ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ
АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ НОМИДАГИ ШАРҚШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК 94 (5)
001 (093.3)
ЯМИНОВ АБДУЖАББОР АБДУСАТТАРОВИЧ
ИБН ХАЛЛИКОННИНГ «ВАФАЙĀТ АЛ
-
А‘ЙĀН» АСАРИДА
МОВАРОУННА
¥
РЛИК ВА ХУРОСОНЛИК ОЛИМЛАР
Ихтисослик: 07.00.08 –
Тарихий манбашунослик
Тарих фанлари номзоди илмий даражасини
олиш учун та
³
дим этилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент –
2008
2
Иш Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний
номидаги
Шарқшунослик институтида бажарилган
Илмий раҳбар: тарих фанлари доктори
Каримова Сурайё Убайдуллаевна
Расмий оппонентлар: тарих фанлари доктори, профессор
Хасанов Ахаджан Ахмеджанович
тарих фанлари номзоди
Расулов Дилшод Нигматуллаевич
Етакчи ташкилот: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон
Миллий университети
Ҳимоя Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Абу Райҳон
Беруний номидаги Шарқшунослик институти ҳузуридаги тарих фанлари
бўйича докторлик диссертацияларини ҳимоя қилишга мўлжалланган
Д 015.14.01 рақамли Ихтисослашган кенгашнинг 2008 йил ___________
ойининг ___ куни соат _____ да ўтадиган мажлисида бўлади (Манзил:
100170, Тошкент шаҳри, Мирзо Улуғбек кўчаси, 81. Тел.: 262
-54-
61. Е
-mail:
beruni@globalnet.uz).
Диссертация билан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг
Асосий кутубхонасида танишиш мумкин (Манзил: 100170, Тошкент шаҳри,
И.Мўминов кўчаси, 13
-
уй).
Автореферат 2008 йил ___________ ойининг ___ кунида тарқатилди.
Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби т.ф.н. Н.И.Тошов
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Республикамиз муста
³
илликка эришганидан
с
´
нг сиёсат ва маънавиятда юз берган му
µ
им
´
згаришлардан бири
тарихимизга б
´
лган муносабатнинг тубдан
´
згаришидир. Президентимиз
И.А.Каримов айтганидек, «Бизнинг қадимий ва бой тарихимизни, улуғ
аждодларимиз ва улар қолдирган беқиёс маданий мерос башарият маданияти
ривожига улкан ҳисса бўлиб қўшилганини бутун жаҳон билади»
1
.
Хал
³
имизнинг
´
зига хос маънавий бойлиги тарихий меросимизда
´
з
ифодасини топганлигини эътиборга олсак, бу меросни
´
рганиш, уни
µ
ар
томонлама т
´²
ри, холис ёритиб бериш тад
³
и
³
отчилар ва олимлар олдида
турган энг зарур вазифалардан эканлиги маълум б
´
лади. Бу вазифани амалга
оширишни эса
´
рта асрларга оид ёзма манбаларсиз тасаввур
³
илиш мумкин
эмас.
IX-
Х
III
асрлар Мовароунна
µ
р ва Хуросон маданий
µ
аёти тарихида
´
зига хос бир давр б
´
либ
³
олди. Бу даврда мазкур минтақалар, хусусан,
Бухоро, Самар
³
анд, Термиз, Шош, Марв, Балх, Нишопур,
¥
ирот каби
ша
µ
арларда диний ва дунёвий илмларнинг йирик мактаблари вужудга келиб,
ушбу мактаб вакилларининг шон
-
шу
µ
рати бутун дунёга тар
³
алди. «Биз
уларнинг ўз даврида келажак авлодлар учун қолдирган салмоқли мероси,
ижобий ишлари, керак бўлса, умумжаҳон цивилизациясига қўшган
ҳиссаларини қадрлаймиз»
2
, «…улар биз ворис бўлиб турган бугунги тарих ва
маданиятни бизга мерос қилиб қолдирдилар»
3
,
–
деган эди Ўзбекистон
Президенти И.А.Каримов.
Х
III
асрда яшаб, Шар
³
, жумладан, Мовароунна
µ
р ва Хуросон
хал
³
ларидан етишиб чи
³³
ан маш
µ
ур кишиларнинг
µ
аётларига, илмий ҳамда
маданий меросларига
³
изи
³
иб, улар
µ
а
³
ида маълумотлар т
´
плаб,
´
зининг
«Вафайāт ал
-
а‘йāн ва анбā’
абнā’
аз
-
замāн»
4
(«Маш
µ
ур кишилар вафотлари
ва
замондошлар ҳақидаги маълумотлар»)
5
асарини ёзган араб олими Ибн
Халликоннинг номи илмий жамоатчиликка маълум. Аксар
µ
олларда
тарихчилар томонидан
³
ис
³
аро
³
«Вафайāт ал
-
а‘йāн» деб юритиладиган ва
био
-
библиографик асарлар сирасига кирадиган мазкур икки жилддан иборат
китоб араб тилида ёзилган б
´
либ,
VIII-
ХIII асрлар тарихи б
´
йича муҳим
манбалардан
µ
исобланади. Асарда тарих, тилшунослик, фалсафа, табобат,
фалакиёт, тафсир, ҳадисшунослик, фиқҳ, калом каби соҳаларда ижод қилган
1
Каримов И.А. Ватан мангу қолади // Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Асарлар тўплами. –
Т.:
Ўзбекистон, 1996. Ж.4. Б. 15.
2
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан
қурамиз. Асарлар тўплами. –Т.: Ўзбекистон, 1999. Ж.7. Б. 148.
3
Каримов И.А. Ватан мангу қолади // Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Асарлар тўплами. Ж.4. Б. 15.
4
Илмий ишимизда араб тилидаги асарлар номини ифодалашда акад. И.Ю.Крачковский, проф.
А.А.Ромаскевич тавсия этган ва Москвадаги «Наука» нашриётида чоп этилган «Памятники письменности
Востока» тўпламида қабул қилинган транскрипция қоидаларига асосландик.
5
Илмий ишимизда учрайдиган асарларнинг таржималари улар илк бор зикр
³
илинганда берилган.
4
Мовароуннаҳр ва Хуросонга мансуб олимлар ҳақида қимматли
маълумотларнинг борлиги унинг чуқур тадқиқ этилиши заруратини тақозо
этади. Абу Бакр ал
-£
аффол аш
-
Шоший, Ма
µ
муд аз
-
Замахшарий каби
маш
µ
ур олимлар
µ
а
³
ида бош
³
а асарларда учрамайдиган маълумотлар билан
бирга Уммул Муайяд Зайнаб аш
-
Шаърия, Абу
-
л
-¥
асан ал
-
Муайяд ан
-
Найсобурий сингари унгача бош
³
а бирор манбада ҳатто номлари
³
айд
этилмаган олимларнинг
µ
ам ҳаёт ва фаолиятлари ҳақида сўз юритилиши
ушбу манбанинг а
µ
амиятини янада оширади.
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»даги баъзи маълумотлар озми
-
кўпми олимлар
тарафидан истифода этиб келинса
-
да, ҳозиргача у алоҳида тадқиқот объекти
сифатида ўрганилмаган.
Мавзунинг
´
рганилганлик даражаси.
«Вафайāт ал
-
а‘йāн» ва ундаги
маълумотлар асар ёзилган даврдан бир оз ўтибоқ Шарқ тарихчилари
эътиборини ўзига жалб этган. Абу
-
л
-
Фидонинг (ваф. 732/1331) «Китāб ал
-
муүтаǖар фҝ
аүбāр ал
-
башар» («Инсоният тарихи ҳақида қисқартма») асари
билан танишиб чи
³³
ан киши муаллифнинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн»дан
³
анчалик
истифода этганига шо
µ
ид б
´
лиши мумкин
1
.
Абдулло
µ
ал
-
Ёфиъий (ваф. 768/
1366-
1367) асарга юқори баҳо бериб,
«Унинг [Ибн Халликоннинг] «Вафайāт ал
-
а‘йāн» китоби шу соҳа бўйича
ёзилган асарларнинг энг яхшисидир…Унинг мазкур тарихи билан танишиб
чиққан киши мусаннифнинг кўпгина фазилатларига гувоҳ бўлади»
2
, дейди.
Жамолиддин ал
-
Аснавий
(ваф. 772/1370
-1371) «
Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа
»
(«Шофеийлар табақалари»)
,
Ибн Тағриберди
(ваф. 874/1469) «Ан
-
нуджһм аз
-
зāхира фҝ мулһк Миǖр ва
-
л
-
Ұāхира
»
(«Миср ва Қоҳира подшолари давридаги
ёрқин юлдузлар»)
3
, Ибн ал
-
Имод
(ваф. 1089/1678
-1679) «
Шаǔарāт аǔ
-
ǔахаб
фҝ аүбāр ман ǔахаб» («Вафот этиб кетганлар хабарлари ҳақидаги олтин
зарралар») асарларида турли тарихий шахс ва ҳодисаларни аниқлашда
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»га кўп
маротаба
мурожаат қилганлар
.
Ливанлик тарихчи Журжий Зайдон (1861
-
1914) асарга қуйидагича баҳо
беради: «Вафайāт ал
-
а‘йāн ва анбā’
абнā’
аз
-
замāн» –
нақл қилиш, эшитиш
ёки кўз билан кўриш орқали аниқланган тарихий қомусдир...Ибн Халликон
[ўзидан кейин] шу китобдан бошқасини қолдирмади, аммо у юзлаб
китобларга тенг келадиган илм, одоб, тарих ва луғат захирасини қолдирди.
Унда [муаллиф машҳур] кишилар таржимаи ҳоллари ҳақида ўзидан аввалги
1
Абу
-
л
-
Фидо
Ибн Халликоннинг маълумотларидан к
´
пинча муаллиф номини зикр қилмасдан тўғридан
-
тўғри, баъзида «Ибн Халликон айтади», деб унга нисбат бериб, яна баъзида эса и
³
тибос
³
илиш ор
³
али
фойдаланган. Масалан, у Абу Исҳоқ Иброҳим ибн Аҳмад ибн Исҳоқ ал
-
Марвазийнинг таржимаи ҳолини
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»дан сўзма
-
сўз
нақл қилган
(Абу
-
л
-
Фидо.
Китāб ал
-
муүтаǖар фҝ аүбāр ал
-
башар.
–
Миср:
Ал
-
Ҳусайния, 1907. Ж.2. Б. 99. Бундан кейин: Абу
-
л
-
Фидо.
Китāб ал
-
муүтаǖар
).
2
Абдуллоҳ ал
-
Ёфиъий. Мир’āт ал
-
джинāн ва ‘ибрат ал
-
йаұǜāн («Жаннатлар кўзгуси ва уйғоқ кишилар
ибрати»). –
Ҳайдаробод: Дорул маориф, 1920. Ж.4. Б. 193
-
194 (Бундан кейин: Абдуллоҳ ал
-
Ёфиъий. Мир’āт
ал
-
джинāн).
3
Бундан кейин асар номини
³
ис
³
а
³
илиб «Ан
-
нуджһм аз
-
зāхира
»
тарзида зикр
³
иламиз.
5
олимлар ёзган нарсаларнинг «қаймоғи»ни жамлади. Унга ўзи билган
замондошларини қўшиб, уларни ўрганди»
1
.
Ҳожи Халифа (ваф. 1067/1657)
2
айтади: «Асарни 930/15
23-
1524 йил
Мисрда вафот этган Мавлоно Азҳариддин ал
-
Ардабилий форс тилига
таржима қилган. Мен Қозизода номи билан танилган Кабир ибн Увайс ибн
Муҳаммад ал
-
Латифийга (ваф. 930/1524) мансуб бир рисолада кўрдимки,
султон Салимхон (918
-926/1512-
1520) тарихларни, хусусан, Ибн
Халликоннинг «Вафайāт»ини ўрганишга киришганда, у [рисола муаллифи]
унга асарни форс тилига таржима қилиб берган. Таржима ўртасига етганида
султон вафот этади. Мазкур киши [яъни Қозизода] Азҳариддин ал
-
Ардабилий бўлса ажаб эмас»
3
. Ч.А.Стори (1888
-
1967) ўзининг «Форс
адабиёти» асарида Ҳожи Халифанинг бу эҳтимолини тўғри эканлигини
тасдиқлаб, унинг маълумотини қуйидагича тўлдиради: «[Абд ал
-
] Кабир ибн
Увайс ибн Муҳаммад ал
-
Латифий, яъни Заҳир ад
-
Дин (тўғриси шундай,
Ҳожи Халифа айтганидек Азҳариддин эмас) ал
-
Ардабилий ал
-
Ҳанафий (ваф.
930/1524) Қозизода номи билан машҳур бўлиб, Табриздан Истамбулга султон
Салим I томонидан келтирилган… Унга кунига 80 дирҳам миқдорида ҳақ
тўланган. Султон учун у Ибн Халликоннинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн»ини таржима
қилиб берган. Асарнинг биринчи
³
исми 926/1520 йил, иккинчи
³
исми
928/1521-
1522 йил таржима қилиб тугатилган»
4
.
Жаҳонгир Қоим
-
мақомийнинг айтишича, «Нāсиү
ат
-
тавāрҝү»га
5
тегишли иккинчи китоб, саккизинчи ва тўққизинчи жилдлар Ибн
Халликоннинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн» асари иккинчи чораги таржимасидир»
6
.
Ибн Халликоннинг вафотидан сўнг «Вафайāт ал
-
а‘йāн»га олимлар
томонидан зайл (илова) ва мухтасар (
³
исқартма)ларнинг битилганлиги
асарнинг ўша даврдаёқ тарихчилар диққат марказида бўлганидан далолат
беради. Унга Тожиддин ал
-
Махзумий ал
-
Маккий (ваф. 743/1342), Ҳасан ибн
Ойбек (ваф. 743/1342
-
1343), Шамсиддин ат
-
Туркмоний (ваф. 750/1349
-1350),
Муҳаммад ибн Шокир ал
-
Кутубий, Бадриддин аз
-
Заркаший (ваф. 794/1391
-
1392), Зайниддин ал
-
Ироқий (ваф. 806/1403
-
1404) зайл ёзган бўлсалар,
Шамсиддин ат
-
Туркмоний, ал
-
Малик ал
-
Афзал Аббос ибн ал
-
Малик ал
-
Мужоҳид Али (ваф. 778/1376
-
1377), Ҳасан ибн Умар ал
-
Ҳалабий (ваф.
