиниш кераклиги
намоѐн қилинди. Бунда Интернет тармоғида коллизион муаммоларнинг энг
оптимал ечими коллизион нормаларни унификация қилиш ҳамда эрк
мухторияти тамойилини қўллашдан иборатлиги асослантирилди. Интернет
тармоғини бирон-бир давлат ҳуқуқи билан боғлаш мумкин эмаслиги, лекин,
25
шу билан бирга, Интернет тармоғининг миллий сегментларида
юрисдикцияларни белгилаш имконияти мавжудлиги кўрсатиб берилди. 12.
Интернет тармоғи виртуал маконни вужудга келтириб, ундаги виртуал
фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда
ҳамда уларни ҳар тарафлама ҳуқуқий тартибга солиш мақсадида Ўзбекистон
Республикаси Фуқаролик кодексига реал ва виртуал макон тушунчаларини
киритган ҳолда фуқаролик қонун ҳужжатларининг макон бўйича амал
қилиши қоидасини мустаҳкамлаш зарурлиги асослантирилди. Бундай қоида
мустаҳкамланиши орқали фуқаролик қонун ҳужжатлари нормаларини
виртуал маконда вужудга келувчи муносабатларга татбиқ қилиш учун тўлиқ
ҳуқуқий асос вужудга келади, яъни бундай қоида реал макон учун
мўлжалланган фуқаролик қонун ҳужжатларини виртуал муносабатларга
қўллаш учун кўприк хизматини ўташи асослантирилди. Бундай норма
Фуқаролик кодексига 4
1
-модда. Фуқаролик қонун ҳужжатларининг макон
бўйича амал қилиши сифатида қуйидаги мазмунда баѐн этилиши таклиф
қилинди:
«4
1
-модда. Фуқаролик қонун ҳужжатларининг макон бўйича амал
қилиши
Фуқаролик қонун ҳужжатлари реал ва виртуал (Интернет тармоғи)
маконларда вужудга келадиган муносабатларга нисбатан, уларнинг
хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда қўлланилади.
Фуқаролик қонун ҳужжати агар унда бошқача тартиб белгиланмаган ва
моҳиятидан фақат реал маконда вужудга келиши мумкин бўлган
муносабатларгагина нисбатан қўлланилиши мумкинлиги англашилмаса,
Интернетда вужудга келадиган, яъни виртуал макондаги ижтимоий
муносабатларга нисбатан ҳам қўлланилади.
Агар виртуал маконда вужудга келадиган муносабатлар уларнинг ўзига
хос жиҳатларидан келиб чиққан ҳолда тартибга солувчи ва бошқача
қоидаларни белгилайдиган махсус қонун қабул қилинган бўлса, виртуал
макондаги муносабатларга ушбу махсус қонун нормалари қўлланилади.
Тарафлар ўртасидаги виртуал маконда вужудга келган муносабатлар
шартномага асосланган бўлиб, шартномада қонун ҳужжатларига зид
бўлмаган ўзгача қоида назарда тутилган бўлса, шартноманинг шартлари ўз
кучини сақлаб қолади».
Бундай қоида барча фуқаролик-ҳуқуқий норматив массивни, агар унда
бошқача қоида белгиланмаган ва моҳиятидан бошқача ҳолат англашилмаса,
Интернетда вужудга келадиган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга нисбатан
ҳам тааллуқли бўлиши қоидасини келтириб чиқаради ва буни таъминлайди.
13. Интернет тармоғи объектлари хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда
ахборотни фуқаролик ҳуқуқи объекти сифатида тўлиқ тан олиш ва тегишли
тартибда Фуқаролик кодексининг 81-моддасига объект сифатида ахборот
киритилиши кераклиги, мазкур ҳолат Интернет тармоғидаги объектларни
тўғридан-тўғри ахборот кўринишида бўлиши билан фуқаролик ҳуқуқи
объекти сифатида тан олиниши ва ҳимоя қилинишига хизмат қилиши
асослантирилди.
26
14. Фуқаролик кодексига битимларни тартибга солишга қаратилган
ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш, уларда электрон битимларни ҳамда
битимларни электрон рақамли имзолар билан тасдиқлашни алоҳида қайд
этиш мақсадга мувофиқлиги асослантирилиб, Фуқаролик кодексининг 105 ва
107-моддаларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш таклифи ишлаб
чиқилди. Шунингдек, электрон ҳужжатларни расмий қоғоз ҳужжатларга
тенглаштиришга эришиш учун Фуқаролик кодексига қуйидаги мазмундаги
353
1
-модда киритиш таклифи ишлаб чиқилди:
«353
1
-модда. Ҳужжат
Ҳужжат деб махсус реквизитлар ѐрдамида формаллаштирилган, бирон
бир жисмда қайд этилган, хатосиз идентификация қилиш ва унинг муаллифи
билан боғлаш имконини берадиган ахборот эътироф этилади.
Ҳужжатни тайѐрлаш, яратиш, сақлаш учун топшириш ва (ѐки) йўқ қилиб
ташлаш жараѐнида уни тегишли технологиялар ѐрдамида бир жойдан бошқа
жойга кўчириш ҳужжат айланиши деб эътироф этилади.
Электрон ҳужжат деб электрон ахборот шаклида ифодаланган ҳужжат
эътироф этилади.
Электрон ҳужжат айланиши деб электрон шаклда амалга ошириладиган
ҳужжат айланиши эътироф этилади».
15.
Ўзбекистон
Республикасининг 2003 йил 11 декабрдаги
«Ахборотлаштириш тўғрисида»ги Қонунида тушунчалар аппаратини
кенгайтириш, ахборот ресурслари эгаси ҳуқуқларини таъминлашга
қаратилган 91-модда ҳамда интеллектуал мулкка бўлган ҳуқуқларни бузувчи
ахборот олиш имкониятини чеклаш тартибини белгилайдиган 122-модда
билан тўлдириш кераклиги асослантирилди. Мазкур моддалар қуйидаги
мазмунда ишлаб чиқилди:
«91-модда. Ахборот ресурсларининг эгаси
Ахборот ресурслари, ахборот тизимлари, технологиялар ва уларни
таъминлаш воситаларининг эгаси – кўрсатилган объектларга эгалик қилиш ва
улардан фойдаланишни амалга оширадиган ҳамда тасарруф этиш
ваколатларини қонунда ѐки ахборот ресурсининг мулкдори билан тузилган
шартномада белгиланган доирада амалга оширадиган субъект».
«122-модда. Муаллифлик ҳуқуқи ва (ѐки) турдош ҳуқуқларни бузиб
тарқатиладиган ахборотдан фойдаланиш имкониятини чеклаш тартиби Ҳуқуқ
эгаси ахборот-телекоммуникация тармоқларида, шу жумладан «Интернет»
тармоғида ўзининг рухсатисиз ѐки бошқа қонуний асосларсиз тарқатилаѐтган
муаллифлик ҳуқуқи ва (ѐки) турдош ҳуқуқлар объектларини ѐки уларни
ахборот-телекоммуникация тармоқларидан фойдаланган ҳолда олиш учун
зарур ахборотни аниқлаган бўлса, алоқа, ахборотлаштириш ва
телекоммуникация технологиялари соҳасида назорат функцияларини амалга
оширувчи махсус ваколатли органга мазкур объектлар ѐки ахборотни
тарқатаѐтган ахборот ресурсларидан фойдаланиш имкониятини чеклаш
чораларини кўриш тўғрисидаги ариза билан кучга кирган суд қарорига
асосланган ҳолда мурожаат этишга ҳақли.
Алоқа, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари
27
соҳасида назорат функцияларини амалга оширувчи махсус ваколатли орган
кучга кирган суд қарорига асосланган ҳолда уч иш куни мобайнида
муаллифлик ҳуқуқи ва (ѐки) турдош ҳуқуқларни бузиб тарқатилаѐтган
ахборотдан фойдаланиш имконини чеклаш йўли билан ҳуқуқлар бузилишини
тўхтатиш бўйича тегишли чораларни кўради».
16. Товар белгиси ва домен номининг ўзаро нисбати ва бу объектлар
эгаларининг
ҳуқуқларини
таъминлаш
мақсадида
Ўзбекистон
Республикасининг «Товар белгилари, хизмат кўрсатиш белгилари ва товар
келиб чиққан жой номлари тўғрисида»ги Қонуннинг 26-моддасига, веб
сайтларни ҳуқуқий ҳимоя объектига киритиш ҳамда мавжуд ҳуқуқларни
таъминлаш ва муҳофаза қилиш мақсадида «Электрон ҳисоблаш машиналари
учун яратилган дастурлар ва маълумотлар базаларининг ҳуқуқий ҳимояси
тўғрисида»ги Қонуннинг 3 ва 6-моддаларига ўзгартириш ва қўшимчалар
киритиш бўйича таклифлар ишлаб чиқилди ҳамда асослантирилди.
17. Ўзбекистон Республикасида электрон тижоратни самарали ҳуқуқий
тартибга солиш механизмини шакллантиришга қаратилган Ўзбекистон
Республикасининг «Электрон тижорат тўғрисида»ги қонунига қуйидаги
мазмундаги ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги таклифлар
асослантирилди:
– қонун мақсади ва қўлланиш доирасини аниқ кўрсатиб бериш (1-модда);
– электрон тижорат тушунчаси (3-модда) ўрнига асосий тушунчаларни
мустаҳкамлаш;
– электрон тижорат соҳасидаги махсус ваколатли давлат органининг
ваколатлари (8-модда) кенгайтирилиб, бундай ваколатлар таркибига электрон
тижорат соҳасида давлат сиѐсатини амалга ошириш, электрон тижорат
соҳасида давлат органлари фаолиятини мувофиқлаштириш, бошқа давлатлар
ва халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликни амалга ошириш, электрон
тижорат
иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини
муҳофаза қилиш бўйича чораларни амалга ошириш каби ваколатларни
қўшиш;
– электрон тижорат иштирокчиси тушунчасини (10-модда) электрон
тижорат субъектлари деб номлаб, бундай субъектларнинг ҳуқуқий мақомини,
уларнинг турлари ва фаолият йўналишларини очиб бериш;
– ахборот воситачиси (12-модда) тушунчасининг, ҳуқуқий мақомини,
турлари ҳамда ким ахборот воситачиси бўлиб ҳисобланмаслигини киритиш,
бу орқали ахборот воситачиси бўлган субъект ва унинг солиққа солиш
механизмларини аниқлаштириш;
– электрон тижоратда шартнома шартларини (14-модда) кенгайтириб,
электрон шартнома хусусиятларини, уни тузиш, сақлаш, ҳақиқий деб тан
олиш ва олмаслик масалаларини тўлиқ баѐн қилиш;
– электрон тижоратда шахсга доир маълумотлардан фойдаланиш
(18-модда)ни қайта кўриб чиқиб, уни шахсий маълумотларни ҳимоялаш деб
қайта шакллантириш, унда электрон тижорат субъектлари ўртасида маълум
бўладиган шахсий маълумотларни ҳимояловчи аниқ ҳуқуқий механизм деб
ифодалаш;
– электрон тижорат субъектларига хавфсизликни таъминлаш бўйича
28
талаблар, электрон тижорат субъектларининг хавфсизликни таъминлаш
бўйича жавобгарлиги, қўлланиладиган ҳуқуқ қоидаларини киритиш. 18.