779/1377-
1378), Шаҳобиддин ал
-
Ғаззий (ваф. 822/1419
-
1420), Ваҳдий
1
Журжий Зайдон.
Тāрҝү āдāб ал
-
луҹа ал
-
‘арабҝйа
(«Араб адабиёти тарихи») –
Қоҳира: Дорул ҳилол, 1957.
Ж.3. Б. 172 (Бундан кейин: Журжий Зайдон.
Тāрҝү āдāб).
2
Ҳожи Халифа ва XX аср тарихчиси Умар Ризо Каҳҳола асарнинг номини «Вафайāт ал
-
а‘йāн фҝ
анбā’
абнā’ аз
-
замāн» («Замондошлар
(ёки замона ўғлонлари) маълумотларида машҳур кишилар вафоти»)
шаклида беришган
(¥
ожи Халифа. «Кашф аǜ
-
ǜунһн ‘ан асāмҝ ал
-
кутуб ва
-
л
-
фунһн» («Китоблар ва
фанларнинг номларидаги шубҳаларнинг ечилиши»).
Ж.2. Б. 638 (Бундан кейин:
¥
ожи Халифа. Кашф аǜ
-
ǜунһн); Умар Ризо Ка
µµ
ола. Му‘джам ал
-
му’аллифҝн («Муаллифлар қомуси»). –
Дамашқ: Ат
-
тараққий,
1957. Ж.2. Б. 59).
3
¥
ожи Халифа. Кашф аǜ
-
ǜунһн.
Ж.2. Б. 639.
4
Стори Ч.А. Персидская литература. Био
-
библиографический обзор / Пер. с англ., перераб. и допол.
Ю.Э.Брегель. –
М.: Наука, 1972. Т.2. С. 1261
-
1262 (Бундан кейин: Стори. Персидская литература).
5
Ч.А.Сторининг ёзишича, «Нāсиү
ат
-
тавāрҝү
»
Муҳаммад Тақий Кошонийга (1801
-
1880) мансуб умумий
тарихга оид
асар (Стори. Персидская литература. Т.1. С. 482
-484).
6
Шу асар. Т.1. С. 485.
6
Иброҳим ибн Мустафо ал
-
Фарадий (ваф. 1126/1714
-171
5) мухтасар
битганлар
1
.
Ч.А.Сторининг гувоҳлик беришича, «Вафайāт ал
-
а‘йāн»нинг бир
мухтасари XIX асрда яшаб ўтган афғон олими Мунший Муҳаммад
Абдулкарим ал
-
Алавий томонидан форс тилига таржима қилинган
2
.
«Вафайāт ал
-
а‘йāн» 1859 йил «Булоқ» нашриётида (Миср), 1948 йил
Муҳаммад Муҳйиддин Абдулҳамид томонидан Қоҳирада нашр қилинган.
Муҳаммад Муҳйиддин асарни нашр қилибгина қолмасдан, унга фиҳрист ҳам
тузган ва ҳошияда баъзи шарҳларга ўрин ажратган
3
.
1968 йил асарни байрутлик олим доктор Эҳсон Аббос ўрганган,
фиҳрист тузган ва тадқиқоти билан нашр қилган, аммо унда баъзи
ноаниқликлар учрайди
4
.
Ғарбда эса «Вафайāт ал
-
а‘йāн»ни ўрганиш X
V
асрнинг охирларига
тўғри келади. 895/1489
-
1490 йил Британияда уни Юсуф ибн Усмон,
Оксфордда Ибн Увайс ал
-
Латифий форс тилига таржима қилганлар
5
.
«Вафайāт ал
-
а‘йāн» 1835
-
1837 йиллари немис арабшуноси Ф.Вюстенфельд
(1808-
1899) томонидан Гёттингенда (Германия) 13 жилдда
6
, 1842 йил инглиз
арабшунос олими Мак
-
Гакин У.де Слэн (1801
-
1878) томонидан Парижда
(асарнинг фақат биринчи жилди) нашр қилинган
7
ва 1842
-
1871 йиллари
Францияда де Слэн томонидан 4 жилдда инглиз тилига таржима қилинган
8
.
1908 йил Лейденда
асарнинг баъзи қисми лотин тилидаги таржимаси билан
нашр этилган
9
.
Олимлар томонидан Ибн Халликоннинг асарига шундай ишонч
билдирилганки, кўп ҳолларда асар улар учун био
-
библиографик
маълумотларни тақдим қилиш учун асосий манба вазифасини ўтаган
10
. Баъзи
1
¥
ожи Халифа. Кашф аǜ
-
ǜунһн.
Ж.2. Б. 639. Журжий Зайдоннинг хабар беришича, «Вафайāт ал
-
а‘йāн»нинг
дастлабки мухтасари муаллифнинг ўғли Камолиддин Мусога тегишли бўлиб, у Лондондаги «Ал
-
мактаб ал
-
ҳиндий» кутубхонасида сақланади (Журжий Зайдон.
Тāрҝү āдāб.
Ж.3. Б. 173).
2
Стори. Персидская литература. Т.2. С. 1230.
3
Бартольд В.В. Источники // Сочинения. –
М.:
Восточная литература, 1963. Т.1. С. 629.
4
Масалан, тадқиқотчи Ибн Халликонга «Ǖаңҝң ал
-
Буүāрҝ»дан
таълим берган устозининг номини муаллиф
(Ибн Халликон) ёзгани каби Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Ҳибатуллоҳ эмас
(Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. –
Миср: Маймания, 1892. Ж.1. Б. 306; Шу асар. Ж.2. Б. 421), балки Абу Муҳаммад ибн Ҳибатуллоҳ
деб янглиш беради. Эҳсон Аббос шунингдек, Абу Исҳоқ аш
-
Шерозийга мансуб «Ǚабаұāт ал
-
фуұахā’»ни ҳам
тадқиқ қилган бўлиб, илмий иши жараёнида «Вафайāт ал
-
а‘йāн»га кўп маротаба мурожаат қилган.
5
Журжий Зайдон.
Тāрҝү āдāб.
Ж.3. Б. 173.
6
Ibn Challikani Vitae illustrium virorum. E pluribus codicibus manuscriptis inter se collatis nunc primum arabise
edidit, variis lectionibus, indicibusque locupletissimis instruxit F. Wüstenfeld, fasc. I
–
XIII, Gottingae, 1835-1837.
7
Kitab wafayat al-aiyan. Vies des hommes illustres de l
’
islamiste en arabe, par Ibn Khallikan, publiées d
’
après les
manuscrits de la Bibliothèque du Roi et d
’autres Bibliothèques, par le Bºⁿ Mac Guckin de Slane, t. I, Par
is, 1842.
8
ا نايعلاا تايفو باتك
Ibn Khallican
’
s Biographical Dictionary, transl. from the Arabic by Mac Guckin de Slane, vol. I
–
IV, Paris, 1842-1871 [I-1842, II-1843, III-1848, IV-1871].
9
Журжий Зайдон.
Тāрҝү āдāб.
Ж.3. Б. 173.
10
Масалан, И.Ю.Крачковскийнинг таъбирича, илмий арабшуносликнинг отаси ҳисобланган франциялик
олим Сильвестр де Саси (1758
-
1838) ўзининг 1827 йилда ёзган «Араб хрестоматияси» («Сhrestomathie
arabe») асаридаги маълумотларни Ибн Халликонга «таяниб» берган
(
Крачковский
И.Ю. Поэтическое
творчество Абу
-
л
-
Атахии // Избранные сочинения. –
М.
-
Л.: Академия Наук СССР, 1956. Т.2. С. 22, 66).
Немис арабшунос олими О.Лот (ваф. 1881) ат
-
Табарий солномасидан фақатгина Ибн Халликоннинг
маълумотлари асосида фойдаланган
(Крачковский И.Ю. Ибн ал
-
Му‘тазз. Биография // Избранные
сочинения. –
М
-
Л.: Академия Наук СССР, 1960. Т.6. С. 13).
7
тадқиқотчилар эса «Вафайāт ал
-
а‘йāн»дан ўзлари бераётган маълумотларни
қувватлаш учун истифода этганлар
1
.
К.Броккельманнинг тадқиқотларида Ибн Халликоннинг ҳаёти, ижоди
ва унинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн» асари ҳақида бир қанча қимматли маълумотлар
мавжуд
2
.
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»даги маълумотларни рус олимлари ҳам ўзларининг
илмий ишларига жалб қилганлар. Улардан бири В.В.Бартольд бўлиб,
ўзининг
тадқиқотларида асарга кўп маротаба мурожаат қилган. У шахсларнинг
таваллуд ва вафот саналаридан
3
ташқари қабила оқсоқоллари
4
, сиёсий
гуруҳлар
5
ва арбоблар
6
, урушлар тарихи
7
, сулолаларнинг келиб чиқиши ва
уларга оид бошқа маълумотларни
8
беришда Ибн
Халликоннинг сўзларига
таянган. У шунингдек, баъзи шахсларнинг ҳаёт ва фаолиятлари ҳақидаги
мақолаларида «Вафайāт ал
-
а‘йāн»ни асосий манба қилиб олганини айтган
9
.
И.Ю.Крачковский баъзида шахсларнинг ижоди билан боғлиқ
10
, баъзида
уларга оид хронологик
11
маълумотларини «Вафайāт ал
-
а‘йāн»га асосан
1
Швейцариялик шарқшунос олим Адам Мец (1869
-
1917) шулар жумласидан бўлиб, ўзининг «Мусулмон
ренессанси» номли тадқиқотида Сайфуддавла Али Iнинг (333
-356/945-
967) Ҳалабдаги сарой адиби Ибн
Нубата (ваф. 374/984) ҳақидаги баъзи маълумотларни Ибн Халликоннинг асарига асосан берган
(Мец А.
Мусульманский ренессанс / Перевод с немецкого, предисловие, библиография и указатель Д.Е.Бертельса. –
М.: Наука, 1966. С
. 261).
2
Brockelmann C. Geschichte der arabishen Literatur. Weimar. Verlag von Emil Felber, 1898. Bd.I. S. 326-328
(
Бундан
кейин
: Brockelmann. GAL);
Шу
асар
. Supplementband I. S. 561.
3
Бартольд В.В. Бармакиды // Сочинения. –
М.: Наука, 1966. Т.6. С. 671; Шу муаллиф. К истории
Саффаридов // Сочинения. –
М.: Наука, 1971. Т.7. С. 352; Шу муаллиф. Тахир б. ал
-
Хусейн // Сочинения.
Т.7. С. 506; Шу муаллиф. О некоторых восточных рукописях в Константинополе и Каире // Сочинения. –
М.:
Наука, 1973. Т.8. С. 245.
4
Шу муаллиф. Тахириды // Сочинения. Т.7. С. 509.
5
Шу муаллиф. К истории Саффаридов // Сочинения. Т.7. С. 347.
6
Шу муаллиф. Средняя Азия до Х
II
века // Сочинения. Т.1. С. 279; Шу муаллиф. К истории Саффаридов //
Сочинения. Т.7. С. 344.
7
Шу муаллиф. Средняя Азия до Х
II
века
// Сочинения. Т.1. С. 284; Шу муаллиф. К истории Саффаридов //
Сочинения. Т.7. С. 340.
8
Шу муаллиф. Средняя Азия до Х
II
века // Сочинения. Т.1. С. 265; Шу муаллиф. Бармакиды // Сочинения.
Т.6. С. 670.
9
Масалан, Хуросондаги Тоҳирийлар сулоласининг асосчиси Тоҳир ибн ал
-
Ҳусайннинг таржимаи ҳолини у
айнан «Вафайāт ал
-
а‘йāн»нинг Вюстенфельд амалга оширган нашри ва де Слэн таржимаси асосида ёзган
(Бартольд В.В. Тахир б. ал
-
Хусейн // Сочинения. Т.7. С. 506
-507).
10
Крачковский
И.Ю.
Шахразур в географическом словаре Йакута и в записке Абу Дулафа // Избранные
сочинения. –
М.
-
Л., 1955. Т.1. С. 297; Шу муаллиф. К истории словаря ал
-
Халиля // Избранные сочинения.
Т.1. С. 366; Шу муаллиф. Поэтическое творчество Абу
-
л
-
Атахии // Избранные сочинения. Т.2. С. 18, 21, 36
;
Шу муаллиф. Ал
-
Мутанабби и Абу
-
л
-
Ала // Избранные сочинения. Т.2. С. 66, 71, 72, 114; Шу муаллиф. Об
издании
The Fakhir of al-Mufaddal ibn Salama
// Избранные сочинения. Т.2. С. 193; Шу муаллиф. Арабская
поэзия в Испании // Избранные сочинения. Т.2. С. 487; Шу муаллиф. Ранняя история повести о Маджнуне и
Лейле в арабской литературе // Избранные сочинения. Т.2. С. 605; Шу муаллиф. География у арабов до
первых географических произведений // Избранные сочинения. –
М.
-
Л.: Академия Наук СССР, 1957. Т.4. С.
59;
Шу муаллиф. Ибн ал
-
Му‘тазз // Избранные сочинения. Т.6. С. 23, 27, 32, 34.
11
Шу муаллиф. Поэтическое творчество Абу
-
л
-
Атахии // Избранные сочинения. Т.2. С. 20; Шу муаллиф. Об
издании
The Fakhir of al-Mufaddal ibn Salama
// Избранные сочинения. Т.2. С. 192; Шу муаллиф. К описанию
рукописей Ибн Тайфура и ас
-
Сули // Избранные сочинения. Т.6. С. 338.
8
беради. У шунингдек, машҳур шахслар лақабларининг келиб чиқиш тарихи
1
ҳақидаги маълумотларни аниқлаш ва тасдиқлаш учун ҳам Ибн Халликоннинг
маълумотларини восита қилади
2
.