Интернет тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар доирасида
юрисдикцияни белгилаш муаммоси ечимини кўрсатиш мақсадида
Ўзбекистон Республикаси Хўжалик процессуал кодекси ҳамда Фуқаролик
процессуал кодекси тегишли моддаларига ўзгартириш ва қўшимчалар
киритиш таклифи асослантирилди ҳамда ишлаб чиқилди.
19. Интернет тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни комплекс
тартибга солишга қаратилган Ўзбекистон Республикасининг «Миллий
Интернет сегменти тўғрисида»ги қонун лойиҳаси ҳамда алоҳида
йўналишларда
бундай
муносабатларни
тартибга
солишни
такомиллаштиришга
қаратилган «Ахборотлаштириш соҳасини янада
ривожлантириш ҳамда
ахборот-коммуникация соҳасидаги ижтимоий
муносабатларни
ҳуқуқий
таъминлаш
мақсадида
Ўзбекистон
Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар
киритиш тўғрисида»ги қонун лойиҳаси тайѐрланган ва ваколтали органларга
юборилган.
20. Интернет тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни халқаро
ҳуқуқий ҳужжатлар доирасида тартибга солишда қуйидаги таклифлар
асослантирилди:
Интернет тармоғи ва ундаги муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш ва
ҳуқуқий режимни белгилашга қаратилган универсал халқаро-ҳуқуқий
ҳужжат қабул қилиш;
интеллектуал ҳуқуқларни ҳимоя қилиш ҳуқуқий механизмларини
шакллантиришда қонун ҳужжатларига ва глобал ахборот тармоғида
интеллектуал мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ҳуқуқий методларини ишлаб
чиқишга алоҳида эътибор қаратиш лозимлиги кўрсатилди. Бунда,
интеллектуал мулк соҳасида муносабатларни бевосита тартибга соладиган
халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар (1952 йилги Муаллифлик ҳуқуқи тўғрисида
Бутунжаҳон конвенцияси, 1886 йилги Адабий ва бадиий асарларни муҳофаза
қилиш тўғрисида Берн конвенцияси)га қўшимчалар киритиш зарурлиги,
шунингдек глобал даражада – Бутунжаҳон Интеллектуал Мулк ташкилоти
даражасида тўлалигича Интернет тармоғида интеллектуал мулк ҳуқуқларини
ҳимоя қилишга бағишланган алоҳида халқаро-ҳуқуқий ҳужжат қабул қилиш;
халқаро миқѐсда электрон тижоратни ривожлантириш мақсадида
электрон ҳужжат айланиши тўғрисида махсус халқаро конвенция қабул
қилиш; электрон шаклдаги ташқи иқтисодий шартномалар тузишга шарт
шароит яратиш мақсадида 2005 йил 23 ноябрдаги Халқаро шартномаларда
электрон хабарлардан фойдаланиш тўғрисидаги БМТ Конвенциясини
ратификация қилиш ва унинг қоидаларини миллий қонунчиликка
имплементация қилиш.
21. Интернет тармоғидаги домен номлари ва веб-сайтларни фуқаролик
ҳуқуқий муомаласини таъминлашга қаратилган ҳуқуқий механизм ишлаб
чиқилиб, уларга доир муносабатлар шартномавий ҳуқуқий бўлиши, бунда
мазкур объектларни олди-сотди ҳамда ижара шартномалари асосида эркин
муомаласини таъминлаш зарурлиги асослантирилди ва намунавий
29
шартномалар ишлаб чиқилди.
22. Электрон тижорат соҳасида миллий қонунчиликда электрон рақамли
имзоларнинг ягона кўриниши ва тизими йўқлиги мазкур соҳанинг
ривожланишига салбий таъсир кўрсатаѐтганлиги намоѐн қилинди. Бунда
мамлакатимиз доирасида электрон рақамли имзоларни унификация қилиш ва
бундай имзоларни халқаро миқѐсда тан олинишини таъминлаш кераклиги
асослантирилди.
23. Электрон савдони самарали ривожлантириш учун мамлакатнинг
глобал ва очиқ бозорга интеграциялашувига ҳамда мазкур бозорга хос бўлган
универсал қоидаларнинг ўзлаштирилишига имконият яратиши мумкин
бўлган муайян қонунчилик стратегиясини ишлаб чиқиш талаб этилади. Бу
соҳада халқаро электрон тижорат билан шуғулланадиган юридик шахсларга
чет эл валютасида эркин тижорат қилиш имконияти яратилиши кераклиги
асослантирилди.
24. Миллий цивилистикада илк бор янгича ѐндашув асосида виртуал
маконда юзага келадиган чет эл элементи билан мураккаблашган фуқаролик
ҳуқуқий муносабатларни коллизион-ҳуқуқий тартибга солишни
шакллантиришга хизмат қилувчи коллизион боғловчилар тизими (сервер
жойлашган жой қонуни, провайдер рўйхатдан ўтган жой қонуни, миллий
домен қонуни) ишлаб чиқилди.
Шунингдек, Интернет тармоғидаги ҳуқуқий муносабатлар доирасида
келиб чиқадиган низолар бўйича юрисдикцияни ва низо доирасида
қўлланиладиган ҳуқуқни аниқлаш қоидалари илмий-амалий жиҳатдан таҳлил
қилиниб, қонун ҳужжатларига қуйидаги қоидаларни киритиш орқали бундай
масалани ҳал этиш мумкинлиги асослантирилди:
1)
агар
хорижий
ҳуқуқий
тартибот
билан
алоқа
аниқ
(индивидуаллаштириш воситаларига бўлган хорижий ҳуқуқлар бузилган)
бўлса ѐки тарафлар хорижий ҳуқуқий тартиботни қўллашни талаб қилаѐтган
бўлсалар, қўлланиладиган ҳуқуқ тўғрисидаги масалани суд мамлакатининг
яқин алоқа принципи мазмунини муайян муносабатга татбиқан ѐритувчи
коллизион нормалари асосида ҳал этиш лозим;
2) агар хорижий ҳуқуқий тартибот билан алоқа аниқ бўлмаса, масалани
ечишда қуйидаги ѐндашувни қўллаш лозим:
– агар суд қарори чет эл давлати ҳудудида тан олиниши ва ижро
этилиши лозим бўлса, суд коллизион масалани ҳал этиши ва қўлланиладиган
ҳуқуқни белгилаши лозим;
– агар суд қарори мазкур давлат ҳудудида ижро этилиши лозим бўлса,
суд мамлакати ҳуқуқи қўлланилиши лозим.
Диссертация доирасида бошқа бир қатор назарий ва амалий таклиф ва
хулосалар шакллантирилган бўлиб, уларнинг барчаси умумий жиҳатдан
ахборот технологиялари соҳасидаги ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий
тартибга солишни такомиллаштириш бўйича миллий доктринани бойитишга,
қонун ҳужжатлари ва ҳуқуқни қўллаш амалиѐтини такомиллаштиришга
хизмат қилади.
30
SCIENTIFIC COUNCIL AWARDING OF THE SCIENTIFIC DEGREES
DSc.27.06.2017.Yu.22.01 AT TASHKENT STATE UNIVERSITY OF LAW
TASHKENT STATE UNIVERSITY OF LAW
RUSTAMBEKOV ISLAMBEK RUSTAMBEKOVICH
REGULATION OF CIVIL-LEGAL RELATIONS IN THE INTERNET
12.00.03 – Civil Law. Business Law.
Family Law. International Private Law
DOCTORAL (DSc) DISSERTATION ABSTRACT
ON LEGAL SCIENCES
Tashkent – 2017
31
The theme of the doctoral dissertation (DSc) was registered at the Supreme Attestation
Commission under the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan under number
В2017.1.DSc/Yu11.
The doctoral dissertation is prepared at the Tashkent State University of Law.
The abstract of the dissertation is posted in three languages (Uzbek, Russian and English) on the
website of the Scientific Council (www.tsul.uz) and Information educational portal «Ziyonet»
(www.ziyonet.uz).
Supervisor: Said Saidakhrarovich Gulamov
Doctor of Science in Law, Professor
Official Opponents: Dilorom Mamirovna Karakhodjaeva
Doctor of Science
in Law, Professor
Ilkhom Ismoilovich Nasriev
Doctor of Science in Law, associate professor
Komil Oydinovich Sindarov
Doctor of Science in Law
The leading organization: University of World Economy and Diplomacy
The defense of the dissertation will be held on ___________ «___» 2017 at __:__ at the session of
the Scientific Council DSc.27.06.2017.Yu.22.01 at Tashkent State University of Law (Address: 100047,
Tashkent city, Sayilgokh street, 35. Phone: (99871) 233-66-36, fax: (998971) 233-37-48; e-mail:
info@tsul.uz).
The doctoral dissertation is available at the Information-resource center of Tashkent State
University of Law (registered No. ___), (Address: 100047, Tashkent city, A. Timur street, 13. Phone:
(99871) 233-66-36).
Abstract of the dissertation submitted on «___» ____________ 2017.
(Registry protocol No.____ of «___» _____________ 2017).
Z.N.Esanova,
Chairman of the Scientific Council for awarding
scientific degrees, doctor of science in law, professor
N.S.Salaev,
Secretary of the Scientific Council for awarding scientific
degrees, doctor of philosophy in law
N.F.Imomov,
Deputy Chairman of the Scientific Council for awarding
scientific degrees, doctor of science in law, associate
professor
32
INTRUDUCTION (abstract of DSc thesis)
The actuality and relevance of the dissertation theme.
In the world with
the beginning of the third millennium the number of Internet users
1
has increased,
virtual civil-legal relations have developed and attention to their legal regulation
has increased. In particular, new laws aimed at strengthening the regulation of such
relations are being developed in the United States and the countries of the
European Union, also the Model Law ―On Ectronic Commerceǁ has been drafted
by the UNCITRAL – the United Nations Commission on International Trade Law,
and the Model Law ―On the Basics of Internet Regulationǁ was adopted by the
Interparliamentary Assembly of members of the Commonwealth of Independent
States.
During the years of independence, special attention in socio-economic
development of the republic has been paid to the introduction of information and
communication technologies and their development on the basis of modern
requirements, and thus large-scale targeted measures were implemented. As a
result of implemented activities, results were achieved on a certain development of
this sphere. In this direction, in particular, the e-government system is formed for
the implementation of governmental functions, the possibility of using the Internet,
the conditions for entering civil-law relations through the network is improved, as
well as the legal framework in this area is formed. It should be noted that ―at
present, the whole world is in a period of information and communication
technologies. This sphere is developing rapidly with every hour. It is impossible to
imagine our present and future without the development of this sphereǁ2.
According to the Strategy of action for further development of the Republic of
Uzbekistan, a number of measures are being implemented in the country on
introducing information and communication technologies in the economy, social
sphere, management systems, further development of information and
communication technologies in all spheres of life, strengthening national content
and providing it with information resources, connection of the population to high
speed Internet, as well as legal support of this sphere.
In the world, issues of improving the legal regulation of such relations, taking
into account their specifics, as well as ensuring the protection of the rights of
subjects, the development of a special legal framework and its systematization,
improvement of law enforcement practice, as well as determining the prospects
and directions of legal regulation are important in the ongoing scientific research
on legal regulation of the Internet and civil law relations arising in it.
The research in this dissertation is targeted, to some extent, to the
implementation of the Civil Code of the Republic of Uzbekistan (1995, 1996), the
Laws ―On Trademarks, Service Marks and Appellations of Originǁ (2001), ―On
Informatizationǁ (2003), ―On Electronic Digital Signatureǁ (2003), ―On
Electronic
1
Today, there are more than 3,5 billion Internet users. / World Internet Statistics (the beginning of 2017) //
www.internetworldstats.com
2
Mirziyoyev Sh.M. We will build a free and prosperous, democratic state of Uzbekistan along with our courageous
and noble people // Narodnoye slovo (People’s word). December 15, 2016. – No. 247 (6682).
33
Document Managementǁ (2004), ―On Electronic Paymentsǁ (2005), ―On
Copyright and Neighboring Rightsǁ (2006), ―On Electronic Commerceǁ (2015),
Decrees of the President of the Republic of Uzbekistan "On Further Development
of a Computerization and Introduction of Information and Communication
Technologies" of May 30, 2002, No. UP-3080, "About the Strategy of Actions for
Further Development of the Republic of Uzbekistan" of February 7, 2017, No. UP
4947 and "About Measures for Radical Improvement of Conditions for
Development of Branch of Information Technologies in the Republic" of June 30,
2017, No. UP-5099 and other normative-legal acts in this sphere.
Relevant research priority areas of science and developing technology of
the Republic.
This dissertation is made in accordance with the priority direction of
scientific and technological development of the Republic I. «Formation of a system
of innovative ideas and directions of their implementation in social, legal,
economic, cultural, spiritual and moral development of a democratic state and
information society».
Foreign scientific-research review of the dissertation theme
1
.
Scientific
research on the legal regulation of civil-legal relations in the Internet is conducted
in the leading scientific centres and Universities of the world, in particular in
Universitat Gottingen, Max Planck (Germany), Université Toulouse 1 Capitole
(France), University of Edinburgh, University of Oxford – Oxford Internet Institute
(UK), Kaplan University, University of Colorado Boulder, Northwestern Pritzker
School of Law – Searle Center (USA), Korea University (South Korea), Nanyang
Technological University (Singapore), Scientific-training Laboratory on
Information Law under SRU HSE (Russian Federation), Tashkent State University
of Law, University of World Economy and Diplomacy (Uzbekistan).
Thence, the results of conducted scientific research on issues of improving of
regulation of the civil-legal relations in the Internet, in particular, the following
scientific results are received: conceptually new system of the rights and
obligations of users of network has been proved (University of Colorado Boulder,
Northwestern Pritzker School of Law – Searle Center, Korea University), special
conditions of electronic commercial contracts and ways of their conclusion are
developed (Max Planck, Kaplan University, Nanyang Technological University,
Université Toulouse 1 Capitole, Universitat Gottingen, Scientific-training
Laboratory on Information Law under SRU HSE), new conflict-of-laws rules on
definition of applicable law and jurisdiction in the relations arising in the Internet
are offered (University of Edinburgh, University of Oxford – Oxford Internet
Institute), ways of providing and protection of the rights of owners of domain
names are concretized (Tashkent State University of Law).
There are a number of studies in the world on legal regulation of virtual social
relations arising in the Internet, in particular, in the following priority areas:
ensuring the international unification of national laws regulating civil law relations
in the
1
The review of foreign scientific research on the theme of the dissertation was carried out on the basis of www.uni
goettingen.de, www.mpipriv.de, www.ut-capitole.fr, www.ed.ac.uk, www.oii.ox.ac.uk, www.kaplanuniversity.edu,
www.colorado.edu, www.law.northwestern.edu/research-faculty/searlecenter, www.korea.edu, www.ntu.edu.sg,
www.pravo.hse.ru/info-law, www.tsul.uz, www.uwed.uz and other sources.
34
Internet; development of legal mechanisms of implementation of trading operations
in electronic commerce; improvement of protection of exclusive rights of
intellectual property rights holders in the Internet; development of conflict-legal
rules of regulation of civil law relations complicated by a foreign element in the
Internet.
The extent of the analyzes of the problem.
Regulatory contexts of the civil
legal relations in the Internet, were taken into consideration while examining. To
major degree, it was accomplished by certain scientific works of native scientists –
Kh.R. Rakhmonkulov, O. Okyulov, N.F. Imomov, Sh.N. Ruzinazarov, S.S.
Gulyamov, B.N. Toshev, D.M. Karakhodjayeva, I. Nasriyev, R.Kh. Khursanov,
A.A. Ismanjanov, D.A. Ogay and others.
In countries abroad, additional analysis were conducted on peculiarities of
regulation of relations of the Internet and its inter-relations, however the theoretical
concerns of the Internet regulation, by detailed studies, were performed by N.A.
Dmitrik, S.V. Malakhov, A.V. Glushkov, I.M. Rassolov (Russian Federation),
A.A.Abdujalilov (Tajikistan), Aaron Schwabach, Brian Craig, David Johnson
(USA), Keith Darrell, Lilian Edwards, Charlotte Waelde (Great Britain),
permeating of information in the Internet, rights to information and issues of
provision of Internet services – from I.L. Bachilo, S.V. Petrovsky, V.A. Kopylov,
security issues of separate objects in the Internet – V.B. Naumov, A.G. Sergo
(Russian Federation), Peng Hwa Ang (Singapore), Schryen G. (Germany), e
commerce issues – I.V. Nevzorov, V.Yu. Mochenov (Russian Federation), Ananya
Sen, Pinar Yildirim (France), conflict issues in the Internet S.A. Babkin (Russian
Federation), Tonnellier A. (France)
1
.
However, commitments mentioned above, were accomplished by thorough
dedication of scientists to the Internet, to the sorts and peculiarities of individual
relations in it, not aimed at comprehensive legal regulation. For this reason, a
comprehensive study of civil-legal relations in the Internet is relevant.
Within our country, the specifications of the civil-legal relations and its
regulations in the Internet was conducted separately.
Linkage of the dissertation's topic with the works of scientific research of
higher institutions, where the dissertation is carried out.
The theme of the
dissertation is included in the scientific-research plan of activities of Tashkent State
University of Law and was prepared within the priority areas of scientific research
―Studies on civil-legal support of socio-economic reformsǁ, ―Legal regulation of
location of intellectual property objects in civil circulation, civil-legal support for
exceptional rights, rights and interests of users of intellectual propertyǁ and
―Problems of improvement and codification of conflict legislation of Uzbekistanǁ.
The aim of the research.
The research is determined to develop scientifically
sound proposals and recommendations aimed at finding solutions to problems of
regulating civil-legal relations in the Internet.
The tasks of research:
development of genesis characteristic of the Internet, the essence and
characteristics of virtual civil-legal relations, as well as objects, subjects and
content of these relations;
1
These and other sources are listed in the list of used literature of the dissertation.
35
determination of directions of regulation of legal relations on intellectual
property in the Internet, provision of legal protection of traditional and new objects
of intellectual property in the Internet;
legal provision of obligatory legal relations in the Internet, contractual and
extra-contractual obligations, relations in the sphere of electronic commerce in
their composition;
concretization of issues of material-legal and conflict-legal regulation of civil
legal relations in the national segment of the Internet, as well as development of
proposals and recommendations on improving foundations and mechanisms of
legal regulation;
finding scientific solution to problems related to the legal regulation of the
Internet and civil-legal relations in it.
The object of the research
is the chosen system of the civil relations in a
national segment of the Internet.
The subject of the research
are the normative legal acts directed to
regulation of the civil relations in the Internet in the Republic of Uzbekistan, law
enforcement practice, the legislation of foreign countries and their experience and
also conceptual approaches, scientific-theoretical views and legal categories.
Research methods.
Methods such as historical, system-structural,
comparative-legal, logical, specifically sociological methods, comprehensive study
of scientific sources, induction and deduction, analysis of statistical data were used
in the research.
Scientific novelty of the research
includes the followings:
rules aimed at ensuring the rights, as well as proposals clarifying the obligations of
the parties of the electronic contract have been developed, as well as agreements
that can not be concluded in the form of electronic contracts; within the framework
of electronic contractual and legal relations have been substantiated;
proposals in the sphere of using electronic digital signature, its national and
international unification, as well as the rules of determining the applicable law
within the framework of electronic commerce have been substantiated;
new civil law constructions have been developed in the form of purchase and
sale of domain names and websites, as well as the lease of rights to them, aimed at
development of civil law turnover of domain names and websites, as well as
ensuring effective protection of the rights and interests of relevant subjects;
the mechanisms of legal regulation of virtual civil law relations complicated
by a foreign element have been defined;
proposals on application of legislation to civil law relations arising in the
virtual space, as well as formation of a mechanism for comprehensive legal
regulation of such relations have been substantiated.
Practical results of the research
includes the followings:
on the basis of the civil theory, it is justified that the Internet is a virtual
(cyber) environment, proceeding and secondary from the material environment and
directly interconnected with it, in which peculiar civil law relations are operating,
as well as proposals are developed on application of civil legislation to civil law
relations arising in a virtual environment by a derivative object from the complex
of intellectual property objects, and proceeding from the specified;
36
a system of special principles, which is the basis for ensuring the protection of
interests of the parties of virtual civil law relations, ensuring the integrity and
legality of legal regulation, as well as the basis for the improvement of relevant
legislation has been formed, as well as proposals for their consolidation in the
legislation have been developed;
a system of collision bindings aimed at conflict-legal regulation of virtual
civil law relations complicated by a foreign element has been developed; the
emergence of a new complex branch of law – ―Cyber lawǁ has been justified in
order to improve the comprehensive legal regulation of public relations in the
sphere of information technologies, as well as to study and determine the directions
of development of legal foundations of this sphere among the branches of law.
The
reliability of research results.
The results of the research are based on the norms
of international law and national legislation, the experience of developed countries,
law enforcement practice, such forms of conducted sociological survey as
questionnaires, interview and expert surveys, results of analysis of statistical data
were summarized and approved by appropriate documents. Conclusion, proposal
and recommendations have been approbated, their results were published in
leading national and foreign publications. The obtained results were approved by
authorized bodies and implemented in practice.
Scientific and practical significance of the research results.
The scientific
significance of the research results is that the scientific and theoretical conclusions,
proposals and recommendations provided in it can be used in further scientific
activities, lawmaking, law enforcement practice, interpretation of relevant norms
of civil legislative acts, improvement of the national legislation, as well as
scientific and theoretical enrichment of subjects of civil law, business law,
international private law. The results of the research can be used for conducting
new scientific research.
The value of developed practical proposals and recommendations developed
as a result of the research is in their use in lawmaking, increasing the effectiveness
of regulation of civil-legal relations in the Internet, educational process of juridical
educational institutions.
Implementation of research results.