И.М.Фильштинский ўзининг «Араб классик адабиёти» асарида Ибн
Ҳониъ ал
-
Андалусийнинг (ваф. 361/973) адабий салоҳиятига Ибн
Халликоннинг берган баҳосини келтирса
3
, «Ўрта асрларда араб адабиёти»да
мактуб шаклида асар ёзиш жанрининг (эпистоляр жанр) асосчиси бўлган
адиб Абдулҳамид Яҳё ал
-
Котибнинг (ваф.
132/750) Анборда (Ироқда
жойлашган) таваллуд топгани ҳақидаги хабарни у (Ибн Халликон)нинг
маълумоти асосида берган
4
.
«Вафайāт ал
-
а‘йāн» билан қизиқиб, ундаги маълумотларни ўз
тадқиқотларига жалб қилганлардан яна бири озарбайжонлик олим
З.М.Буниятовдир. Олим унга нафақат тарихий шахслар ва воқеалар билан
боғлиқ хабарларни беришда
5
, балки жуғрофий
6
ва
хирож
7
,
нат
8
,
бадра
9
каби
молиявий истилоҳларни изоҳлашда ҳам мурожаат қилган
10
.
А.В.Сагадеев «Ибн Сино» номли китобида аллома (Ибн Сино) ҳаёт
-
фаолиятининг ёритилишида Абу
-
л
-¥
асан ал
-
Байҳақий, Ибн ал
-
Қифтий, Ибн
Аби Усайбиъа ва Ибн Халликонларнинг асарларидаги маълумотлар асос
бўлганини таъкидлаган
11
.
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»ни
´
збекистонлик олимлар
µ
ам алоҳида тадқиқот
объекти сифатида
´
рганмаган б
´
лсалар
-
да, унга таниқли шахсларнинг ҳаёт ва
ижодлари, уларга оид хронологик маълумотларни бериш ёки тасдиқлашда
тез
-
тез мурожаат
³
илганлар. У.И.Каримов ўзининг Абу Бакр ар
-
Розийга
мансуб «Сирр ал
-
асрāр»
12
, И.Абдуллаев Абу Мансур ас
-
Саолибий ижоди
устида олиб борган тадқиқотларида
13
, Ҳ.Ҳикматуллаев, Ш.Шоисломовлар
1
Шу муаллиф. Неизвестная антология Ибн Маммати // Избранные сочинения. Т.2. С. 329.
2
Шу муаллиф. Ибн ал
-
Му‘тазз // Избранные сочинения. Т.6. С. 13, 21, 40, 1
59.
3
Фильштинский И.М. Арабская класссическая литература. –
М.: Наука, 1965. С. 238.
4
Шу муаллиф. Арабская литература в средние века. –
М.: Наука, 1977. С. 249.
5
Буниятов З. М. Азербайджан в
VII
–
IX
вв. // Избранные сочинения. –
Баку. Элм, 1999. Т.1. С
. 226, 272, 312,
317, 318, 321; Шу муаллиф. Работы по истории, источниковедению и исторической географии
Азербайджана Х
I
–
XIII
вв. // Избранные сочинения. Т.2. С. 15, 38, 43, 71, 81, 82, 94, 328
-329.
6
Шу муаллиф. Азербайджан в
VII
–
IX
вв. // Избранные сочинения. Т.1. С. 312.
7
Хирож, харож
(араб. –
солиқ) –
ўрта аср мусулмон давлатларида ер солиғи (Ислом. Энциклопедия. /
З.Ҳусниддинов таҳрири остида. –
Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2004. Б. 258).
8
Нат
–
стол ясатиш, (баъзи) ўйинларни ўйнаш ва қатлни ижро этиш вақтида бошни олишда ишлатиладиган,
теридан қилинган дастурхон (Буниятов З. М. Азербайджан в
VII
–
IX
вв. // Избранные сочинения. Т.1. С.
326).
9
Бадра
–
маълум суммани, одатда 10 минг дирҳамни ташкил қилган қопдаги пул (Шу асар. Т.1. С. 3
30).
10
Шу асар. Т.1. С. 148.
11
Сагадеев А.В. Ибн Сина. –
М.: Мысль, 1980. С. 15.
12
Каримов. У.И. Неизвестное сочинение ар
-
Рази «Книга тайны тайн». –
Т.
:
АН Уз ССР, 1957. С. 16
-
17; Шу
асар. С. 30; Шу асар. С. 27.
13
Абдуллаев И. Абу Мансур ас
-
Саолибий. –
Т.: Фан, 1972. Б. 6, 8, 16; Абу Мансур ас
-
Саолибий. Йатимат ад
-
даҳр фи маҳосин аҳл ал
-
аср. Тадқиқ қилувчи, таржимон, изоҳ ва кўрсаткичларни тузувчи Исматулла
Абдуллаев. –
Т.: Фан, 1976. Б. 7, 10, 20, 21, 35, 36, 90; Абу Мансур ас
-
Саолибий. Татиммат ал
-
йатима
.
9
«Ёқут Ҳамавий»
1
, А.Ирисов «Абу Али ибн Сино» номли рисола
2
ва «
£
аффол
аш
-
Шоший» номли ма
³
олаларида
3
, Қ.Муниров, А.Ирисов, А.Носировлар
«Тошкент тарихида баъзи сиймолар» номли рисолаларида
4
Ибн
Халликоннинг маълумотларидан истифода этишган.
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»даги маълумотларни
´
збекистонлик олимлардан яна
М.Хайруллаев
5
, Б.Абду
µ
алимов
6
, У.Уватов
7
, А.
¥
абибуллаев
8
, И.Элмуродов
9
,
Р.Обидов
10
ҳам
´
з тад
³
и
³
отларига жалб
³
илганлар. Б.Аҳмедов эса Ибн
Халликоннинг таржимаи ҳоли ва «Вафайāт ал
-
а‘йāн» ҳақида қисқача
маълумот бериш билан бирга асарни Ўзбекистон халқлари тарихи ҳақида
хабар берувчи асосий манбалар қаторида санаган
11
.
Диссертация ишининг илмий
-
тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Диссертация иши ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги
Шарқшунослик институтининг «Марказий Осиё халқлари тарихи, фани ва
маданияти тарихига оид манбалар тадқиқи» фундаментал гранти мавзуси
билан боғлиқ.
Тадқиқот мақсади.
Тадқиқотнинг асосий мақсади –
Ибн
Халликоннинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн» асарини манбашунослик жиҳатидан
ўрганиб, ундаги мовароуннаҳрлик ва хуросонлик олимлар
µ
а
³
идаги
маълумотларни тадқиқ қилиш, уларни бошқа араб манбалари билан қиёслаш
орқали асарнинг ишончлилик даражасини, тарихий манба сифатидаги
аҳамиятини аниқлашдир.
Тадқиқот вазифалари.
Мақсадга эришиш учун қуйидаги вазифалар
белгилаб олинди:
Тадқиқ қилувчи, таржимон, изоҳ ва кўрсаткичларни тузувчи Исматулла Абдуллаев. –
Т.: Фан, 1990. Б. 4, 9;
Абдуллаев И. Ас
-
Саолибий ҳақида янги маълумотлар // Шарқшунослик. –
Тошкент, 1990.
-
№ 1. –
Б. 29, 31
-
32.
1
Ҳикматуллаев Ҳ., Шоисломов Ш. Ёқут Ҳамавий
.
–
Т.: Фан, 1965. Б. 9, 15.
2
Ирисов А. Абу Али ибн Сино. –
Т.: Фан, 1980. Б. 12.
3
Шу муаллиф.
£
аффол аш
-
Шоший // Маънавият юлдузлари. –
Т.: А.
£
одирий номидаги хал
³
мероси
нашриёти, 2001. Б. 85.
4
Муниров Қ., Ирисов А., Носиров А. Тошкент тарихида баъзи
сиймолар. –
Т.: Фан, 1983. Б. 18.
5
Хайруллаев М. М. Абу Наср Форобий. –
Т.: Ўзбекистон ФА нашриёти, 1961. Б. 21; Шу муаллиф. Марказий
Осиёда
IX-XII
асрларда илк маданий уй
²
ониш // Маънавият юлдузлари. Т.: А.Қодирий номидаги халқ
мероси нашриёти, 2001. Б.
10; Шу муаллиф. Абу Наср Форобий // Маънавият юлдузлари. Б. 80.
6
Абдухалимов Б.А. «Кашф аз
-
зунун» Хаджи Халифы как источник по истории точных наук Мавераннахра и
Хорасана: Дисс….канд. ист.наук. –
Ташкент: Институт востоковедения АН РУз, 1994. С. 31; Шу муаллиф.
Бану Мусо // Шар
³
шунослик. –
Тошкент, 2000. –
№ 10. –
Б. 33.
7
Уватов У. Донолардан сабоқлар. –
Т.: А.
£
одирий номидаги хал
³
мероси нашриёти, 1994. Б. 32, 76; Шу
муаллиф. Муслим ибн ал
-¥
ажжож. –
Т.: А.
£
одирий номидаги хал
³
мероси нашриёти, 1995. Б. 12, 18; Шу
муаллиф. Аз
-
Замахшарий олами // Иймон нури. –
Т.: Ёзувчи, 1996. Б. 22; Шу муаллиф. Хоразм
´
рта аср араб
манбаларида // Иймон нури. Б. 70. Шу муаллиф. Ма
µ
муд аз
-
Замахшарий // Маънавият юлдузлари. Б. 132.
8
¥
абибуллаев А. Ал
-
Мутарризий ва унинг «Ал
-
му
²
риб» асари // Шар
³
шунослик. –
Тошкент, 1995. –
№ 6. –
Б.
80.
9
Элмуродов И.К. Ё
³
ут ал
-¥
амавийнинг «Муъжам ал
-
удабо» асари
X-XII
асрлар Хоразм илм
-
фани ва
адабиёти тарихини
´
рганишда му
µ
им манба: Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган
диссертация. –
Тошкент:
¤
зР ФА ШИ, 2002. Б. 13, 14, 18, 19, 21, 22, 23, 25, 27, 36, 37, 39, 41, 42, 77, 88, 136.
10
Обидов Р.
£. £
уръон, тафсир ва муфассирлар. –
Т.: Мовароунна
µ
р, 2003. Б. 54, 55, 66, 84, 92.
11
А
µ
медов Б.А.
¤
збекистон хал
³
лари тарихи манбалари. –
Т.: Фан, 1991. Б. 112.
10
–
манба муаллифининг ҳаёти ва фаолиятини тадқиқ этиш;
–
«Вафайāт ал
-
а‘йāн» асарининг ёзилиш сабаблари, услуби, тузилиши,
ўзига хос жиҳатлари ва манбаларини аниқлаш;
–
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»
´
з ичига олган маълумотларнинг даврий
чегарасини ани
³
лаш;
–
асардаги Мовароуннаҳр ва Хуросонга мансуб олимлар ҳақидаги
маълумотларни топиб, уларни хронологик жиҳатдан тартибга солиш;
–
асардаги мовароуннаҳрлик ва хуросонлик олимлар ҳақидаги
маълумотларни бошқа араб манбалари билан қиёсий ўрганиш;
–
Мовароуннаҳр ва Хуросондан етишиб чиққан олимларнинг илм
-
фан
тараққиётига қўшган ҳиссаларини кўрсатиш.
Тад
³
и
³
отнинг объекти
´
рта асрларда яшаб, ижод этган Мовароунна
µ
р
ва Хуросон олимлари,
предмети
эса Ибн Халликоннинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн»
асаридан иборат.
Тадқиқотнинг методлари.
Танланган мавзуни ўрганишда тарихийлик
ва холислик каби методларга суянилди. Шунингдек, шу со
µ
ада ишлаган
республика ва хориж олимларининг ижодий тажрибаларига таяниб,
ўрганилаётган асарнинг аҳамиятини кўрсатиш мақсадида уни бошқа тарихий
манбалар билан таққослаш орқали унга танқидий муносабат ҳам билдириш
тадқиқот учун илмий
-
услубий асос қилиб олинди.
¥
имояга олиб чи
³
илаётган асосий
µ
олатлар.
IX-XIII
асрларда
Мовароунна
µ
р ва Хуросон диёрида Имом ал
-
Бухорий, Имом Муслим, Абу
Исо ат
-
Термизий, ал
-
Форобий, Ибн Сино, Абу
¥
омид ал
-¢
аззолий ва аз
-
Замахшарий каби довру
²
и дунёга танилган олимлар билан бир
³
аторда,
номлари к
´
п
µ
ам маш
µ
ур б
´
лмаган, аммо
´
зларидан кейин
³
олдирган илмий
асарлари билан фаннинг турли со
µ
аларига салмоқли
µ
исса
³´
шган шахслар
µ
ам етишиб чи
³
дилар. Улар
µ
а
³
ида маълумот
XII-XIII
асрларга оид био
-
библиографик хусусиятга эга б
´
лган манбаларда берилган. Абу Саъд ас
-
Самъонийнинг (ваф. 562/1167) «Ал
-
ансāб» («Насаблар»), Абу
-
л
-
Ҳасан ал
-
Байҳақийнинг (ваф. 565/1169
-
1170) «Татиммат ǖивāн ал
-
ңикма» («Ҳикмат
жавонига қўшимча»), Ё
³
ут ал
-¥
амавийнинг (ваф. 626/1229) «Му‘джам ал
-
удабā’» («Адиблар лу
²
ати»), Ибн ал
-
Қифтийнинг (ваф. 646/1248)
«Иүбāр ал
-
‘уламā’
би
-
аүбāр ал
-
ңукамā’» («Олимларни
ҳакимлар
µ
а
³
идаги маълумотлар
билан таништириш»)
1
, Ибн Аби Усайбиъанинг (ваф. 668/1270)
«
‘Уйһн ал
-
анбā’
фҝ
ǚабаұāт ал
-
аǚиббā’» («Табиблар таба
³
алари
µ
а
³
ида хабарлар
чашмалари»)
2
ва Ибн Халликоннинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн» асарлари шулар
жумласидандир.
1
Асар
³
ис
³
ача «Тāрҝү
ал
-
ңукамā’» номи билан
µ
ам юритилади. Бундан кейин асар
µ
а
³
ида с
´
з юритилганда
биз
µ
ам уни шу ном остида келтирамиз.