On the basis of scientific results of the
scientific research on regulation of the civil relations in the Internet: proposals
about not applicability, electronic transactions to the transactions made at the
exchanges, to the transactions directed to realization of the real estate and also on
the transaction which is subject to the notarial certificate or the state registration
according to the legislation and also offers on providing storage in accordance with
the established procedure of electronic documents and electronic messages and
establishment of the right of the seller of electronic commerce are accepted to sign
the contract — the export contract in the form of the electronic document with use
of the digital signature by preparation of the draft of the resolution were taken to
the Resolution of the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan ―On
Measures of Further Improve the Order of Transactions in Electronic Commerce"
dated June 2, 2016 No. 185 (reference of the Ministry of Economy of the Republic
of Uzbekistan No. 4-7 / 20-1376 of October 04, 2016). This will serve to ensure
the conclusion of electronic transactions in electronic
37
commerce, implementation of mutual obligations on them and protection of the
rights and legitimate interests of the parties;
developed mechanism aimed at ensuring civil-legal turnover of domain names
and websites existing within the Internet, as well as standard contracts (Act of the
Center for the development and introduction of computer and information
technologies of the Ministry on development of information technologies and
communications of January 24, 2017 No. 23-5/90) was introduced in law
enforcement practice. This will expand the rights of owners of domain names and
web sites ensure free civil circulation of these objects;
in the legislative process of proposals on modification and additions in the
Law of the Republic of Uzbekistan "On Electronic Commerce" directed to
definition and expansions of the basic concepts, protection of personal data and
also applicable law was applied, also the draft law of the Republic of Uzbekistan
"On the National Segment of the Internet", directed to complex regulation of the
relations in the Internet was adopted for consideration (The conclusion of the
Senate of Oliy Majlis of the Republic of Uzbekistan from October 17, 2016 year
No. 04/642). This will serve the legal regulation of the national segment of the
Internet and relations arising in it, comprehensive and expanded legal regulation of
electronic trade relations in our republic, comprehensive protection of the rights of
subjects of electronic commerce;
results and data of the research were introduced into the educational process,
in particular, questions of international legal regulation of electronic commerce
were entered into syllabus of the discipline "International Commercial Law",
questions of protection of author's, allied and patent rights and also the rights for
means of individualization on the Internet are included in syllabus of discipline
"International Copyright and Patent Law" (Act of Tashkent State University of
Law No. 02-20/349 of December 26, 2016), and also included as relevant themes
in the textbook ―International copyright and patent lawǁ (Permitted for
publication as a textbook by the order of the Ministry of Higher and Secondary
Special Education of the Republic of Uzbekistan of January 22, 2016 No. 26.
Registration number 26-062), will serve as a source for teaching students, giving
them new knowledge and skills.
Approbation of the research results.
The results of the research were
approbated in 12 scientific and practical conferences, in particular, in international
and republican scientific and practical conferences on the themes ―Intellectual
property law: prospects for developmentǁ (Tashkent, 2012), ―Actual problems of
private lawǁ (Tashkent, 2013), ―The Constitution is an important guarantee for the
perspectives of development of the stateǁ (Tashkent, 2013), ―The state youth
policy and problems of its legal provisionǁ (Tashkent, 2014), ―Prospects for the
introduction of e-government in Uzbekistan: problems and ways to their solutionǁ
(Tashkent, 2015), ―Issues of modern jurisprudenceǁ (Novosibirsk, 2016),
―International scientific review of the problems and prospects of modern science
and educationǁ (Boston, 2016), ―Humanities and social sciences in Europe:
achievements and perspectivesǁ (Vienna, 2016), ―Issues of improving the
economic and procedural legislation of the Republic of Uzbekistan under judicial
and legal reformsǁ (Tashkent, 2016), ―Actual issues of improving civil lawǁ
(Tashkent, 2016), ―Theoretical and practical aspects of development of
entrepreneurial activity and improving the mechanism for ensuring integrity of
private propertyǁ (Tashkent,
38
2017), ―Actual issues of legal regulation of foreign economic activityǁ (Tashkent,
2017), as well as in direct participation in the round table on ―Cyber lawǁ held at
the Higher school of economics (Russian Federation, 2014, 2015), and a round
table held at the University of Toulouse 1 Capitol (France, 2016).
Publication of the research results.
36 scientific works, in particular, 3
monographs, 1 brochure, 1 textbook, 19 scientific articles (4 of them in foreign
publications) were published on the theme of the dissertation.
The structure and volume of the dissertation.
Structure of the thesis
consists of an introduction, four chapters, conclusion, bibliography and annex. The
volume of the thesis is 260 pages.
THE MAIN CONTENT OF THE DISSERTATION
The first chapter of the dissertation
“General characteristics of the Internet
and civil-legal relations arising in them”
Internet genesis and its legal concept,
general characteristic of legal regulation of the Internet, objects, subjects and
content of civil-legal relations in the Internet are analyzed. In the retrospective
analyzes of appearing and developing of the Internet in worldwide, questions of
development of the Internet, development of the relations in the field of
information technologies and government management in this sphere are analyzed.
The Internet as the network organization and its role in development of society
and the Internet concept are analyzed, approaches and existing definitions to this
concept are studied, in particular, it is seen that till today, it is given the legal
definition based on features related to technology and information to the this
concept, while the legal definition is left out. In turn, at present, the definition of
Internet is not clearly defined, its legal status has not been established, neglected
attention is not paid to social relations in the network and their lack of legal
regulation, first of all, legal definition to the concept of the Internet network and its
strengthening in the international document, as well as at the national laws the
necessity of unification and this gives opportunity for the formation and
development a regulating law the Internet network and its relationships. In this
regard, the following definition is proposed for the integration of the technical and
legal aspects of the Internet network: Internet is a network of computers
(information) that connects network entities to each other through appropriate
technical means, enabling them to enter into legal relations, exercise their rights
and fulfill their obligations.
Nowadays, the Internet, its legal essence, creates numerous scientific ideas,
debates as part of the Internet access to an object or subject of civil rights. Many
authors acknowledge that the Internet is neither a subject nor a subject. But there
are also reasons to disagree with the view that the Internet is not a complete object.
First of all, the Internet was created as the result of direct intellectual activity, and
its technical basics were developed in the same way. Secondly, there are conditions
for connecting to the Internet network and payment terms. Thirdly, the Internet
network creates cybernetics, namely, a virtual environment that has its own
peculiarities and objects, and in the framework of which certain social relations are
formed. All of them show that there is a basis for looking at the Internet as an
object. Based on them, the Internet network can be characterized as a secondary or
specific object, which
39
consists of several objects.
While the scope of the civil law object aspects may not be comprehensively, it
can be shown particular aspects. It is possible to indicate that the derivative objects
that have main object which relatives to themselves, but they can be shown an
independent object, and destruction of the main object, in turn, can also lead to the
destruction of an derivative object.
In this case, the Internet will be viewed as a single object created on the basis
of the combination of many computers, communication technology, software,
databases, and similar objects of intellectual property, as well as the Internet is
indirectly bound to the material space, the emerging technology, the subjects of the
virtual space are present in the material space, and the presence of the network
ensures with their existence. The destruction of a complex of intellectual property
objects which causes to form the network, in particular the branch providing the
network, cause non functioning of the network, namely destruction of them.
Accordingly, it is possible to recognize that the Internet network is a real
object of civil-law relations that exists specifically between subjects and consists
of a complex of virtual and cyber objects and objects of intellectual property that
are directly linked to and dependent on the material space.
This situation creates a problem of applying civil legislation in relation to civil
law relations arising in the Internet network. At the same time, the peculiarity of
virtual civil-law relations requires the creation of a legal basis for the application of
civil law in such relationships. Based on the peculiarities of virtual citizenship
relations and in order to regulate legality them comprehensively, it is necessary to
strengthen complying the civil law rule by spaces in the Civil Code of the Republic
of Uzbekistan, thereby establishing a comprehensive legal framework for the
application of the norms of civil law to relations in the virtual environment.
There are three main areas of regulation of the Internet network and its
relationships – self-regulation, state regulation and co-ordination. In some
developed foreign countries, there is widespread use of self-governance system of
the Internet network; the reason for this is the fact that the Internet network is
governed by the roots of public organizations and users community
1
.
In this case, the introductions of self-regulatory mechanisms in the Internet
under the current legislation have the paramount importance, and such
mechanisms are considered to be in the interests of the subjects of the respective
relationships. However, just like any social relationship, virtual civil-legal
relationships must be also governed by the state and legal regulation. On the other
hand, it is difficult and problematic to regulate network communications in full by
hyperactive way. That’s why it is best to combine Internet self-regulation with a
public-regulated method to strengthen the legal framework of self-regulatory tools
and to ensure the regulatory function; it creates a coherent regulatory system and
shows that it can be recognized as the most coherent method of co-ordination.
Civil-legal relations within the Internet are increasing in different ways and
have specific features. In this case, the first civil-legal relationships with the
Internet are
1
Jonathan E. Nuechterlein, Philip J. Weiser. Digital Crossroads: Telecommunications Law and Policy in
the Internet Age (MIT Press). 2013.
40
related to Internet access or Internet-based services. These relationships appeared in
past, naturally, it is seen as the form of a contract in the real world. Similarly, some
services on the Internet network, such as hosting services, domain name
registration, are mostly available in real-space. Other relationships occur directly
in the virtual space, connected to the Internet network, such as e-mail, information
exchange, data acquisition, deployment, electronic contracting, and so on.
Based on them, relations at Internet can be divided into two main groups: the
first group is the relationships with the Internet network (external Internet-links),
and the second group is the relationship that exists in the Internet (internal
Internet-links). It is therefore desirable to study civic-legal relations within the
Internet, separately from internal and external relations.
The civil-legal relations that arise in the Internet network have some
distinctive features, the simplicity of any activity that the Internet user uses to
communicate with information, the appearance of Internet-links in the electronic
form, that is, their appearance in cybernetic space, and virtual reality, is not always
associated with the material space. Some scientists differentiate between the
concept of ―The legal relationships on the Internetǁ and ―The Internet-related to
informationǁ
1
. In general, the relations in Internet network have particular features,
on the basis of these relations must regulate a complex legal regulation. Also, the
majority of the Internet related to relationships are civil-law relations, including the
international character of these relationships, that such relationships should be
regulated by civil law and international private law.
Obviously, objects of civil-law relations in the Internet network are primarily
information, depending on the nature of the Internet. This situation is similar to the
views of D.Dashyan
2
, S.Kara-Murza
3
, I.M.Rassolov
4
and other scientists. In this
regard, introduction of information in the list of civil rights objects, which, in turn,
is reflected in substance №81 of the Civil Code of the Republic of Uzbekistan will
have a positive impact on the legal order of the Internet network.
The subjects of civil-law relations in the Internet network are individuals,
legal entities and the state, but also as users, service providers or regulators. There
will also be a third-party access point within the Internet network as a media agent.
Additionally, depending on the global network, its subjects can be found anywhere
in the world, and there are difficulties in applying traditional legislative norms to
these subjects, which in turn creates problems with the identification of subjects
and their relation to relationships.