2
Ибн Аби Усайбиъа. ‘Уйһн ал
-
анбā’ фҝ ǚабаұāт ал
-
аǚиббā’. –
Миср: Ваҳбия, 1882. Ж.2. Б. 2
-
20 (Бундан
кейин: Ибн Аби Усайбиъа. ‘Уйһн ал
-
анбā’).
11
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»да Мовароуннаҳр ва Хуросон олимлари, жумладан,
тарихчи, тилшунос, адиб, файласуф, муфассир, муҳаддис ва фақиҳлар ҳақида
маълумотлар борлиги ҳамда мазкур олимлар ҳақида хабар берган кейинги
тарихчилар кўп ҳолларда Ибн Халликонга таянганликлари «Вафайāт ал
-
а‘йāн»нинг чуқур тадқиқ этилиши зарурлигини кўрсатади.
Муаллиф асарда фа
³
ат олимлар
µ
а
³
идагина эмас, балки
³
айси со
µ
ада
б
´
лишидан
³
атъий назар, таниқли шахслар т
´²
рисида маълумот бергани, уни
«Вафайāт ал
-
а‘йāн» деб номлагани ҳолда, асосий ди
³³
атини шахсларнинг
вафот саналарини ани
³
лашга
³
аратгани, жуда маш
µ
ур кишилар
µ
а
³
ида
китобларда етарли хабарлар мавжудлиги сабабли улар хусусида фа
³
ат
³
ис
³
а
сатрларда т
´
хталгани асарнинг ю
³
орида номлари зикр
³
илинган манбалардан
баъзи фар
³
ли томонларига мисол б
´
ла олади.
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»да учрайдиган барча шахслар
µ
а
³
идаги
маълумотларни мукаммал, деб бўлмайди. Чунки, айтиб
´
тганимиздек,
муаллиф айрим
µ
олларда такрордан
³
очиш ма
³
садида маш
µ
ур шахсларнинг
таржимаи
µ
олларини
³
ис
³
а
³
илган б
´
лса, баъзи
µ
олларда улар
µ
а
³
идаги
маълумотлар унинг
´
зида мавжуд эмаслиги ёки камлиги мазкур
µ
олатга сабаб
б
´
лган. Яъни муаллиф «Вафайāт ал
-
а‘йāн»нинг муқаддима ва хотима
қисмида баён этганидек, асар унинг имкони доирасида ёзилган
1
. Шундан
келиб чи
³
иб айтиш мумкинки, баъзи шахсларнинг таржимаи
µ
оллари
борасида Ибн Халликоннинг маълумотлари бош
³
а манбаларни т
´
лдирса,
баъзиларида бошқа манбалар Ибн Халликоннинг маълумотларини
тўлдиради. Аммо улар орасида фа
³
ат «Вафайāт ал
-
а‘йāн»гагина хос б
´
лган
маълумотларнинг
µ
ам оз эмаслигини асарни тад
³
и
³ ³
илишимиз жараёнида
аниқладик.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги
қуйидагилардан иборат:
–
диссертацияда Ибн Халликоннинг таржимаи ҳоли, илмий фаолияти
ҳақидаги маълумотлар турли манбалар асосида яхлит ва имкон қадар тўлиқ
шаклда берилди;
–
манба муаллифининг дунёқараши, асарни ёзишдаги услуби ва
таянган манбалари аниқланиб, хулосалар чиқарилди;
–
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»га киритилган мовароуннаҳрлик ва хуросонлик
барча олимлар ҳамда уларнинг илмий мероси ҳақидаги маълумотлар
атрофлича тадқиқ қилишга ҳаракат қилинди, мазкур маълумотларни бошқа
манбалар билан қиёсий ўрганиш асосида асарнинг ишончлилик даражаси
аниқланди;
–
«Вафайāт ал
-
а‘йāн» устидаги изланишларимиз, уни бошқа манбалар
билан қиёслашимиз натижасида
VIII-XIII
асрларга мансуб Мовароуннаҳр
1
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.1. Б. 3; Шу асар. Ж.2. Б. 421.
12
ҳамда Хуросон олимларининг ҳаёт ва ижодлари ҳақида маълумотлар
тўпланди, уларнинг фаолиятларига оид ўзига хос жиҳатлари очиб берилди;
–
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»нинг ўрта асрларга оид бошқа манбалар орасида
тутган ўрнига баҳо берилди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Диссертацияда ўрганилган маълумотлардан Мовароуннаҳр ва Хуросондаги
ўрта асрлар илм
-
фани, тарихи ҳамда олимларининг мазкур давр маънавий
ҳаётида тутган мавқеларини ўрганишда фойдаланиш мумкин. Бу эса
маънавиятимиз тарихи ва аждодларимиз илмий меросининг бугунги кунимиз
учун аҳамиятини янада теранроқ англашимизга ёрдам беради. Тадқиқот
натижаларидан шунингдек ўрта асрлардаги Мовароуннаҳр ва Хуросон фани,
маданияти, тарихи бўйича монография, қўлланма, дарслик ҳамда
маърузалар
тайёрлашда фойдаланиш мумкин.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Тадқиқот иши натижаларини
жорий қилиш юзасидан диссертант томонидан ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний
номидаги Шарқшунослик институтида бўлиб ўтган ёш олимлар илмий
анжуманида (2000 йил 9 июн,
2001 йил 18 май, 2006 йил 6 апрел), ушбу
институтда «Қаффол аш
-
Шоший буюк ҳадисшунос ва файласуф олим»
мавзуида ўтказилган Республика илмий анжуманида (2003 йил 12 сентябр)
маърузалар қилинган.
Диссертациянинг қуйидаги муҳим натижаларини алоҳида қайд этиш
мумкин:
1. А.Яминов «Вафайāт ал
-
а‘йāн» маълумотлари асосида «Марказий
Осиё халқларининг фани, диний
-
маърифий ва ижтимоий фикрларини тадқиқ
этишда қўлёзма мероснинг роли» гранти доирасида «Марказий Осиё
олимлари ўрта аср араб манбаларида» номли тўпламга материаллар тақдим
қилди.
2. А.Яминов Ибн Халликон маълумотларига асосан Марказий Осиёдан
етишиб чиққан олимлар ҳақида «Ўзбекистон тарихи хрестоматияси»нинг
II
жилдига таржима материаллари тақдим этди.
3. А.Яминов мазкур манбадаги маълумотларни бошқа араб манбалари
билан қиёслагани ҳолда «
IX-XIII
асрларда Марказий Осиёда ислом илмлари
ва машҳур алломалар» номли тўпламга тадқиқот материаллари берди.
Булардан ташқари А.Яминовнинг диссертация
ишидан
манбашунослик
ҳамда Мовароуннаҳр ва Хуросон олимларининг
илмий меросига
бағишланган тадқиқотларда, шунингдек, фанлар тарихи бўйича ўқув
-
услубий
қўлланмалар, маърузалар тайёрлашда фойдаланиш мумкин.
Ишнинг синовдан ўтиши.
Диссертация ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний
номидаги Шарқшунослик институти (17.12.2007), Тошкент давлат
шарқшунослик институти (25.05.2008) ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамаси ҳузуридаги Тошкент ислом университети (17.06.2008) илмий
семинар йиғилишларида муҳокама этилиб, ҳимояга тавсия қилинган.
13
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Диссертация мавзуси бўйича 6
та илмий мақола эълон қилинган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Тадқиқот кириш, уч боб,
хулоса ҳамда фойдаланилган манба ва адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб,
жами 191 саҳифани ташкил этади.
.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Тад
³
и
³
отнинг кириш
³
исмида мавзунинг долзарблиги,
´
рганилиш
даражаси, ма
³
сад ва вазифалари, методлари, илмий янгилиги, назарий
µ
амда
амалий а
µ
амияти, мавзу юзасидан амалга оширилган ишлар
µ
а
³
ида маълумот
берилган.
«
Ибн Халликон ва унинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн» асари»
номли
биринчи боб икки параграфдан иборат. Бу бобнинг биринчи параграфи
«Ибн
Халликоннинг
µ
аёти ва фаолияти»
деб номланган б
´
либ, унда машҳур
фақиҳ, тарихчи,
³
ози, адиб, шоир бўлмиш Шамсиддин Абу
-
л
-
Аббос Аҳмад
ибн Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Абу Бакр ибн
Халликон ибн Бовал ибн
Абдуллоҳ ибн Шокил ибн ал
-
Ҳусайн ибн Молик ибн Жаъфар ибн Яҳё ибн
Холид ибн Бармак ал
-
Бармакий ал
-
Ирбилий аш
-
Шофеийнинг ҳаёти ва
фаолияти манбалар асосида ёритилди.
Ибн Халликон 608 йил 11 рабиу
-
с
-
соний/1211 йил 28 сентябр куни
Ирбил
1
шаҳрида, Бармакийларга мансуб, зиёли оилада дунёга келган
2
.
Ибн Халликон билим олишни отасининг ноиби ва шогирди
Камолиддин ибн Юнусда (ваф.
639/1242
) бошлаган
3
. Абдулаввал ас
-
Сижзийнинг (ваф. 553/1158
-
1159) таржимаи ҳолида у 621/1224 йил Ирбилда
шайх Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Ҳибатуллоҳдан (ваф. 621/1224) «Ǖаңҝң ал
-
Бухāрҝ»ни
µ
ам эшитиб, ўзлаштирганлигини айтиб ўтади
4
. Унинг 626 йил
рамазоннинг охирлари/1229 йил август ойининг охирларида Ирбилдан чиқиб,
йил охирида Ҳалабга кириб борганлигини Исо ибн Санжарнинг (ваф.
632/1235) таржимаи ҳолида учратамиз. Тожиддин ас
-
Субкий (ваф. 771/1370)
ва Жамолиддин ал
-
Аснавий унинг Ҳалабга боришидан олдин Мосулда ҳам
бир муддат турганлигини айтишиб, у ерда дастлабки устози Камолиддин ибн
Юнусдан дарс олганини ёзадилар
5
. Унинг Мосулда тарихчи Ибн Асир (ваф.
1
Ирбил –
Ироқда, Мосулдан шарқроқдаги катта шаҳар (Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.1. Б. 60
).
2
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»да замонасининг машҳур олимаси Умм ал
-
Муайяд Зайнаб аш
-
Шаърия ан
-
Найсобуриянинг таржимаи ҳоли баёнида Ибн Халликон ўзининг мазкур санада, пайшанба куни, аср
намозидан кейин султон Музаффариддин ибн Зайниддиннинг «Музаффария» мадрасасида туғилганлигини
зикр этган (
Шу асар. Ж.1. Б. 198).
3
Шу асар. Ж.1. Б. 32.
4
Шу асар. Ж.1. Б. 306.
5
Тожиддин ас
-
Субкий. Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа ал
-
кубрā
(«Шофеийларнинг катта табақалари»). –
Миср: Ал
-
Ҳусайния, 1906. Ж.5. Б. 14;
Жамолиддин ал
-
Аснавий. Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа. –
Бағдод: Ал
-
иршод, 1970. Ж.1.
Б. 497.
14
630/1232-
1233) билан танишганлиги
1
ҳам шу даврга тўғри келади. Бу
маълумотни В.В.Бартольд ҳам тасдиқлайди
2
.
Ибн Халликон Ҳалабда Ибн Яъиш (ваф. 643/1245) ҳузурига бориб Абу
-
л
-
Фатҳ ибн Жинний ан
-
Наҳвийнинг (ваф. 392/
1001-
1002) «Китāб ал
-
лума‘
»
(«Жилолар китоби») асари асосида дарс олади. Бу маълумотни Ибн Халликон
Ибн Яъишнинг таржимаи ҳолида келтирган бўлиб, уни бошқа
тарихчиларнинг асарларида учратмаймиз
3
. Ибн Халликон у ерда шунингдек,
Ҳалаб қозиси Ибн Шаддод (ваф.
632/1234-
1235) ҳузурида фиқҳ илмини
ўрганади. Ибн Шаддоднинг вафотидан сўнг у билимини Дамашқда, Ибн
Салоҳ (ваф. 643/1245) ҳузурида давом эттиради. Ибн Халликон 632 йил
шавволнинг аввали/1235 йил июн ойининг охирларида Дамаш
³³
а бориб, Ибн
Сало
µ
нинг
µ
узурида бир ярим йил мобайнида илм олганини унинг таржимаи
µ
олида зикр
³
илган
4
. Журжий Зайдон эса унинг Дамашқда
µ
ижрий 633
йилдан бошлаб истиқомат қилганини айтиб, бу борада бир йилга янглишган
5
.
637/1239-
1240 йилдан бошлаб Мисрда истиқомат қилганлиги ҳақида унинг
ўзи Аҳмад ибн Қаҳтон ал
-
Ирбилийнинг (ваф. 631/1233
-
1234) таржимаи ҳоли
баёнида маълумот берган
6
.
Ал
-
Ёфиъий ва Ибн ал
-
Имод бошқа тарихчилардан фарқли ўлароқ Ибн
Халликоннинг муҳаддис олим Абу
-
л
-
Ҳасан ал
-
Муайяд ат
-
Тусийдан (ваф.
617/1220
) ҳам ижоза олганлигини айтишган
7
. Бу ҳақда Ибн Халликоннинг
ўзи ҳам муҳаддиснинг таржимаи ҳоли баёнида хабар беради
8
.
646/1248-
1249 йил Ибн Халликон Мисрда бош
³
ози –
«³
ози ал
-
қузот»
бўлмиш Бадриддин Юсуф ибн Ҳасаннинг ноиби этиб тайинланади. Қози
Синжар номи билан танилган бу шахс ушбу лавозимни 659/1261 йилгача
бошқаради. Шу йил мамлук султон Абу
-
л
-
Фатҳ Байбарс (658
-676/1260-1277)
уни Дамашқда бош қози бўлиб ишлашга таклиф этади. Ибн Халликон бу
таклифни қабул қилади
9
. Бошқа тарихчилардан фарқли равишда ас
-
Субкий
ва ал
-
Аснавий унинг Дамашқ бош қозиси бўлишидан аввал Миср
шаҳарларидан бўлган Маҳалла (ал
-
кубра)да ҳам қозилик қилганини
ёзишган
10
. Бу (Дамашқдаги) лавозимда Ибн Халликон 669/1271 йилгача
1
Ибн Халликоннинг Ибн ал
-
Асир билан нафақат таниш бўлгани, балки уни ўзининг устозларидан бири
эканлиги ҳақидаги маълумотни Ибн Синонинг таржимаи ҳоли баёнида кўришимиз мумкин (Ибн Халликон.
Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.1. Б. 154).
2
Бартольд В.В. Главные труды на арабском языке по истории ислама и его культуры // Сочинения. Т.6. С.
265.
3
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.2. Б. 342.
4
Шу асар.
Ж.1. Б. 312.
5
Журжий Зайдон.
Тāрҝү āдāб. Ж.3. Б. 172
.
6
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.1. Б. 60.
7
Абдуллоҳ ал
-
Ёфиъий. Мир’āт ал
-
джинāн. Ж.4. Б. 193; Ибн ал
-
Имод. Шаǔарāт аǔ
-
ǔахаб. Ж.7. Б. 647
-648.
8
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.2. Б. 144.
9
Шу асар. Ж.2. Б. 420.
10
Тожиддин ас
-
Субкий. Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа ал
-
кубрā. Ж.5. Б. 14; Жамолиддин ал
-
Аснавий.
Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа. Ж.1. Б. 497.
15
фаолият олиб боради, с
´
нг эса Қоҳирадаги Фахрия мадрасасида мударрислик
қилади
1
.
676/1277 йил Байбарснинг вафотидан сўнг Ибн Халликон яна
Суриянинг бош қозиси этиб тайинланади ва 677/1278 йил Дамашқда юксак
эҳтиром билан кутиб олинади. Мамлук султон ал
-
Мансур Сайфиддин
Қалавун (678
-689/1280-
1290) тахтга ўтирганида, Дамашқ волийси Сунқур ал
-
Ашқар бош кўтариб, муваффақиятсизликка учрайди. 679 йилнинг сафар
ойи/1280 йилнинг июнида Қалавуннинг одамлари Дамашққа кирадилар ва
умумий афв эълон қилинади. Аммо Ибн Халликон Сунқурнинг бош
кўтаришида фатво
2
берганликда гумон қилиниб, ҳибсга олинади. Уч
ҳафтадан сўнг у озод бўлади ва бевосита султоннинг буйруғи билан яна ўз
лавозимига тикланади, аммо бу лавозимда узоқ ишламайди.
У бутун умри мобайнида бир неча мадрасаларни идора қилган бўлса
3
,
ҳаётининг сўнгги дамларида ихтиёрида фақат Аминия ва ўғли Камолиддин
Мусо бошқарувидаги Нажибия мадрасасида мударрислик фаолияти қолган
эди. Хуллас, у умрининг энг охирги лаҳзаларида ҳам илм билан машғул
бўлади ва 681 йил 26 ражаб/1282 йил 5 ноябр, шанба куни, кечга яқин, 73
ёшида, Дамашқдаги Нажибия мадрасасида вафот этиб, эртаси куни Қосиюн
4
этагига дафн этилади
5
.
Ал
-
Ёфиъий унинг билимдон, фикри тиниқ, ҳуқуқий масалалар ва унга
оид қарорларида холису одил, иқтидорли, зийрак, жиддий, ўз қўл
остидагиларни бошқара оладиган, суҳбати ёқимли, сўзи ширин,
шеърни
чуқур идрок қиладиган, хулқи гўзал, тарихни яхши биладиган инсон
бўлганлиги, қози сифатида ҳам у каби инсонлар ҳаётда камдан
-
кам учрашини
ёзган
6
.
Шамсиддин аз
-
Заҳабий «Ал
-
а‘лāм би
-
вафайāт ал
-
а‘лāм» («Даҳолар
вафотлари ҳақида маълумотлар») асарида
681/1282 йил вафот этган машҳур
шахслар рўйхатини Ибн Халликоннинг номидан бошлаб санаб ўтган
7
.
Ал
-
Аснавий Ибн Халликоннинг таржимаи ҳолини унинг икки амакиси
–
фақиҳ, мударрис Умар ибн Иброҳим ибн Абу Бакр ибн Халликон (ваф.
609/1213), имом, фақиҳ, муҳаддис Абу Яҳё ал
-
Ҳусайн (ваф. 623/1226
-1227)
ҳамда фақиҳ, мударрис бўлмиш отаси Муҳаммад ибн Иброҳимлардан кейин
1
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.2. Б. 420.
2
Фатво (араб. –
µ
укм, қарор) –
исломда муфтий ёки уламолар кенгаши томонидан диний,
µ
уқуқий, сиёсий
µ
амда ижтимоий масалаларда бериладиган қарор,
µ
укм ёки изо
µ
(Ислом. Энциклопедия.
Б. 245).
3
Журжий Зайдон Ибн Халликоннинг Суриядаги Аминия (Журжий Зайдон.
Тāрҝү āдāб.
Ж.3. Б. 172),
Ибн ал
-
Имоднинг «Шаǔарāт аǔ
-
ǔахаб» асари устида олиб борган тад
³
и
³
отини 1986 йил тугатган дамашқлик Абу
Абдулқодир Маҳмуд ал
-
Арнаут
эса Одилия, Носирия, Узровия, Фалакия, Рукния, Иқболия ва Баҳнасия
мадрасаларида ҳам мударрислик қилганини хабар қилганлар (Ибн ал
-
Имод.
Шаǔарāт аǔ
-
ǔахаб
.
Ж.1. Б. 57).
4
Қосиюн –
Дамашқда жойлашган тоғнинг номи бўлиб, у ерда солиҳ кишиларнинг қабрлари мавжуд (Ё
³
ут
ал
-¥
амавий. Му‘джам ал
-
булдāн. –
Миср: Ас
-
саода, 1906. Ж.7. Б. 11
-12).
5
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.2. Б. 420.
6
Абдуллоҳ ал
-
Ёфиъий. Мир’āт ал
-
джинāн. Ж.4. Б. 193.
7
Шамсиддин аз
-
За
µ
абий. Ал
-
а‘лāм би
-
вафайāт ал
-
а‘лāм. –
Байрут: Дорул фикр, 1991. Б. 284.
16
баён қилиб, «кўриб турганингиздек у [Ибн Халликон] обрў
-
эътиборли
оилалардандир»
1
, дейди.
Ибн Тағриберди Ибн Халликоннинг таржимаи ҳолини баён қиларкан,
кўпроқ унинг Мисрдаги фаолияти ҳақида сўз юритиб, уни мадҳ этиб ёзган
шоирларнинг қасидаларидан қисқа парчалар келтиради. Аммо Ибн
Халликоннинг Миср бош қозиси Бадриддин Юсуф ибн Ҳасаннинг ноиби
этиб тайинланганини аксар манбаларда маълумот берилгани каби
2
, унинг
қозилик фаолияти бошланишида эмас, балки Шомдаги «қози ал
-
қузот»
лавозимидан биринчи маротаба кетганидан кейин содир бўлган, деб янглиш
кўрсатади
3
. Туғилган ойи борасида эса Ибн Халликоннинг ўзи маълумот
берганидек, рабиу
-
с
-
сонийнинг ўн биринчисида
4
эмас, «жумоду
-
л
-
охирнинг
ўн биринчи куни таваллуд топган»
5
, деб хатога йўл қўяди.
Ибн ал
-
Имод Ибн Халликоннинг ҳаёти ҳақида маълумот бериб, унга
мансуб шеърлардан парчалар келтиради. У Ибн Халликондан кейин яшаган
бир шоирнинг (исми зикр этилмаган) унга атаб айтган қуйидаги байтини ҳам
келтирган: «Вафот этиб кетганлар ҳақида ёзишга умрингни сарфладинг, энди
эса ўзинг ҳам уларнинг қаторида ёзилиб турибсан»
6
. Муаллиф «Халликон»
сўзининг маъносига эътибор қаратаркан, бу хусусдаги бошқа олимларнинг
қуйидаги сўзларини келтиради: «Ибн Шуҳба айтади: «Ал
-
Аснавий
«Халликон Ирбил вилоятида жойлашган қишлоқлардан бири», деб хато
айтган. У [Халликон сўзи] унинг аждодларидан баъзисининг исмидир»
7
.
Аммо Жамолиддин ал
-
Аснавийнинг «Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа» асари устида
ўзининг илмий изланишларини 1970 йил якунлаган бағдодлик Абдуллоҳ ал
-
Жубурий
Жамолиддин ал
-
Аснавийнинг фикрини қувватлаб, Ибн
Халликоннинг номи мансуб бўлган Халликон қишлоғи ҳозир ҳам борлиги,
унинг жойлашган ери ва бу маълумотни олган манбасига ҳам
ишора қилади
8
.
Ибн ал
-
Имоднинг асари тадқиқотчиси Маҳмуд ал
-
Арнаут Абдуллоҳ ал
-
Жубурийнинг маълумотларини иқтибос қилиб, ўзи унинг қарашларига
мувофиқ келадиган ушбу сўзларини
µ
ам қўшиб қўяди: «Мен бу ҳақда курд
тилини мукаммал ва форс тилини яхши биладиган адиб дўстим доктор Холид
Қутруш ал
-
Курдийдан сўраганимда, у айтди: «Уни ҳозирда Ироқнинг
шимолида жойлашган Халкон
9
қишлоғига мансублиги учун Ибн Халкон
1
Жамолиддин ал
-
Аснавий. Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа.
Ж.1. Б. 497.
2
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.2. Б. 420; Абдуллоҳ ал
-
Ёфиъий. Мир’āт ал
-
джинāн. Ж.4. Б. 193;
Тожиддин ас
-
Субкий. Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа ал
-
кубрā. Ж.5. Б. 14; Жамолиддин ал
-
Аснавий. Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа.
Ж.1. Б. 497; Ибн ал
-
Имод.
Шаǔарāт аǔ
-
ǔахаб
.
Ж.7. Б. 648.
3
Ибн Тағриберди. Ан
-
нуджһм аз
-
зāхира. Ж.3. Б. 57.
4
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.1. Б. 198; Ўша асар. Ж.2. Б. 421; Абу
-
л
-
Фидо.
Китāб ал
-
муүтаǖар.
Ж.4.
Б. 16.
5
Ибн Тағриберди. Ан
-
нуджһм аз
-
зāхира. Ж.3. Б. 57.
6
Ибн ал
-
Имод.
Шаǔарāт аǔ
-
ǔахаб
.
Ж.7. Б. 648.
7
Шу асар.
Ж.7. Б. 650.
8
Жамолиддин ал
-
Аснавий. Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа.
Ж.1. Б. 495.
9
Олим ушбу сўзнинг Халликон эмас, балки Халкон деб ўқилишини тўғри ҳисоблайди.
17
дейдилар. Уни Ибн Халкон дейиш тўғридир». Яна шундай дейилади: Ундан
бир киши насаби ҳақида сўраганида, «үалли кāн» –
«ўтган (лар)ни холи қўй»,
яъни кишининг ўзи ҳақида сўра, унинг ота
-
боболарини қўй, деган маънода
жавоб берган»
1
.
Биринчи бобнинг иккинчи параграфи
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»нинг
манбашунослик жиҳатдан
ўрганилиши
ва тадқиқотларга жалб
этилиши»
деб
номланган. Ибн Халликоннинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн» асаридаги
маълумотлар дастлаб Шар
³
олимлари ди
³³
атини
´
зига жалб этган б
´
либ, Абу
-
л
-
Фидо, Шамсиддин аз
-
За
µ
абий, Абдулло
µ
ал
-
Ёфиъий, Тожиддин ас
-
Субкий,
Жамолиддин ал
-
Аснавий, Ибн Та
²
риберди,
¥
ожи Халифа, Ибн ал
-
Имод каби
тарихчилар
´
з асарларини ёзишда унга мурожаат этганлар ва ю
³
ори ба
µ
о
берганлар. Булардан таш
³
ари, баъзи олимлар унга зайл ва мухтасар ёзган
б
´
лсалар, яна баъзилар асардан бош
³
а тилда с
´
злашувчи хал
³
лар
µ
ам
ба
µ
раманд б
´
лишлари учун уни таржима
³
илишга киришганлар. «Вафайāт ал
-
а‘йāн»
¢
арбда ҳам
´
рганилиб, таржима қилинган ва нашр этилган. Бу борада
инглиз, немис ва француз олимларининг фаолиятлари ди
³³
атга сазовордир.
Овр
´
полик яна баъзи тад
³
и
³
отчилар ундан
´
з асарларини ёзишда бевосита
фойдаланган б
´
лсалар, бош
³
алар
´
злари бераётган бирор бир маълумотни
³
увватлаш учун унга мурожаат этганлар. «Вафайāт ал
-
а‘йāн» муста
³
ил манба
сифатида рус ва
´
збек олимлари томонидан махсус
´
рганилмаган б
´
лса
-
да,
асардаги маълумотлар уларнинг
µ
ам эътиборларидан четда
³
олмаган
2
.
Ушбу бўлим юзасидан қуйидаги умумий хулосаларга келдик:
Тад
³
и
³
отнинг ушбу
бобида Ибн Халликоннинг ту
²
илиб
´
сган юрти,
оиласи, устозлари,
µ
аёти ва фаолиятига доир маълумотлар баъзи
´
ринларда
´
зининг с
´
зларига, айрим
µ
олларда эса бош
³
а манбаларга асосланган
µ
олда
тад
³
и
³
этилди. Умм ал
-
Муайяд Зайнаб аш
-
Шаърия, Абу
-
л
-
Фазл А
µ
мад ибн
Камолиддин ал
-
Ирбилий, Абдулаввал ас
-
Сижзий,
¥
усомиддин Исо ибн
Санжар ал
-¥
ожирий, Ибн Яъиш, А
µ
мад ибн
£
а
µ
тон ал
-
Ирбилий каби
шахсларнинг таржимаи
µ
олларида Ибн Халликон
´
зининг
µ
аёти ва фаолияти
билан бо
²
ли
³
айрим маълумотларни бериб
´
тганки, бу маълумотлар унинг
шахсини ифода этувчи бирламчи манба вазифасини
´
тайди. Шу пайтгача Ибн
Халликоннинг номи илмий ма
³
олаларда фа
³
ат тарихчи олим сифатида зикр
³
илинган б
´
лса, тад
³
и
³
отимизда унинг мударрис, фа
³
и
µ, ³
ози, адиб ва шоир
µ
ам б
´
лганлиги ёритиб берилди.