Based on the above analysis, civil-law relations on the Internet network can be
illustrated by the fact that, based on legal facts, such as common civil law relations,
can be arranged in a dispositive way, by creating equal rights and obligations
between
1
Jonathan E. Nuechterlein, Philip J. Weiser. Digital Crossroads: Telecommunications Law and Policy in
the Internet Age (MIT Press). 2013. – Р.54; Булатецкий Ю.Е. Правовое регулирование электронной
торговли // Коммерческое (торговое) право. – М., 2002. – С. 880 – 886; Копылов В.А.
Информационное право. – М., 1997. – С. 130.
2
Дашян М. Право информационных магистралей. Вопросы правового регулирования в сфере
Интернета. – М.: Волтерс Клувер, 2007. – С.56.
3
Кара-Мурза С. Манипуляция сознанием. XXI век. – М.: Алгоритм, 2013. – С. 302.
4
Рассолов
И.М. Информационное право. Учебник для магистров. – М.: Юрайт, 2013. – С. 119.
41
equally and equitable subjects.
In the second chapter of the dissertation on ―
Regulation of exclusive legal
relations in the Internet”
addresses general issues of regulation of exclusive legal
relations and protection of intellectual property objects in the Internet, protection of
copyright and related rights in the Internet, protection of industrial property rights
and means of individualization in the Internet, legal regulation of a website and
domain name as new intellectual property objects and related relations are
analyzed.
The presence of Intellectual Property objects on the Internet network is
characterized by difficulties in regulating the processes that occur in the
information space of the Internet network and the provision of exclusive rights.
Copyright and related rights within the scope of intellectual property rights are
widely available on the Internet network, it is also recognized that the applicable
law is applicable within the framework of the Internet, however, the issue of
identifying sites in terms of copyright and related rights remains relevant. The
analysis of the cases of copyright infringement on the Internet network, the
improvement of national legislation on these issues, the adoption of a separate
international legal document and the necessity of unification of national laws.
Within the Internet network, industrial property objects, in particular patent
rights and personalization tools, may be provided on a contractual basis on the
basis of the patentability and personalization tools available on the Internet
network, including the views of foreign authors
1
, and to ensure the expediency of
providing these objects on a contractual basis on the Internet network.
Nowadays, the web site and domain names are recognized as new objects
within the Internet network. An analysis of these concepts and their definitions
demonstrated that they lacked a clear legal definition, and their conceptions of
copyright were shaped.
Nowadays, web site and domain names are the subject of civil rights, in
particular intellectual property rights, and can only regulate the relationships with
those objects using just the same law. However, these objects have not yet been
fully civilized and have limited access to their owners for these facilities.
Registration of a domain or placement of a website does not imply full use of these
objects, the person who owns the domain name is not limited by the transfer of its
use to another person, but in practice there is no legal mechanism. This creates
difficulty in identifying the person who has been entrusted to another person, but
does not constitute an unauthorized domain name or website, and, as a rule, the
domain owner will always be held responsible.
Consequently, the relationship between the website and the domain name
must be included in the civil law discourse as contractual relationships. There is a
great need for the creation of a legal mechanism for contractual relationships
relating to the sale, commissioning, transfer, full or partial transfer of these objects,
the lease of the domain or website, and the construction of a new type of rental
rights in civil law. Based on this, there is a need for the development of domain
name and website and the development and implementation of lease agreements. It
is important to take into account the interests of the rights holders in these
relationships, in particular because of the fact that these objects are a means of
information dissemination, causing a number
1
Lilian Edwards, Charlotte Waelde. Law and the Internet: Third Edition. 2009. – Р.48.
42
of obligations to the owner, and infringing upon others' rights. In such cases, the
legitimate interests of the rights holders should be protected by the rights and
obligations of the parties through a properly formed agreement. Also, such a
contractual relationship should be a tripartite, with a third party, or a registrar, as a
supporting and contracting party. Implementation of this law enforcement practice
will ensure the full enjoyment of the domain name and website and the rights of its
owners.
The third chapter of the dissertation,
“Regulation of obligatory-legal
relations on the Internet”
, analyzed the issues of General characteristics of
obligations and legal relations in the Internet, obligations arising within the
framework of electronic commercial contracts and electronic commerce, legal
regulation of non-contractual obligations in the Internet.
Obligations in the process of using the Internet have been widely practiced
and the issues related to them, their legal characteristics and types are not
sufficiently covered in the legal literature. At the same time, the legal relationships
on the Internet network have their own attributes, and such relationships
(contractual and delict) appear to vary significantly from their virtuality.
Most of the legal relationships in the Internet network are contractual
obligations and the analysis of the peculiarities of such relationshipsreflects a
number of legal issues. The technological features of the virtual space, the
electronic form of contracts make it difficult for them to apply the classic rules of
the contract right. In particular, the nature of the relevant legal relationships is
determined by the nature of the subjects, the nature of the objects and the legal
facts that serve as the basis for their occurrence. In order to protect the
non-controlling party of this electronic communication process, the regulation of
contractual relations requires the strengthening of the imperative element of
civil-law.
Agreements on the Internet network can only be in the form of consensus
contracts when it comes to the nature of the network. It also envisages that real
agreements exist within the scope of physical rights, on the Internet there cannot
be an explicit legal relationship (related to the transfer of the property, which is
marked by a specific feature). Therefore, all contracts - contracts on access to the
Internet, as well as agreements made in virtual space, are the conciliation
agreements concluded by the parties.
In addition, when electronic virtues are also based on the responsibilities of
Internet companies to provide services to network users, electronic Internet
contracts are of double character. Therefore, electronic contracts in the Internet are
bilateral consensus contracts.
The major part of electronic contracts are used within the framework of
electronic commerce, which reflects the need for a special regulation of electronic
contracts, the order of conclusion of such contracts, clarification of their features
and the balancing of the parties' rights. It is possible to point out that
Internet-based electronic transactions, electronic services, electronic services,
advertising, publishing works in electronic journals, intermediary activities and
e-commerce are widely available on the Internet.
It is important to pay attention to their features within the framework of electronic
contracts and to identify their parties, to ensure that information is kept and that
the fulfillment of contractual obligations under electronic commerce is essential.
Today, information technology is an important incentive for the development of
43
the international economy, and many foreign trade agreements are being drafted
within the framework of e-commerce. This promotes national entrepreneurs' access
to international trade markets. As a result, it is important to create a full-fledged
legal framework for the creation of electronic contracts in the national legislation,
and the provision of this will increase the export of national goods and services
and, ultimately, develop the national economy.
It is important to use electronic digital signature in such processes, to provide
legal access to it, with the question of equating a digital signature with a document
in paper form.
The main problem in the field of electronic digital signatures within the
Republic of Uzbekistan is the absence of a single form of electronic digital
signature. In particular, our country is represented by the Electronic Digital
Signature Tax Committee and UNICON.UZ State Unitary Enterprise. Also, other
organizations providing electronic digital signature can register and operate the
order established by the Regulation on the state registration of the keys of
electronic digital signatures keys. The biggest challenge facing these digital
signature providers is the unrecognizability and unreliability of digital signatures.
At the same time, it is necessary to create a single center for electronic digital
signatures in order to address this problem and to integrate digital signatures
nationally and internationally, which will promote the development of electronic
transactions and electronic commerce and the protection of the interests of the
electronic contractual parties.
It should be noted that, based on the requirements set out in national
legislation, the nature of the agreements and the practice of law enforcement, there
are agreements that cannot be concluded today in electronic form. It would be
expedient to strengthen the rules of the grouping of such contracts and the
restrictions on the electronic form of the legislation.
In legal relationships, contractual relationships are considered to be actual
articles and performance of obligations under such contractual obligations, such as
the obligation to make use of property, the obligations arising from the lease
contract, the contract of construction contracts obligations arising out of
obligations, traffic and expedition obligations and storage contracts are not
available on the Internet. Although these agreements can be made through the
Internet, however, in such cases the actions to be taken in relation to objects of the
material world exist as objects of the obligation, so the use of these institutions on
the Internet is impracticable.
In addition, agreements required for state registration in accordance with the
legislation, in particular, contracts with real estate or agreements for the benefit of a
patent other than a person; Transactions that require a notarial certification, for
example, a rent contract, ordinary order, as well as exchange contracts that have a
separate form of regulation through the Internet, in the form of an electronic
contract within the framework of electronic commerce. Their electronic
contractual arrangement may result in a contract invalid.
All of the above demonstrates the need for special arrangements for electronic
contracts in electronic commerce, and the procedure for making such contracts
requires clarification.
In the context of the Internet, contractual obligations, that is to say, deliberate
44
obligations are widespread. The types of Internet penalties are unique - fishing,
computer piracy, defects, hackers, spam, cybercrime, fraudulent competition,
defamation. The role of providers and users in delivering Internet deliveries is of
particular importance, as well as the complexity of the foreign element complicates
this relationship and creates a problem of law that is applied. This demonstrated the
need to use current collision binders in the use of virtual ligament relationships, as
well as elaborate collision linkers that are appropriate to use.
In the fourth chapter of the dissertation on
“Problems of improving
regulation of the national Internet segment and civil-legal relations in it”
Problems of applicable law in regulation of civil-legal relations in the Internet,
problems of determining jurisdiction in the Internet and issues of improving
legislation in regulating the national segment of the Internet are analyzed.
The Internet has a global and trans boundary nature where any legal
relationship is not limited to a particular country. As a result, any attempts to have
a private legal nature on the Internet are potentially a subject of regulation of
international private law, ie civil-legal relations that are complicated by foreign
elements on the Internet, and require collision-legal regulation.
The most optimal solution in the Internet is to unify the colligation norms, but
there is a problem of developing a system of collisional norms that corresponds to
virtual space.
Normally, the ―location lawǁ, ―land lawǁ and ―damaged land lawǁ, used to
define rights in international private law, have a different meaning than the legal
relationship that arises in the Internet network and used as ―location of the serverǁ
criteria. The server location is the location where the physical communication
system (hardware and software) is located. The physical location of the server
(web site) where the information is placed cannot be regarded as a criterion for this
colligation standard. The location of the equipment shall be qualified as the
location of the server if the equipment or the software contained therein is in the
possession of a particular person and, if necessary, have a legitimate role for the
legal relationship arising in the Internet.
There are also cases when the international provider of ―provider-basedǁ
collision connectors is being used. At the same time, the organization can be
registered in a single country and rendered services in another country or across
several countries, and the economic and legal implications of the services can occur
all over the world. Establishing the location of the provider is a matter for the
establishment of the jurisdiction of its subsidiary business and identification of the
legal status of the legal person.
The location of the provider should be taken into consideration as regards the
economic activity carried out by the provider. The location of a company providing
services using the Internet site is a place where the technological infrastructure is
located and where the company can carry out its economic activities, not just where
the site is located and where it can be used. If a provider is registered in more than
one location, it is required to determine where exactly the service is performed. If
this is not possible, the provider will be considered as the provider of the place
where the provider is carrying out the main business activities.
In addition, there are widespread cases of virtual law enforcement in the
national Internet segments that have created them. In this case, the rule of law
determining the
45
national domain name is formed. Such a collision binding domain will be effective
if it is owned by a specific country, but will be restricted to its application within
the domain names. Therefore, the right of the Hosting Service Provider to become
a collision linker within the international domains.
All of this is useful in formulating a mechanism of legal regulation through
the formation of a special system of collicial binding in the collicial-legal
regulation of civil-law relations complicated by foreign elements in the Internet.