Ибн Халликоннинг маш
µ
ур шахслар
µ
аётига
³
изи
³
иши муаллифнинг
улар
µ
а
³
идаги маълумотларни т
´
плаб, асар ёзганлиги билангина чекланмаган.
Унинг фа
³
ат тарихчигина эмас, адиб, шоир, фа
³
и
µ
ва
³
ози
µ
ам б
´
лганини
эътиборга олсак, дунёдан
´
тиб кетган тани
³
ли шахсларга
³
изи
³
ибгина
³
олмасдан, балки улар билан «бирга яшагани»ни, уларнинг ижодлари
´
злари
1
Ибн ал
-
Имод. Шаǔарāт аǔ
-
ǔахаб.
Ж.7. Б. 650.
2
Мавзунинг ўрганилганлик даражаси ҳақида сўз юритилганда мазкур маълумотлар батафсил берилди.
18
билан
´
тиб кетмасдан, маълум маънода Ибн Халликоннинг
µ
аётида
µ
ам акс
этганини к
´
рамиз.
«Вафайāт ал
-
а‘йāн» асарининг Шар
³,
Овр
´
по, соби
³
Иттифо
³
республикалари ва
´
збекистонлик олимлар томонидан
´
рганилганлиги,
ундаги маълумотларнинг тад
³
и
³
отларга жалб этилганлиги манбанинг
³
анчалик катта а
µ
амиятга эга эканлигидан дарак беради. Асар ҳақидаги
дастлабки маълумотлар аввало Шарқда, ёзилган даврдан бир оз ўтибоқ
муаллифлар эътиборини тортган бўлса, ҳозиргача тадқиқотларда унга
мурожаат қилинади. Қайсидир олим ундаги маълумотлардан фойдаланган
бўлса, бошқалари асарни таржима қилишга муваффақ бўлган. Асарга зайл ва
мухтасар
битган олимларни ҳам эслаб ўтдик. Бироқ, юқорида номлари ёдга
олинган ишларнинг барчасида ҳам «Вафайāт ал
-
а‘йāн»даги маълумотлардан
изчил фойдаланилган ва асар тўла ўрганилган, деб бўлмайди.
Иккинчи боб
–
«Вафайāт ал
-
а‘йāн» асарининг
мазмуни ва
манбалари
µ
а
³
ида
б
´
либ, биринчи параграф
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»нинг
тузилиши ва
´
зига хос жи
µ
атлари»
деб номланган. Асар 846 шахсга оид
таржимаи ҳолни ўз ичига олган
1
. Унда фаннинг тарих, тилшунослик, адабиёт,
фалсафа,
табобат, фалакиёт, тафсир, ҳадисшунослик, фиқҳ, калом каби
соҳаларида ижод қилган олимлар билан бир қаторда кўпгина шоирлар ва
давлат арбоблари, умуман, халқ орасида обрў
-
шуҳрати бор кишиларнинг
насл
-
насаблари, ҳаётлари, ижодлари, уларнинг нодир фазилатлари ҳақида
қимматли маълумотлар мавжуд. Бироқ улар орасида пайғамбар, саҳобалар
2
ёки тобеъинлар
3
зикрини учратмаймиз. Бунга сабаб, муаллифнинг ўзи
асар
муқаддимасида
баён этганидек, улар ҳақидаги хабарларнинг
китобларда
етарли эканлиги ва у маълумотларни такрорлашга эҳтиёж йўқлигидир.
Асарда улардан машҳур бўлмаганликлари туфайли бошқа китобларда деярли
учрамайдиганларининг ҳақларида сўз бориши бундан мустасно
4
.
Аммо биз
муаллифнинг тобеъинлардан кейинги асрларда яшаган баъзи машҳур
олимларнинг таржимаи ҳолларини ҳам қисқа қилганлиги ҳақида икки хил
мулоҳазанинг гувоҳи бўлишимиз мумкин.
Биринчиси, Ҳожи Халифа «Кашф аǜ
-
ǜунһн»да ёзганидек, «баъзи
тарихчилар уни [Ибн Халликонни] кибор уламоларнинг таржимаи ҳолларини
қисқа сатрларда келтириб, айрим шоир ва адибларнинг таржимаи
ҳолларига
бир
неча варақлаб жой ажратганлигини танқид қилганлар. Муаллифнинг
бундай йўл тутишига сабаб, балки «қуёшнинг ҳеч кимга махфий эмаслиги ва
1
Китобга мурожаат қилувчиларга қулай бўлиши учун
шахсларнинг таржимаи ҳоллари
уларнинг исмлари
эътибори билан алифбо тартибида жойлаштирилган. Бу ўринда гарчи, кейинги даврда яшаган шахслар
аввалроқ ёки аввал яшаган машҳур кишилар ҳақида кейинроқ маълумот берилса
-
да, муаллифнинг фикрича,
бу услуб китобдан фойдаланувчилар учун енгиллик туғдиради (Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.1. Б. 2
).
2
Са
µ
обалар –
Муҳаммад пайғамбарнинг сафдошлари (Ислом. Энциклопедия. Б. 210).
3
Тобеъинлар (араб. –
қарам, издош) –
ислом тарихида саҳобалардан кейин уларнинг ишини давом эттирган
илоҳиётчилар қатлами (Ислом. Энциклопедия. Б. 235).
4
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.1. Б. 2.
19
анави шоирнинг эса у ҳақда кўпроқ маълумот берилиб, уни таништиришга
эҳтиёжнинг кўплиги бўлса керак
»
1
.
Иккинчиси эса, Ибн Халликон ўзи эътироф этганидек, асар унинг
имконият доирасидан келиб чиқиб, унда бор маълумотлар асосида
ёзилганлигидир.
Демак, бу ҳақда шундай хулоса қилишимиз мумкинки, машҳур бир
олим ҳақида баъзида қисқа маълумот берган ёки умуман маълумот бермаган
муаллиф ё унинг шуҳрати етарли бўлгани туфайли, ёхуд ўзида у ҳақда
³´
шимча ёки умуман маълумот йўқлиги сабабли шундай қилган.
Асарнинг ўзига хос жиҳатларидан бири шундаки, муаллиф
шахсларнинг насаблари, таваллуд ва вафот саналари хусусдаги ихтилофли
мулоҳазаларни ҳам бериб, уларнинг тўғрисини асослаб берган. Агар
таржимаи ҳоли берилаётган шахсга алоқадор бошқа ном Ибн Халликоннинг
назарида ўқувчига нотанишлиги эҳтимоли бўлса, у ҳақда, у билан боғлиқ
тарихий воқеа ҳақида (агар содир бўлган бўлса) озми
-
кўпми маълумот
беришни лозим деб билган
2
.
Асарни тадқиқ қилар эканмиз, ундаги таниқли шахсларнинг қандай
оиладан эканликлари, уларнинг туғилган ҳамда вафот этган саналари, қаерда
ва кимдан билим олганликлари, устозларию шогирдлари
µ
амда асарлари
ҳақидаги маълумотларнинг маълум тартиб асосида берилмаганига гувоҳ
бўлдик
3
. Масалан, бир олимнинг асарлари ҳақидаги маълумот унинг
таржимаи ҳоли аввалида берилса, бошқасиники ўртасида ёки охирида
келади. Фикримизча, Ибн Халликон таржимаи ҳоли зикр қилинаётган
шахснинг қайси жиҳати унинг назарида эътиборга лойиқ ва муҳимроқ бўлса,
ўшани аввалроқ, бошқаларини эса ундан кейин берган. Мабодо маълумот
1
¥
ожи Халифа. Кашф аǜ
-
ǜунһн.
Ж.2. Б. 638.
2
Масалан, Абу Ҳомид Муҳаммад ал
-
Амидий ас
-
Самарқандийнинг таржимаи ҳолида муаллиф унинг «Ал
-
иршāд» («Тўғри йўлга йўллаш») асари ҳақида маълумот бераркан, унга шарҳ ёзган олимлар қаторида
Манбиж (Суриядаги шаҳар) қозиси Авҳадиддин ад
-
Дувнийни зикр қилади ва таржимаи ҳолнинг охирида у
ҳақда қуйидагича ёзади: «Авҳадиддин 586/1190
-
1191 йил таваллуд топган ва мўғуллар Ҳалаб қалъасини
қўлга олганларидан кейин Ҳалабда вафот этган. Қалъа мўғуллар шаҳарни олганларидан йигирма тўққиз кун
кейин қўлга киритилган. Бу воқеа 658 йил 10 сафар/1260 йил 1 феврал кунига тўғри келади» (Ибн Халликон.
Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.1. Б. 477).
3
Бироқ кам учрайдиган нисбалар, лақаблар, исмлар, маконларнинг «ҳаракат»лари, яъни қандай ўқилиши
кераклигига ишора қилган муаллиф уларни аксар ҳолларда таржимаи ҳолнинг охирида айтиб ўтади.
Масалан, ас
-
Саълабий, ал
-
Аз
µ
арий, ал
-
Б
´
зжоний каби нисбаларга, ал
-
Фарро, Ахфаш, ал
-¥
оким каби
номларга нима сабабдан улар бундай аталганликларини тушунтириб, матнда учрайдиган шаҳар, қишлоқ,
маҳалла ва бошқа жой номларининг маънолари, қаерда жойлашганлиги, агар улар араб тилидан бошқа тилга
мансуб бўлса уларнинг қандай маъно касб этиши ҳақида ўқувчига маълумот беради. Мабодо улар ҳақида
маълумот топа олмаган бўлса, уни ҳам очиқ тан олади. Масалан, самарқандлик фақиҳ Абу Ҳомид ал
-
Амидийнинг таржимаи ҳолида унинг нима учун бундай нисба билан аталгани сабабини била олмаганини,
нисбалар бўйича мутахассис олим Абу Саъд ас
-
Самъоний ҳам бу борада ҳеч нарса демаганини зикр қилади
(Шу ерда).
20
берилаётган инсоннинг у (Ибн Халликон) билишга муваффақ бўлолмаган
жиҳати бўлса, уни ҳам айтиб кетган
1
.
Муаллиф фиқҳда ҳам ўзига хос салоҳият соҳиби бўлгани ҳақида унинг
таржимаи ҳолида айтиб ўтдик. Фақиҳларнинг баъзи қарашлари ҳақида
маълумот бераркан, мабодо унга рози бўлмаса, унга бошқа фақиҳнинг ёки
фақиҳ сифатида ўзининг муносабатини билдиради
2
. Яна бир жиҳат: Муаллиф
агар бирор шахснинг таржимаи
µ
олини ёзиб б
´
лган б
´
лсаю, у
µ
а
³
да кейинро
³
³´
шимча маълумот учраса, у маълумот мазкур шахснинг
³
айси жи
µ
атига
тегишли б
´
лишидан
³
атъий назар, таржимаи
µ
олнинг охиридан жой олган
3
.
Агар бир шахс ҳақида маълумот берилаётган бўлса
-
ку, маълум вақт
ўтганидан кейин у маълумот бошқа шахсга тегишли бўлиб чиқса, муаллиф
аввалги янглиш маълумотни
´
згартирмаган ва уни бош
³
а ерда ёки
´
рни
келганда зикр қилиб кетган, холос. Аввалги шахснинг таржимаи ҳоли ўз
ҳолича қолаверган. Масалан,
Ибн Халликон Абу
-
л
-
Фатҳ Саҳл ал
-
Арғиёнийнинг таржимаи ҳолида «Ал
-
фатāвā» номли асарни даставвал унга
мансуб деб айтган
4
. Кейинроқ эса асар Абу Наср Муҳаммад ал
-
Арғиёнийга
тегишли бўлиб чиққан. Аммо буни Абу Наср Муҳаммад ал
-
Арғиёнийнинг
таржимаи ҳоли мобайнида асарнинг Абул
-
Фат
µ
ёки Абу Насрга мансуб
эканлигида ани
³ ³
арорга келолмаётганлигини айтиб, «Алло
µ
[ҳаммадан кўра]
билгувчи», деб
³´
йган. Таржимаи
µ
ол охирига бориб эса «Ал
-
фатāвā»ни Абу
-
л
-
Фатҳга мансуб деб билиб янглишганини, асарни топиб, у билан танишиб
чиққандагина унинг Абу Наср Муҳаммад ал
-
Арғиёнийга тегишли экани
маълум бўлганини хабар қилган
5
. Абу
-
л
-
Фат
µ
нинг таржимаи ҳолидаги
англашилмовчилик эса ўз ҳолича қолаверган. Мазкур
µ
олатдан шундай
хулоса
³
илиш мумкинки, демак, Ибн Халликон бирор маълумотнинг т
´²
ри
ёки нот
´²
рилигига шуб
µ
а қилган б
´
лса, унга шароит б
´
лганида
³´
шимча
³
илиш
учун маълум жой ажратиб
³
олдирган, аммо маълумот ёзилаётган ва
³
тда уни
т
´²
ри деб билган б
´
лса (гарчи у янглиш б
´
лса
-
да) уни ўзгартириш одати
бўлмаган.
Иккинчи бобнинг иккинчи параграфида
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»нинг
манбалари
µ
а
³
ида с
´
з боради. Ибн Халликонни кўпроқ тарихий
маълумотлар, тарихга оид асарлар, айниқса, қайси соҳада бўлишидан қатъий
назар машҳур кишиларнинг ҳаёт ва фаолиятлари қизиқтирарди. Шунинг учун
1
Масалан, Абу Бакр Муҳаммад ибн ал
-
Мунзирнинг таржимаи ҳоли билан танишар эканмиз, Ибн
Халликоннинг «унинг фиқҳни кимдан ўрганганлигини билмайман», деган эътирофининг гувоҳи бўламиз
(Шу асар. Ж.1. Б. 461).
2
Бу ҳолни Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ал
-
Хидрий мисолида кузатишимиз мумкин (Шу асар. Ж.1. Б. 463).
3
Масалан, му
µ
аддис ал
-
Муайяд ат
-
Тусий
µ
а
³
ида маълумот беришга киришган Ибн Халликон аввал унинг
насабини сарлав
µ
ада бераркан, уни Абу
-
л
-¥
асан ал
-
Муайяд ибн Му
µ
аммад ибн Али ат
-
Тусий ан
-
Найсобурий деб, бобосигача зикр
³
илган. Орадан икки йил
´
тиб, ал
-
Муайяддан
´
зига берилган ижозага к
´
зи
тушиб
³
арасаки, унда олимнинг яна уч аждоди номи ал
-
Муайяднинг
´
з
³´
ли билан ёзилган. Ушбу
³´
шимча
маълумотга муаллиф энди таржимаи
µ
олнинг охиридан жой ажратган (Шу асар. Ж.2. Б. 143
-144).
4
Шу асар. Ж.1. Б. 219.
5
Шу асар. Ж.1. Б. 465.
21
ҳам унинг аксар вақти шу фан бўйича ёзилган асарларни мутолаа қилиш
билан ўта бошлади. Улардан тополмаган маълумотларини ўзи билан
замондош олимлардан олди. Аста
-
секин шу қизиқишлари асосида бир қанча
хомаки битиклар (
تادوسم
) тўпланди. Кейинроқ эса уларни тартибга солиш
эҳтиёжи туғилди ва шу аснода унинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн» асари вужудга
келди. Унинг ёзилишида айтиб ўтилган битикларнинг аҳамияти
беқиёсдир.
Чунки баъзи ўринларда унинг бераётган маълумотлари учун ягона манба
бўлиб мана шу битиклар қолган
1
.
Ушбу китобда муаллиф бизнинг давримизгача етиб келмай, йўқолиб
кетган асарлардан ҳам маълумотлар келтирганлигини
В.В.Бартольд
қайд
қилган эди
2
. Чунончи, араб шоири ва тилшунос олими Ибн ал
-
Муътаззнинг
(ваф. 295/908) асарлари ҳақидаги айрим нодир маълумотлар Ибн ан
-
Надим
(ваф. 385/995
-
996) ҳамда Ибн Халликоннинг асарларида сақланган
3
.
Асарни ўрганар эканмиз
,
унинг ёзилиши жараёнида муаллифнинг
´
зи
бир қанча манбаларни зикр қилганига гувоҳ бўлдик.
Уларни Ибн
Халликоннинг ўзи эшитган, шоҳиди бўлган ва ёзма ҳолда кўрган манбаларга
ажратиш мумкин. Эшитган оғзаки манбаларини, масалан,
«устозимиз Ибн
Сало
µ
номи билан танилган Та
³
ийиддин Абу Амр Усмоннинг айтишича»
4
,
каби у (манба)нинг номини зикр қилиб ёки
«айтилишича»
5
, «ҳикоя
қилинишича»
6
, «баъзи фозиллардан эшитдимки»
7
, «баъзи олимларнинг
айтишларича»
8
, «мазҳаб олимларидан баъзи машойихларнинг менга айтиб
беришларича»
9
, «баъзи машойихлардан эшитдимки»
10
, «менга етиб
келдики»
11
к
´
ринишида
мажҳул ҳолда ифодаласа, баъзан зикр қилинаётган
ҳолатларга ўзи гувоҳ бўлганини «кўрдим, гувоҳ бўлдим»
12
тарзида айтиб
ўтади. Айрим ҳолларда муаллиф бераётган маълумотларини ўз хотирасига
асосланиб айтаётгани кўринади
13
.
1
Мазкур ҳолатлардан бири сифатида муаллиф айтган, Абу
-
л
-
Фатҳ аш
-
Шаҳрастонийнинг таваллуд санаси
ҳақидаги қуйидаги маълумотини келтириш мумкин: «Унинг (аш
-
Шаҳрастонийнинг) 467/1074
-
1075 йил
Шаҳрастонда таваллуд топганини ўз қўлим билан ёзган битикларда топдим, уни эса қаердан ёзиб олганим
ёдимда йўқ» (Шу асар.
Ж.1. Б.
482).
2
Бартольд В.В. Источники // Сочинения. Т.1. С. 47
-48.
3
Крачковский И.Ю. Ибн ал
-
Му‘тазз. Список сочинений // Избранные сочинения. Т.6. С. 21.
4
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн.
Ж.2. Б. 91.
5
Шу асар.
Ж.1. Б. 4.
6
Шу асар.
Ж.1. Б. 288.
7
Шу асар. Ж.1. Б. 276.
8
Шу асар.
Ж.1. Б.
22.
9
Шу асар.
Ж.1. Б.
465.
10
Шу асар.
Ж.1. Б.
82.
11
Шу асар.
Ж.1. Б. 312.
12
Шу асар. Ж.1. Б. 477.
13
Масалан, Рукниддин Абу Ҳомид ас
-
Самарқандийнинг таржимаи ҳолида унинг ҳар бирлари алоҳида
«рукн», яъни диннинг устунлари, асослари деб эътироф этилган тўрт шахснинг бири бўлганини айтиб,
«…улар: Рукниддин ат
-
Товусий, мазкур Абу Ҳомид, Рукниддин Имомзода бўлиб, тўртинчи олимнинг ким
эканлигини эслай олмадим», дейди (Шу асар. Ж.1. Б. 477).
22
Шахсларнинг
таржимаи
ҳолларини
ёзишда
Ибн
Халликон
талайгина
ёзма
манбалардан
фойдаланганки
,
айрим
ҳолларда
уларнинг
номларини
келтирмай
«баъзи
асарларда
кўрдимки»
1
ёки
«баъзи
мутааххир
олимларнинг
тарихларида
кўрдимки»
2
деган
иборалар
билан
кифояланса
,
бош
³
а
µ
олларда
уларнинг
номларини
келтириб
ўтади
3
.
Иккинчи боб бўйича қуйидаги умумий хулосаларга келдик:
–
Ибн Халликон аксар
´
рта аср мусулмон тарихчиларига хос анъана –
пай
²
амбар, са
µ
оба, «хулафои рошидин» ва тобеъинларнинг таржимаи
µ
олларини беришдан четланиб, бош
³
а асарларда етарли б
´
лган
маълумотларни такрорлашдан тийилган;
–
тобеъинлардан кейин яшаган машҳур олимларнинг таржимаи
ҳолларини ёритишда эса умумий маълумотларни қисқа қилиб, уларнинг
очилмаган қирраларини ифодалашга эътибор қаратган;
–
саналар билан бо
²
ли
³
маълумотларни беришда уларнинг вафот
саналарига ди
³³
атини жалб
³
илгани ва асарни «Вафайāт ал
-
а‘йāн» деб
номлагани
µ
олда, таржимаи
µ
оли берилаётган шахсларни асардан
фойдаланувчиларга
³
улай б
´
лиши учун исмлари эътибори билан алифбо
тартибида жойлаштирган;
–
´³
увчида ту
²
илиши э
µ
тимоли б
´
лган баъзи саволларга «билолмадим»,
«топмадим» ёки «эсимда й
´³»
каби иборалар билан олдиндан жавобни
тайёрлаб
³´
йиши билан эса асарни
´
з имконияти даражасида ёзганини
эътироф этган.
Асарни ёзишда Ибн Халликон фойдаланган, турли даврларга оид ёзма
манбалар фаннинг адабиёт, тарих,
µ
адис, фалсафа, фи
³µ
, география,
тилшунослик каби со
µ
аларига
тегишли б
´
либ, бу
µ
ол муаллифнинг на
³
адар
кенг
³
амровли ва билимдон шахс б
´
лгани
µ
а
³
ида хулоса
³
илишга имкон
беради. Шахсларнинг
µ
аёт ва ижодлари ҳақидаги хабарларни мазкур ёзма
манбалардан таш
³
ари муаллиф
´
зи к
´
рган
µ
амда эшитган о
²
заки манбалар
асосида «Вафайāт ал
-
а‘йāн»да жам
³
илиши эса асарнинг маълумотларга бой
б
´
лишини таъминлаган.
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»ни ёзишда муаллиф фойдаланган айрим ёзма
манбаларнинг бизгача етиб келмаганлиги ва улардаги маълумотларнинг Ибн
Халликоннинг асарида са
³
ланиб
³
олганлиги
ушбу асарнинг
³
имматини янада
оширади.
Учинчи боб
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»да мовароуннаҳрлик ва хуросонлик
олимлар»
деб номланган. IX
-
XII асрларда Шарқ халқлари фани ва
маданиятида рўй берган илмий юксалиш, шубҳасиз, Мовароуннаҳр ва
1
Мазкур
кўринишдаги иборалар Абу Маъшар ал
-
Балхий (Шу асар. Ж.1. Б. 112), Абу Наср ал
-
Форобийларнинг таржимаи ҳолларида учрайди
(
Шу асар.
Ж.2. Б. 77).
2
Шу асар. Ж.1. Б. 82.
3
Диссертацияда Ибн Халликон фойдаланган 21
ёзма манбанинг номлари ва улар ҳақида қисқа маълумот
келтирилди.
23
Хуросон олимларининг самарали ижоди билан боғлиқ. Бу даврда
тилшунослик, фалсафа, табобат, фалакиёт, ҳадисшунослик, калом ва ҳатто
мусиқа соҳаларидаги кашфиётларни мазкур минтақа олимларининг
хизматларисиз тасаввур қилиш мумкин эмас. Бу давр шунингдек, Абу Наср
ал
-
Форобий, Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон ал
-
Беруний ва Маҳмуд аз
-
Замахшарий каби қомусий билимларга эга бўлган алломаларнинг етишиб
чиққанлиги билан ҳам характерлидир. Улар томонидан яратилган ва фаннинг
турли соҳаларига оид бўлган ноёб асарлар жаҳон маданияти хазинасига
қўшилган дурдоналардир.
Номлари зикр қилинган алломаларга устоз, шогирд ёки замондош
бўлиб шундай шахслар ҳам яшаганларки, уларнинг ҳаёт ва фаолиятлари
етарлича ўрганилмаган. Ибн Халликоннинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн» асари
Мовароуннаҳр ҳамда Хуросондан етишиб чиққан олимлар ҳақида маълумот
берувчи манбалардан бири бўлиб, ушбу бобда мазкур манбага
асосланганимиз, ундаги хабарларни бошқа шу каби асарларга қиёслаганимиз
ҳолда мазкур минтақа олимларининг ҳаёт ва ижодлари ҳақида маълумот
бердик.
Учинчи бобнинг
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»да мовароунна
µ
рлик олимлар
ҳақидаги маълумотлар»
номли биринчи параграфида Муҳаммад ибн
Исмоил ал
-
Бухорий, Абу Исо ат
-
Термизий, Абу Жаъфар ат
-
Термизий, Абу
Абдуллоҳ ал
-
Фарабрий, Абу Наср ал
-
Форобий, ал
-
Қаффол аш
-
Шоший, Абу
Бакр ал
-
Уданий, Аҳмад ал
-
Калобозий, Абу Абдуллоҳ ал
-
Ҳалимий, Ибн Сино,
Абу Зайд ад
-
Дабусий, Абу Бакр аш
-
Шоший ал
-
Мустазҳирий, Маҳмуд аз
-
Замахшарий, Носир ал
-
Мутарризий ҳамда Рукниддин Абу Ҳомид ас
-
Самарқандийдан иборат 15 нафар мовароунна
µ
рлик олимларнинг
µ
аёт ва
фаолиятлари тадқиқ
қилинди.
Мазкур бобнинг
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»да хуросонлик олимлар
ҳақидаги маълумотлар»
деб номланган иккинчи параграфида 57 нафар
хуросонлик олимнинг ҳаёти ва фаолияти ўрганилди.
Ибн Халликон асарни ёзишда шахсларнинг вафот саналарини
аниқлашга асосий эътиборини жалб этганидан бўлса керак, ушбу саналар
билан бо
²
ли
³
маълумотларнинг ихтилоф ва таҳлилларга бой эканлигининг
гуво
µ
и б
´
лдик.
¥
атто баъзи
´
ринларда олимларнинг ижоди билан бо
²
ли
³
маълумотлар у
³
адар мукаммал эмасдек к
´
ринади. Абу Жаъфар ат
-
Термизий,
Абу Абдулло
µ
ал
-
Ҳалимий, Абу Зайд ал
-
Марвазий, Абу
-
т
-
Тоййиб ас
-
Суълукий, Абу Абдулло
µ
ал
-
Ванний, Абу Мансур Ҳафада ат
-
Тусий каби
олимларнинг асарлари
µ
а
³
ида Ибн Халликон ҳеч қандай маълумот
келтирмаган б
´
лса (
µ
олбуки бош
³
а тарихчилар уларни келтирганлар),
Имом
ал
-
Бухорий, Абу Бакр ал
-
Мустаз
µ
ирий аш
-
Шоший, Му
³
отил ибн Сулаймон,
Ис
µ
о
³
ибн Ро
µ
вай
µ
, Имом Муслим, Ибн ал
-
Мунзир ан
-
Найсобурий, Абу
Авона ал
-
Исфаройиний, Абу Ис
µ
о
³
Ибро
µ
им ал
-
Марвазий, Абу Убайд ал
-
¥
аравий, Абу Ис
µ
о
³
ал
-
Исфаройиний, Абу
-
л
-£
осим ал
-
Фуроний, Абу Али ал
-
Марваррузий, Абу Саъд ал
-
Майдонийларнинг энг маш
µ
ур китобларидан
24
биттадан намуна келтириш билан чекланган. Мазкур
µ
олатларнинг
баъзиларига Ибн Халликон
´
зи эътироф этганидек, унинг бош
³
а асарлардаги
маълумотларни такрорлашдан тийилгани боис б
´
лган б
´
лса, баъзиларига
муаллиф асарни
´
з имкон доирасидан келиб чи
³
иб ёзганлиги сабабдир. Биро
³,
шу
´
ринда таъкидлаш жоизки, Абу
-
л
-£
осим Ма
µ
муд аз
-
Замахшарий, Абу
¥
омид Рукниддин ас
-
Самар
³
андий, Абу
-
л
-¥
асан Саид ибн Масъада ан
-
На
µ
вий, Абу Умар ал
-
Мутарриз ал
-
Бовардий, Абу
¥
омид ал
-
Марваррузий,
Абу Му
µ
аммад ал
-
Жувайний, Абу Саъд ан
-
Найсобурий, Абу Му
µ
аммад ал
-
Ба
²
авий, Абу
-
л
-
Фат
µ
аш
-
Ша
µ
растоний, Абу
¥
омид ал
-
Жожармий сингари
олимларнинг асарлари р
´
йхати
«
Вафайāт ал
-
а‘йāн»да энг т
´
ли
³
к
´
ринишда
зикр қилинган
.