In the regulation of civil-law relations, under the Civil Code of the Republic of
Uzbekistan, basic principles of civil law, that is, essentially the foundations for the
entire civil law system have been formulated. These rules are designed to regulate
civil-law relations that arise within the context of material space, which are
incompatible with virtual citizenship. This situation requires the creation of a
system of specific policies, based on virtual space and virtual citizenship. These
principles are the freedom of movement and freedom of the Internet; the
impartiality of the mediator and the responsibility of other subjects; Integrity of
objects in the Internet; reliability, storage and use of information; territorial
disparity and free exchange of information.
These principles serve to improve the legal regulation of the consolidation of
the system of special principles and their consolidation in the legislation, which
will serve as a basis for the protection of the interests of the parties in the process
of regulation of civil-law relations arising in the Internet network, the principle of
integrity and legitimacy and further improvement of the relevant legislation.
Today, there is a need for systematization of existing regulatory documents
regulating the relationships in the Internet network; there is a need for adoption and
amendment of a number of laws in this area. According to the research, the Law of
the Republic of Uzbekistan ―On Informatizationǁ, ―On Electronic Commerceǁ,
―On Trademarks, Service Marks and Appellations of Originǁ, ―On Legal
Protection of Programs and Databases for Electronic Computingǁ proposals for
amendments and additions to other laws have been developed and substantiated.
At the same time, information technologies, in particular in the Internet, have a
complex character and are regulated on the basis of various normative and legal
acts, including the fundamental relations arranged through legal acts and create a
number of problems in establishing a complete legal order. Therefore, the adoption
of a law aimed at complex legal regulation of these relations will allow achieving
positive results in the legal regulation of this sphere. Therefore, as a result of the
research, in order to increase the effectiveness of legal regulation of the national
Internet segment of the Republic of Uzbekistan, the Law ―On the National
Internet segmentǁ was proposed and its draft was elaborated. As a result, it was
concluded that the sub-system of normative-legal documents for the complex
regulation of the Internet relations should be formed.
Also, the relationships arising in the Internet network are a subject of legal
regulation of a large number of national law norms, the development and expansion
of relationships in general in the field of information technology, and their legal
regulation is a special feature that can be called ―cyber-rightsǁ is based on the
importance of the emergence of a complex law field, its research and development.
46
CONCLUSION
The following theoretical and scientific-practical conclusions were drawn as a
result of research conducted on the dissertation on ―Regulation of civil-legal
relations in the Internetǁ:
1. On the basis of systematic analysis of the civic nature of the Internet,
applicable civil law relations arising between the subjects on a special way and
virtual (cyber) objects directly related to material space and the resulting
secondary, as well as the derived object consisting from a complex of intellectual
property are justified scientifically and theoretically.
2. It is noted that the legal regulation of the Internet and civil-legal relations
arising in it is carried out in three main directions: self-regulation, state regulation
and joint regulation, as well as it is justified that joint regulation is the most
optimal way.
3. The development of modern information technologies, in particular the
expansion, development and legal regulation of the emerging new social relations
that have emerged as a result of the impact of the Internet on society, is based on
the fact that the new ―Cyber lawǁ has led to the formation of a complex legal
framework.
4. All relations subject to legal regulation on the Internet are divided into two
large groups: the first group – relations arising in connection with the Internet
(external Internet relations) and the second group – relations arising in the Internet
itself (internal Internet-relations). Properties of civil-legal relations in the Internet
were specified, while definition of these properties was justified by the presence of
unconventional basis (only users who have opportunity to use the Internet can act
as a subject), the definition of virtuality (there can only exist artificially created
and computer-supported space, with the help of special software or hardware),
existence in a space with undefined physical boundaries.
5. Based on the need of defining the essence and content of concepts within
the Internet and civil-legal relations arising in them, an author’s definition of the
Internet concepts, civil-legal relations in the Internet, e-commerce, e-contract,
website, domain name is developed.
6. It was disclosed that intellectual property objects have their own
peculiarities in the Internet, their legal regulation and security provision are
complicated. Two different approaches have been analyzed with regard to the issue
of appropriateness of the legal regulation of intellectual property rights in the
Internet, in particular the approaches that indicate the need for government
intervention and self-regulation, and the need for legal intervention by the state (on
the international level – states) in regulating these relations is justified.
7. It is justified that it is necessary to fix in legislative acts a ban on actions
aimed at removing restrictions on the use of works or objects of related rights
established by the use of technical means of protection of copyright and related
rights, resulting in a new exclusive right in the holders of these rights – the right to
control the use of works or objects of related rights.
47
8. As a new object of intellectual property rights, the Internet site was
analyzed, its essence was examined as an object of intellectual rights. It was
concluded that the Internet site is a complex object of civil rights and characterizes
a mixture of several independent, but in a certain way technically related to each
other into a single structure of intellectual property objects (programs and
databases for computers), while the availability of each type of these objects are
necessary for implementation of a single original result of intellectual activity, as
well as it is indicated that the Internet site is protected by copyright.
9. The emergence of contractual and non-contractual obligations in the
Internet, their peculiar features are revealed. Proceeding from the fact that civil
legal relations in the Internet are internal and external, the possibility of dividing
contracts in the Internet into two groups is indicated, i.e. groups of contracts aimed
at regulating internal Internet relations, and contracts aimed at regulating external
Internet relations. It is substantiated that electronic contracts in the Internet are
bilateral consensual agreements, can be concluded on a reimbursable and granted
basis.
10. The need to develop a specific legislative strategy that could create
opportunity for integration into global and open market of the country and mastery
of universal rules peculiar to this market is justified. This, especially, refers to
foreign economic activity, justified the existence of the need to resolve conflict
problems within the e-commerce in these relations.
11. It was noted that globality of the Internet determines availability of
international character of its relations, emergence of the conflict of law and the
need for conflict-legal regulation of these relations arises. At the same time, it is
justified that the most optimal solution to conflict problems in the Internet is
unification of conflict norms and application of the principle of autonomy of the
will of the parties. It was stated that it is impossible to connect the Internet with the
right of any state, but in turn, it is possible to determine the jurisdiction of the
national segment of the Internet.
12. Taking into account the fact that Internet creates virtual space based on
properties of its virtual civil-legal relations and for the purpose of their
comprehensive legal regulation, the need for consolidation of rules for determining
the operation of civil legislation in space by introducing by introducing concepts of
real and virtual space in the Civil Code of the Republic Uzbekistan is justified. By
consolidating these rules, a full legal basis arises for application of norms of civil
legislation concerning relations arising in the virtual space, i.e it is justified that
this rule serves as a bridge for the application of civil legislation intended for real
space, for virtual relations.
It is suggested that this norm should be presented in the form of Article 4
1
of
the Civil Code (The effect of civil legislation in the sphere) as follows: ―Article
4
1
. The Effect of civil legislation in the sphere
Civil legislation is applied to relations arising in real and virtual space (the
Internet), taking into account their characteristics.
An act of civil legislation, if it does not specify a different procedure, or based
on its essence, does not imply the possibility of applying to relations that arise only
48
in real space, is also applied to social relations that arise in the Internet, that is, in
virtual space.
If a special law that regulates relations arising in the virtual space based on
their characteristics and establishes other rules has been adopted, then the norms of
this special law apply to relations in virtual space.
Relations between the parties arising in the virtual space are based on the
contract, if the treaty specifies other rules that do not contradict the legislation, the
terms of the contract remain in forceǁ.
This rule generates a rule for application of the entire civil-legal array and for
civil-legal relations arising in the Internet, unless other rules are not provided in it
and other circumstances do not follow from the essence, and provides this rule.
13. It was justified that, on the basis of features of Internet sites, the
recognition of information as an object of civil law and the need to include
information as an object in the Article 81 of the Civil Code in the established
manner, this case together with submission of objects in the Internet directly in the
form of information, also serves as a recognition and protection as an object of
civil law.
14. It was justified to introduce amendments and additions aimed at regulating
transactions in the Civil Code, the advisability of separate indication of electronic
transactions in them and registration of transactions by electronic digital
signatures, proposals were developed on introducing amendments and additions to
Articles 105 and 107 of the Civil Code. Also, in order to achieve the equation of
electronic documents for official paper documents, a proposal was developed on
introduction into the Civil Code of the article 353
1
as follows:
―Article 353
1
. Document
The document refers to information that is formalized with the help of special
requisites, fixed in some div, which has the possibility of unerring identification
and communication with the author.
Transmission of a document from one place to another with the help of
appropriate technologies in the process of its manufacture, creation, delivery for
storage and (or) destruction is called document circulation.
An electronic document is information presented in electronic form.
Electronic document circulation is the circulation of documents, carried out in
electronic formǁ.
15. It was justified to expand the conceptual apparatus in the Law of the
Republic of Uzbekistan ―On Informatizationǁ of December 11, 2003, the need to
supplement with the Article 9
1
aimed at ensuring the rights of owners of
information resources, and the Article 12
2
establishing the procedure for limiting
the ability to obtain information violating the right to intellectual property. This
article was developed in the following content:
―Article 9
1
. Owner of information resources
The owner of information resources, information systems, technologies and
means of their provision is the subject that exercises possession and use by
specified objects, as well as powers on disposing within the limits established by
the law or concluded with the owner of information resourcesǁ.
49
―Article 12
2
. The procedure of limiting the use of information distributed
through violation of copyright and (or) related rights.
The rightholder, in case of discovering in the information and
telecommunication networks, in particular, in the Internet of objects of copyright
and (or) related rights distributed without his/her permission or other legal
framework, or information necessary for their receipt using information and
telecommunication technologies, on the basis of decision entered into force by a
court has the right to apply to a specially authorized div exercising control
functions in the sphere of communication, information and telecommunication
technologies, with an appeal on implementation of measures on limiting the
possibility of using these objects or information resources distributing information.
The specially authorized div exercising control functions in the sphere of
communication, information and telecommunication technologies on the basis of
court decision that has entered into force within three working days shall take
appropriate measures on stopping violations of the rights by limiting the use of
information disseminated in violation of copyright and (or) related rightsǁ.
16. In order to ensure correlation of the trademark and domain names, to the
rights of owners of these objects, proposals were developed and justified for
introducing amendments and additions to the Article 26 of the Law of the Republic
of Uzbekistan ―Trademarks, Service Marks and Appellations of Originǁ, with a
purpose of introducing Web sites in the object of legal protection, ensuring and
protection of existing rights – in the articles 3 and 6 ―On the legal protection of
programs for electronic computers and databasesǁ.
17. The proposals for introducing amendments and additions to the Law of
the Republic of Uzbekistan ―On electronic commerceǁ aimed at forming a
mechanism for effective legal regulation of electronic commerce in the Republic of
Uzbekistan are justified with the following content:
– specify the purpose and scope of the law execution (Article 1); – instead of
the concept of electronic commerce (Article 3), the basic concepts should be fixed
in the law;
– to expand powers of the specially authorized state div in the sphere of
electronic commerce (Article 8), to add to their number such powers as
implementation of state policy in the sphere of electronic commerce, coordination
of activities of state bodies in the sphere of electronic commerce and cooperation
with other states and international organizations, implementation of measures on
protecting the rights and legitimate interests of participants of e-commerce;
– rename the participants of electronic commerce (Article 10) to the subjects
of electronic commerce, disclosure of the legal status, types and activities of these
entities;
– to introduce the concept of information intermediary (Article 12), his/her
legal status, types, as well as those who can not be an information intermediary,
through this, specify entities that are information intermediary and the mechanism
of his/her taxation;
– expand the terms of the contract in electronic commerce (Article 14), fully
disclose the properties of electronic contracts, issues of conclusion, storage,
50
recognition or non-recognition as invalid;
– to revise the use of information regarding a person in electronic commerce
(Article 18), to reform them as a protection of personal data, to reflect a specific
legal mechanism in it that protects personal data known between the subjects of
electronic commerce;
– to introduce requirements on ensuring security in respect of subjects of
electronic commerce, responsibility of subjects of electronic commerce on
ensuring security, the rules of applicable law.
18. In order to indicate the solution of the problem of determining jurisdiction
within the framework of civil-legal relations in the Internet, proposals were
justified and developed on introduction of amendments amd additions to the
relevant articles of the Economic Procedural Code and the Civil Procedure Code of
the Republic of Uzbekistan.
19. Drafts of the Laws of the Republic of Uzbekistan ―On the national
internet segmentǁ aimed at comprehensive regulation of civil-legal relations in the
Internet and ―On introducing amendments and addenda to certain legislative acts
of the Republic of Uzbekistan in connection with further development of the
sphere of informatization and legal support of public relations in information and
communication sphereǁ, aimed at improving these relations in certain areas were
developed and sent to the authorized bodies.
20. The following proposals were substantiated on regulating civil-legal
relations in the Internet within the framework of international legal documents: –
adopt a universal international-legal document aimed at ensuring legal regulation
and establishment of the legal regime of the Internet and relations in it; – the need
for paying special attention to the development of legal methods for the protection
of intellectual property rights in the legislative acts and global information
networks in formation of legal mechanisms for the protection of intellectual
property rights is indicated. At the same time, it is necessary to introduce
amendments to international legal documents directly regulating relations in the
sphere of intellectual property (the Universal Copyright Convention of 1952, the
Berne Convention for the Protection of Literary and Artistic Works of 1886), as
well as at the global level – at the level of the World Organization of intellectual
property to adopt a separate international legal document on protection of
intellectual property rights in the Internet;
– adopt a special international convention on electronic document circulation
for the development of e-commerce at the international level.
21. Development of a legal mechanism aimed at ensuring the civil-legal
circulation of domain names and Web sites in the Internet, availability of these
relations in the form of contractual and legal, the need to ensure free circulation of
these objects on the basis of their purchase and sale and lease are justified,
exemplary contracts are developed.
22. It is noted that the lack of a single type and system of electronic digital
signatures in the national legislation in the sphere of electronic commerce has a
negative impact on development of this sphere. At the same time, the need to
ensure unification of electronic digital signatures within the framework of our
51
country and recognition of these signatures at the international level is justified. 23.
In order to effectively develop e-commerce, it is necessary to develop a specific
legislative strategy that can create opportunity for integration into the global and
open market of the country and development of universal rules specific to this
market. The necessity of creation of conditions for implementation of free
commercial activity in foreign currency by legal entities that carry out international
e-commerce in this sphere is substantiated.
24. The system of collision connectors (server location legislation, location
legislation of provider registry, national domain law) that serve to form collision
legal regulation of complex civil law relations that arise in a virtual space on the
basis of new approach in national civil law has been developed.
As well as, jurisdiction over disputes arising out of legal relations within the
Internet and the law defining rules applicable within the scope of the dispute are
analyzed from scientific-practical point of view, and it is stated that such issue can
be addressed by introducing the following provisions into the legislative acts:
1) if the communication with foreign legal order is clearly defined (if foreign
law is violated by means of individualization) or if the parties are requiring to
apply a foreign legal order, the issue of the applicable law should be resolved on
the basis of the collision norms that address the content of close communication
principle of the country of trial to a certain attitude;
2) if communication with foreign law is unclear, the following approach
should be used on resolving the issue:
– if the court decision is to be recognized and enforced in the territory of a
foreign country, the court must address the collision issue and determine the
applicable law;
– if the court decision is to be executed on the territory of that state, the law of
the country of trial should be applied.
A number of theoretical and practical proposals and conclusions have been
formulated within the framework of the dissertation. All of them contribute to
enriching the national doctrine of improving the legal regulation of social relations
in the sphere of information technologies from the general point of view, to
improving the legislative acts and law enforcement practice.
52
НАУЧНЫЙ СОВЕТ DSc.27.06.2017.Yu.22.01 ПО ПРИСУЖДЕНИЮ
УЧЕНЫХ СТЕПЕНЕЙ ПРИ ТАШКЕНСТКОМ ГОСУДАРСТВЕННОМ
ЮРИДИЧЕСКОМ УНИВЕРСИТЕТЕ
ТАШКЕНТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ЮРИДИЧЕСКИЙ
УНИВЕРСИТЕТ
РУСТАМБЕКОВ ИСЛАМБЕК РУСТАМБЕКОВИЧ
РЕГУЛИРОВАНИЕ ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫХ ОТНОШЕНИЙ В
СЕТИ ИНТЕРНЕТ
12.00.03 – Гражданское право. Предпринимательское право.
Семейное право. Международное частное право
АВТОРЕФЕРАТ ДОКТОРСКОЙ (DSc) ДИССЕРТАЦИИ
ПО ЮРИДИЧЕСКИМ НАУКАМ
Ташкент – 2017
53
Тема докторский диссертации зарегистрирована Высшей аттестационной комиссией
при Кабинете Министров Республики Узбекистан за номером В2017.1.DSc/Yu11.
Докторская диссертация выполнена в Ташкентском государственном юридическом
университете.
Автореферат диссертации размещен на трех языках (узбекском, русском, английском) на
веб-сайте Научного совета (www.tsul.uz) и Портале Информационной образовательной сети
«Ziyonet» (www.ziyonet.uz).
Научный консультант: Саид Саидахрарович Гулямов
доктор юридических наук, профессор
Официальные оппоненты: Дилором Мамировна Караходжаева
доктор
юридических наук, профессор
Илхом Исмоилович Насриев
доктор юридических наук, доцент
Комил Ойдинович Синдаров
доктор юридических наук
Ведущая организация: Университет мировой экономики и дипломатии
Защита диссертации состоится « ____ » ________ 2017 года в __:__ часов на заседании
Научного совета DSc.27.06.2017.Yu.22.01 при Ташкентском государственном юридическом
университете. (Адрес: 100047, г.Ташкент, улица Сайилгох, 35. Тел.: (99871) 233-66-36; факс:
(998971) 233-37-48; e-mail: info@tsul.uz).
С докторской диссертацией (DSc) можно ознакомиться в Информационно-ресурсном центре
Ташкентского государственного юридическрго университета (зарегистрировано за №___). (Адрес:
100047, г.Ташкент, ул. А.Темура, 13. Тел.: (99871) 233-66-36).
Автореферат диссертации разослан «___»________ 2017 года.
(протокол реестра №____ от «___»________ 2017 года).
З.Н.Эсанова
Председатель Научного совета по
присуждению ученых степеней, доктор
юридических наук, профессор
Н.С.Салаев
Секретарь Научного совета по присуждению
ученых степеней, кандидат юридических
наук
Н.Ф.Имомов
Председатель научного семинара при
Научном совете по присуждению ученых
степеней, доктор юридических наук, доцент
54
ВВЕДЕНИЕ (Аннотация докторской диссертации)
Целью исследования
является разработка предложений и
рекомендаций, направленных на совершенствование регулирования
гражданско-правовых отношений в сети Интернет.
Объектом исследования
является система гражданско-правовых
отношений в национальном сегменте сети Интернет.
Научная новизна исследования
заключается в следующем: в рамках
электронных договорно-правовых отношений разработаны правила,
обеспечивающие права сторон электронного договора и предложения,
уточняющие их обязательства, а также обоснованы договоры, которые не
могут быть заключены в форме электронных договоров;
в рамках электронной коммерции обоснованы предложения по
использованию электронной цифровой подписи, ее национальной
и
международной унификации, а также определению правил применимого
права;
разработаны новые гражданско-правовые конструкции в виде купли
продажи доменных имен и веб-сайтов и аренды прав на них, направленные
на развитие гражданско-правового оборота доменных имен и веб-сайтов, а
также на обеспечение эффективной защиты прав и интересов
соответствующих субъектов;
уточнены механизмы регулирования виртуальных гражданско правовых
отношений, осложненных иностранным элементом; обоснованы предложения
по применению законодательства к гражданско-правовым отношениям,
возникающим в виртуальном пространстве и формированию механизма
комплексного правового регулирования.
Внедрение результатов исследования.
На основе научных
результатов, полученных по исследованию регулирования гражданско
правовых отношений в сети Интернет:
предложения о не применимости электронных сделок к сделкам,
направленным на реализацию недвижимости, подлежащим нотариальному
удостоверению или государственной регистрации в соответствии с
законодательством, совершаемым на биржах, а также предложения об
обеспечении хранения электронных документов и электронных сообщений в
установленном порядке, и права продавца электронной коммерции заключать
договор – экспортный контракт в виде электронного документа с
использованием электронной цифровой подписи приняты при подготовке
проекта постановления Кабинета Министров Республики Узбекистан от 2
июня 2016 года №185 «О мерах по дальнейшему совершенствованию
порядка осуществления сделок в электронной коммерции» (справка
Министерства экономики Республики Узбекистан от 04.10.2016 года
№4-7/20-1376). Данные предложения служат обеспечению заключения
электронных сделок в электронной коммерции, выполнению взаимных
обязательств, а также защите прав и законных интересов сторон;
55
разработанный механизм, направленный на обеспечение гражданско
правового оборота, в частности, купли-продажи и аренды доменных имен и
веб-сайтов, а также типовые договоры внедрены в правоприменительную
практику (Акт Центра развития и внедрения компьютерных и
информационных технологий Министерства по развитию информационных
технологий и коммуникаций от 24.01.2017 года №23-5/90). Данные
предложения позволяют расширить права владельцев доменных имен и веб
сайтов, а также обеспечить их свободный гражданский оборот;
предложения по внесению изменений и дополнений в Закон
Республики Узбекистан «Об электронной коммерции», направленные на
определение сферы применения, расширения основных понятий, защиту
персональных данных, а также применимого права приняты
в
законодательном процессе, проект Закона Республики Узбекистан «О
национальном сегменте сети Интернет», направленный на комплексное
регулирование отношений в сети Интернет принят на рассмотрение
(Заключение Сената Олий Мажлиса Республики Узбекистан от 17.10.2016
года №04/642). Данные предложения служат обеспечению комплексного
правового регулирования национального сегмента сети Интернет
и
возникающих в ней отношений, всестороннему и расширенному правовому
регулированию электронных торговых отношений в нашей республике и
всесторонней защите прав субъектов электронной коммерции;
результаты и данные исследования были внедрены в учебный процесс,
в частности, вопросы международно-правового регулирования электронной
коммерции, внесены в учебный план дисциплины «Международное торговое
право», вопросы защиты авторских, смежных и патентных прав, прав на
средства индивидуализации в сети Интернет, включены в учебную
программу дисциплины «Международное авторское и патентное право» (Акт
Ташкентского государственного юридического университета от 26.12.2016
года №02-20/349), а также внесены в качестве соответствующих тем в
учебник «Международное авторское и патентное право» (разрешено к
опубликованию в качестве учебника Министерством высшего и среднего
специального образования Республики Узбекистан от 22 января 2016 года
№26. Регистрационный номер 26-062), которые служат источником
получения новых знаний и формирования навыков при обучении студентов.
Объем и структура диссертации.
Диссертация состоит из введения,
четырех глав, заключения, списка использованной литературы и приложений.
Объем диссертации составляет 260 страниц.
56
Эълон қилинган ишлар рўйхати
Список опубликованных работ
List of published works
I бўлим (I часть; I part)
1. Рустамбеков И.Р. Домен номларининг фуқаролик-ҳуқуқий режими:
монография. Монография / Масъул муҳаррир ю.ф.д., проф. С.С. Гулямов. –
Тошкент: ТДЮУ нашриѐти, 2012. – 210 бет.
2. Рустамбеков И.Р. Правовое регулирование доменных имен в США.
Научно-популярная брошюра / Масъул муҳаррир ю.ф.д., проф. С.С. Гулямов.
– Тошкент: ТДЮУ нашриѐти, 2012. – 102 бет.
3. Рустамбеков И.Р., Мухитдинов Ж.Ф. Правовое регулирование
договорных отношений в сети Интернет. Монография. –Ташкент: СП Noshir,
2016. – 196 стр.
4. Рустамбеков И., Мусаев С. Международное авторское и патентное
право. Учебник. –Т.: ТГЮУ, 2016. – 280 стр.
5.
Рустамбеков
И.
Интернет
тармоғида
фуқаролик-ҳуқуқий
муносабатларни тартибга солиш муаммолари. Монография. – Тошкент:
ТДЮУ, 2017. – 310 б.
6. Рустамбеков И.Р. О сущности и своеобразии правовых отношений в
информационной сфере // Ўзбекистон қонунчилиги таҳлили. – Тошкент,
2012. – № 1. – С. 82–84. (12.00.00; № 9).
7. Рустамбеков И.Р. Домен номларига оид муносабатларда
шартномавий мажбуриятлар // Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди
ахборотномаси. – Тошкент, 2012. – №5. – Б. 36-39. (12.00.00; № 3).
8. Рустамбеков И.Р. Домен номларига оид низоларни ҳал қилишнинг
чет эл тажрибаси ҳақида // Ўзбекистон қонунчилиги таҳлили. – Тошкент,
2012. – № 2. – С. 84–91. (12.00.00; № 9).
9. Рустамбеков И.Р. Домен номига оид низоларни хал этишда халқаро
арбитраж амалиѐти // Ўзбекистон қонунчилиги таҳлили. – Тошкент, 2012. –
№ 4. – Б. 64-67. (12.00.00; № 9).
10. Рустамбеков И.Р. Домен номи ва веб-сайтга бўлган ҳуқуқларнинг
ўзаро нисбатига доир айрим ҳуқуқий масалалар // Ўзбекистон қонунчилиги
таҳлили. – Тошкент, 2014. – № 3-4. – Б. 12-15. (12.00.00; № 9).
11. Рустамбеков И.Р. Электрон тижоратнинг халқаро-ҳуқуқий тартибга
солиниши // Ўзбекистон қонунчилиги таҳлили. – Тошкент, 2015. – № 1. –
Б.77-83. (12.00.00; № 9).
12. Рустамбеков И.Р. Электрон тижоратни ҳуқуқий тартибга солишнинг
хорижий мамлакатлар тажрибаси // Ўзбекистон Республикаси
Бош
прокуратураси ҳузуридаги Олий ўқув курслари ахборотномаси. – Тошкент,
2015. –№4(24)– Б. 75-78. (12.00.00; № 11).
13. Rustambekov I.R. Genesis of informatization legislation in Uzbekistan //
The Korea Post. The Korea Post Media. – Seoul, Vol. 28. No 4, April 2015. – P.42.
(12.00.00; № 4).
57
14. Рустамбеков И.Р. Основные принципы регулирования сети
Интернет (Принципы Интернет политики) // «Право и жизнь». – Москва,
2015. –№ 205 (7) – С. 124-134. (12.00.00; № 24).
15. Рустамбеков И.Р. Об определении правового понятия сети Интернет
// Журнал «Информационное право» ИГ «Юрист». –Москва, 2015. №3(45). –
С. 22-27. (12.00.00; № 12).
16. Рустамбеков И.Р. Ўзбекистон Республикасида электрон тижоратни
ҳуқуқий тартибга солишнинг истиқболлари // Ўзбекистон қонунчилиги
таҳлили. – Тошкент, 2015. – № 4. – Б. 56-60. (12.00.00; № 9).
17. Рустамбеков И.Р. Проблемы заключения электронных сделок в
современной электронной коммерции // Ўзбекистон қонунчилиги таҳлили. –
Тошкент, 2016. – № 1. – Б. 21-23. (12.00.00; № 9).
18. Рустамбеков И.Р. Некоторые вопросы разрешения Интернет споров
// Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди ахборотномаси. –Тошкент,
2016. –№3. (12.00.00; № 3).
19. Рустамбеков И.Р. Электрон тижорат битимлари: уларни ҳуқуқий
тартибга солиш масалалари // Ҳуқуқ ва бурч. –Тошкент, 2016. №7(127).
–Б.52-52. (12.00.00; № 2).
20. Рустамбеков И.Р. Интернет тармоғининг миллий сегментини
тартибга солишда қонун ҳужжатларини такомиллаштириш масалалари //
Ўзбекистон қонунчилиги таҳлили. – Тошкент, 2016. – № 3. – Б. 32-39.
(12.00.00; № 9).
21. Рустамбеков И.Р. Правовые проблемы определения юрисдикции в
сети Интернет // Вестник Высшего хозяйственного суда Республики
Узбекистан. –Т., 2016. №12. –С.73-78. (12.00.00; № 3).
22. Рустамбеков И.Р. Интернет тармоғида мажбурият-ҳуқуқий
муносабатларининг умумий тавсифи // Ўзбекистон қонунчилиги таҳлили. –
Тошкент, 2016. – № 4. – Б. 80-83. (12.00.00; № 9).
23. Рустамбеков И. Некоторые теоретические вопросы защиты прав на
интеллектуальную собственность в сети Интернет // «Право и жизнь». –М.,
2016. –№220-222 (10-12). –С.72-86. (12.00.00; № 24).
24. Рустамбеков И.Р. Разрешение споров возникающих в сети
Интернет: на примере доменных имен // Ўзбекистон қонунчилиги таҳлили. –
Тошкент, 2017. – № 1. – Б. 34–37. (12.00.00; № 9).
II бўлим (II часть; II part)
25. Рустамбеков И.Р. Ахборот технологияларини тартибга солиш
тизимида домен номларини ҳуқуқий тартибга солишга доир алоҳида
масалалар // Интеллектуал мулк ҳуқуқи: ривожлантириш истиқболлари.
Халқаро конференция материаллари тўплами. –Тошкент, 2012. – Б. 325–232.
26. Рустамбеков И.Р. Конституционная основа информационных
отношений в Республике Узбекистан // Конституция – мамлакатимиз
тараққиѐти истиқболининг муҳим гарови мавзусидаги илмий-назарий
конференция материаллари. –Т., 2013 йил 3 декабрь. – Б. 338-341.
58
27. Рустамбеков И.Р. О развитии и роли международного частного
права // Хусусий ҳуқуқнинг долзарб муаммолари: Ёш олимларнинг
Х.Раҳмонқулов номидаги ўқишлари. –Т., 2013 йил 1 май. – Б. 92–98.
28. Рустамбеков И.Р. Информационная безопасность молодежи –
важнейший фактор формирования развитого поколения // Ёшларга оид
давлат сиѐсати ва уни ҳуқуқий таъминлаш муаммолари мавзусидаги ѐш
олимлар илмий амалий анжумани мақолалари тўплами. –Т., 2014 йил 29
апрель. – Б. 30–33.
29. Рустамбеков И.Р. Правовое регулирование национального сегмента
сети Интернет – важный аспект развития системы «электронное
правительство» // Ўзбекистонда электрон ҳукуматнинг жорий этилиш
истиқболлари: муаммо ва ечимлар мавзусидаги давра суҳбати материаллари
тўплами. –Т., 2015. –Б.160-164.
30. Рустамбеков И.Р. Имплементация норм международных актов в
сфере защиты авторского права в сети Интернет в законодательство
Узбекистана // Вопросы современной юриспруденции. Сборник статей по
материалам LVII международной научно-практической конференции. № 1
(52). Январь 2016 г. –Новосибирск, 2016. – С. 50-55.
31.
Рустамбеков И.Р. Примерительные способы разрешения
международных частноправовых споров // Суд-ҳуқуқ ислоҳотлари шароитида
Ўзбекистон
Республикаси
хўжалик
процессуал
қонунчилигини
такомиллаштириш масалалари мавзусидаги Республика илмий-амалий
конференция материаллари тўплами. –Т.: ТДЮУ, 2016. –С.65–73.
32. Rustambekov I.R. Some problems of the legal regulation of the Internet
jurisdiction // International Scientific Review of the Problems and Prospects of
Modern Science and Education // International Scientific Review № 2 (12) / X
International Science Conference (Boston. USA, 7-8 February, 2016). –P.150-152.
33. Rustambekov I.R. Some questions of applicable law in the Internet //
«Humanities and Social Sciences in Europe: Achievements and Perspectives».
Proceedings of the 9th International symposium (January 27, 2016). –Vienna.
2016. –P.356–359.
34. Рустамбеков И.Р. Субъекты и объекты гражданско-правовых
отношений в сети Интернет // Сборник материалов международного
«круглого стола» на тему «Актуальные вопросы развития гражданского
права». – Ташкент, 2016.
35. Рустамбеков И.Р. Электрон тижорат доирасида келиб чиқадиган
шартномавий мажбуриятлар // «Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш
ва хусусий мулкни ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштиришнинг
назарий ва амалий масалалари» мавзусидаги Республика илмий-амалий
конференция материаллари тўплами. –Тошкент, 2017. –Б.79–84.
36. Рустамбеков И.Р. Некоторые вопросы заключения внешнеэкономических
сделок в электронной форме // Сборник материалов республиканской
конференции «Актуальные вопросы правового регулирования
внешнеэкономической деятельности». –Ташкент, 2017. –С.60-67.
59
Автореферат «Жамият ва бошқарув» ҳамда «Ўзбекистон қонунчилиги
таҳлили» журнали таҳририятида таҳрирдан ўтказилди (21.08.2017 йил).
60
Босишга рухсат этилди: 30.08.2017. Шартли босма табоғи
3,75 Қоғоз бичими 80х64
1
/
16
. Times New Roman гарнитураси.
Адади 100. Буюртма № 64
«Top Image Media» босмахонасида босилди.
61
62
63
64