Асарда муаллиф таржимаи
µ
оллари берилган олимларнинг вафот
йиллари билан чекланмай, уларнинг
³
айси ой,
µ
афтанинг
³
айси куни, куннинг
³
айси
³
исмида вафот этганлари ва жанозаларини ким
´³
иганигача имкон
³
адар
ани
³
лашга
µ
аракат
³
илган. У таржимаи
µ
оли
берилган шахслардан бир
нечтасининг
³
абрларини зиёрат
³
илишга
µ
ам муваффа
³
б
´
лган. Уларнинг
вафот этган ерлари (ша
µ
ар ёки
³
ишло
³
эмас,
µ
атто мавзе ё
µ
уд ма
µ
аллагача)
ва
³
абрлари, уларнинг
³
аерда жойлашганлиги
µ
а
³
ида
µ
ам маълумот берилган.
Аммо аксар шахсларнинг таваллуд саналари берилса
-
да, улар олимларнинг
вафотлари билан бо
²
ли
³
маълумотларчалик батафсил эмас. Мазкур
µ
олатларнинг у ёки бу к
´
ринишини таржимаи
µ
оли берилаётган олимларнинг
деярли
µ
ар бирида кузатиш мумкин. Муаллиф маълум манбага таяниб
бераётган маълумот нот
´²
ри б
´
лган та
³
дирда
µ
ам уни бериб,
´
зининг
муносабатини билдириб
´
тган. Мисол тари
³
асида Имом ал
-
Бухорийнинг
вафот этган жойи ва санаси
µ
а
³
идаги
³
уйидаги маълумотни келтириш
мумкин: «У [ал
-
Бухорий] 256 йил, рамазон
µ
айити кечаси
1
/870 йил 5
август,
хуфтон намозидан кейин вафот этиб,
µ
айит куни пешин намозидан кейин
Хартангда
2
дафн этилган. Ибн Юнус «Тāрҝү
ал
-
ҹурабā’»да унинг Мисрга
бориб,
´
ша ерда вафот этганини айтган, аммо бу нот
´²
ри
3
. Т
´²
риси биз бу ерда
зикр
³
илганимиз»
4
. Биро
³
муаллиф бунга
´
хшаш ихтилофларга муносабат
билдирмай, уларни очи
³ ³
олдирган
µ
оллар
µ
ам й
´³
эмас. Абу Му
µ
аммад ал
-
Ба
²
авийнинг вафот санаси
µ
а
³
идаги маълумотлар с
´
зимизга мисол б
´
ла олади:
«У [ал
-
Ба
²
авий] 510 йил шаввол/1117 йил феврал
-
март ойларида
Марваррузда вафот
этган бўлиб, ат
-
Толақоний мақбарасига, устози
³
ози
Ҳусайн ёнига дафн этилган, қабри машҳурдир. Мен [Ибн Халликон] ал
-
1
Бу ерда рамазон
µ
айитидан бир кун аввалги кеча назарда тутиляпти. Мазкур ифода услуби хоссатан ислом
адабиётларида кузатилади.
2
Хартанг –
Самарқанд билан унинг ораси уч фарсах бўлган қишлоқ (Ёқут ал
-
Ҳамавий. Му‘джам ал
-
булдāн.
Ж.3. Б. 415). Фарсах –
тақрибан 8 километрга тенг масофа (Лувайс Маълуф. Ал
-
мунджид фи
-
л
-
луҹа. –
Байрут: Католик, 1956. Б. 607).
3
Имом ал
-
Бухорийнинг мазкур санада Ба
²
додда вафот этгани
µ
а
³
ида
µ
ам маълумотлар бор. Журжий Зайдон
ушбу
³
арашни ихтиёр
³
илган (Журжий Зайдон. Тарҝү āдāб. Ж.2. Б. 246).
4
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.1. Б. 456.
25
Ҳофиз Закийиддин Абдулазим ал
-
Мунзирийнинг «Китāб ал
-
фавāид
аш
-
шарҝфа» («Юксак манфаатлар китоби») асарида унинг 516/1122
-
1123 йил
вафот этганлиги ёзилганини кўрдим. Бу маълумотларни унинг ёзувидан нақл
қилдим. Аллоҳ [ҳаммадан кўра] билгувчидир»
1
.
Асарда шундай маълумотлар
µ
ам борки, уларни беришда муаллиф
´
зининг ёзма битикларига таянганини айтади. Масалан, Имом ан
-
Насаийнинг
215/830-831,
баъзиларнинг айтишларича эса 214/829
-
830 йил таваллуд
топгани
µ
а
³
идаги маълумотни Ибн Халликон ўзининг ёзма битикларига
асосан келтирган
2
.
Асарда баъзи шахсларнинг вафот саналари билан бо
²
ли
³
маълумотлар
Ибн Халликоннинг тахмини асосида келтирилган
´
ринларни
µ
ам учратдик.
Масалан, муаллифнинг ёзишича, Абу Абдулло
µ
ал
-
Хидрий 380/990
-390/1000
йиллар орали
²
ида вафот этган
3
.
«
Вафайāт ал
-
а‘йāн»да саналар билан бо
²
ли
³
ноани
³
ликлар
µ
ам учраб
туришини тадқиқотимиз асносида ани
³
ладик. Абу Наср ал
-
Калобозийнинг
таваллуд ва вафот йили
µ
а
³
идаги муаллифнинг
³
уйидаги муло
µ
азаси
с
´
зимизга мисол б
´
ла олади: «У 398 йил жумоду
-
л
-
охир ойидан етти кун
қолганда/1008 йил 9 мартда вафот этган, таваллуд санаси 460/1067
-1068
йилга тўғри келади. Мен [Ибн Халликон] айтаманки, ал
-
Калобозийнинг
вафоти ва таваллуди ҳақидаги хабарни Абу Саъд ас
-
Самъоний шундай зикр
қилгани хато. У [ас
-
Самъоний олимнинг] туғилган йилини вафот санасидан
кейин қилиб қўйган. Мен уни бир неча жиҳатдан текширдим, аммо бошқа
маълумот топа олмай, ўз ҳолича қолдирдим. Зоҳиридан кўринишича, аксинча
бўлса керак»
4
. Бир неча манбаларни таққослаб ўрганишимиз натижасида
олимнинг таваллуд ва вафот саналари ҳақидаги маълумотларнинг ҳақиқатан
ҳам ихтилофларга бой эканлигининг гувоҳи бўлдик, аммо Ибн Халликон
айтганидек, ас
-
Самъоний берган маълумотнинг ўрнини алмаштириб қўйиш
билан иш битмайди. Қолаверса, Ибн Халликон бераётган ушбу маълумотда у
ас
-
Самъонийнинг қайси асарига асослангани бизга мавҳумлигича қолмоқда.
Чунки унинг асарлари ичида энг машҳури ҳисобланмиш «Ал
-
ансāб»нинг
¤
зР
ФА ШИ хазинасида сақланаётган нашрида муаллиф олимни унинг шогирди
Абу
-
л
-
Аббос Жаъфар ал
-
Мустағфирийнинг сўзига асосланиб, 360/970
-971
йил таваллуд топганини, ал
-
Калобозийнинг ўғлига мансуб қўлёзмадаги
маълумотга биноан эса 398/1007
-
1008 йил вафот
этганини ёзган
5
. Шамсиддин
аз
-
Заҳабийни ҳисобга олмасак
6
, бошқалар олимни 398/1007
-
1008 йил вафот
этганига иттифоқ қилишган. Унинг таваллуд санаси борасида эса аз
-
Заҳабий
1
Шу асар. Ж.1. Б. 145
-146.
2
Шу асар. Ж.1.
Б. 21.
3
Шу асар. Ж.1. Б. 463.
4
Шу асар. Ж.1. Б. 462.
5
Абу Саъд ас
-
Самъоний. Ал
-
ансāб. Ж.5. Б. 114.
6
Аз
-
Заҳабийнинг маълумот беришича, олим 378 йил жумоду
-
л
-
охир/988 йил сентябр
-
октябр ойларида
вафот этган (Шамсиддин аз
-
За
µ
абий. Таǔкират ал
-
ңуффāǜ. Ж.3. Б. 1027).
26
303/915-
916, Ёқут ал
-
Ҳамавий 306/918
-919
1
, Ибн ал
-
Имод ва Каҳҳола
323/934-
935 йилларга ишора қилганлар
2
.
Муаллиф олимларга берилган нисбалар
µ
а
³
ида с
´
з юритаркан, аввало
уларнинг
³
андай
´³
илиши керак эканлигини айтиб, с
´
нг уни изо
µ
лашга
´
тади.
Баъзи тарихчиларнинг нисбаларни бузиб тал
³
ин
³
илишларига эса
´
з
муносабатини билдиради. Масалан, «Ал
-
Уданий –
Бухоро қишлоқларидан
бўлган Уданага нисбатдир», деб ёзган Ибн Халликон бу маълумотни ас
-
Самъонийга таяниб бераётганини айтгани ҳолда, баъзи фақиҳларнинг мазкур
нисбани ал
-
Удий деб бузиб талқин қилишаётганини танқид қилади
3
.
Баъзи олимлар фаннинг маълум
со
µ
асида замоналарининг
пеш
³
адамлари б
´
лишларига
³
арамасдан, муаллиф томонидан асарда уларнинг
айрим фазилатларигина эслаб
´
тилиши
µ
оллари
µ
ам кузатилади. Бош
³
а
тарихчилар томонидан маш
µ
ур му
µ
аддис ва фа
³
и
µ
сифатида ёдга олинадиган
Абдулло
µ
ибн
ал
-
Муборакнинг Ибн Халликон тарафидан зо
µ
ид сифатида
таништирилиши фикримизга мисол б
´
ла олади
4
.
Асарни тад
³
и
³ ³
илар эканмиз, унда фа
³
ат «Вафайāт ал
-
а‘йāн»гагина хос
б
´
лган маълумотларнинг
µ
ам оз эмаслигига гуво
µ
б
´
лдик. Мисол тариқасида
қуйидагиларни келтириш мумкин:
Баъзи тарихчилар ал
-
Қаффол аш
-
Шошийга, бошқалар унинг ўғли
Қосимга (ваф. 400/1009
-
1010), яна айримлар эса Сулайм ар
-
Розийга
(ваф.
447/1055)
мансуб деб биладиган «Китāб ат
-
таұрҝб»га («Яқинлаштириш
китоби») Ибн Халликон қуйидагича ўз муносабатини билдириб, аниқлик
киритади: «У [ал
-
Қаффол аш
-
Шоший] –
«Китāб ат
-
таұрҝб»
муаллифи
Қосимнинг отасидир. Ундан [у асардан]
«Ан
-
ниҳāйа
»
5
, «Ал
-
васҝǚ
»
(«Ўртача
(китоб)») ва «Ал
-
басҝǚ» («Мураккаб б
´
лмаган
(
китоб
)
»)ларда
[
маълумотлар]
нақл қилинган. [Абу Ҳомид]
ал
-
Ғаззолий у [Қосим]ни «Китāб ар
-
рахн»
(«Кафолат китоби»)нинг иккинчи бобида Абу
-
л
-
Қосим деб зикр қилган.
Аммо бу хато бўлиб, тўғриси Қосимдир. Ал
-
Ижлий «Шарң
мушкилāт ал
-
ваджҝз ва
-
л
-
васҝǚ» («Ал
-
ваджҝз» ва «Ал
-
васҝǚ»даги мураккаб [сўз]ларни
тушунтириш») асарининг «Ният китоби» иккинчи бобида «Китāб ат
-
таұрҝб»нинг муаллифи Абу Бакр ал
-
Қаффол, баъзиларнинг айтишича, унинг
ўғли Қосим, шунинг учун ҳам ал
-
Қаффолни «Китāб ат
-
таұрҝб»нинг соҳиби
деб тахминан айтадилар, дейди. Мен [Ибн Халликон] шундай дейман: «Мен
665 йил шаввол/1267 йил июл ойида Дамашқдаги Одилия мадрасасининг
китоблар хазинасида асли ўн жилддан иборат «Китāб ат
-
таұрҝб»нинг олти
1
Ё
³
ут ал
-¥
амавий. Му‘джам ал
-
булдāн. Ж.7. Б. 269.
2
Ибн ал
-
имод. Шаǔарāт аǔ
-
ǔахаб. Ж.4. Б. 514; Ка
µµ
ола. Му‘джам ал
-
муа’ллифҝн. Ж.2. Б. 95.
3
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн.Ж.1. Б. 461
-462.
4
Шу асар.
Ж.1. Б. 248.
5
Имом ал
-µ
арамайн Абу
-
л
-
Маолий ёзган ушбу асарнинг т
´
ли
³
номи «Китāб нихāйат ал
-
маǚлаб фҝ дирāйат
ал
-
маǔхаб» («Маз
µ
абни билишда талаб чегараси
µ
а
³
ида китоб») б
´
либ, олим
µ
а
³
ида диссертациянинг учинчи
боби «Вафайāт ал
-
а‘йāн»да хуросонлик олимлар ҳақидаги маълумотлар» номли параграфида
ало
µ
ида с
´
з
юритилган.
27
жилди сақланаётганини кўрдим. Унинг устига у [китоб] Абу Бакр ал
-
Қаффол
аш
-
Шошийнинг ўғли Абу
-
л
-
Ҳасан Қосимнинг асари эканлиги, мазкур нусха
шайх Қутбиддин Масъуд ан
-
Найсобурийга тегишли бўлиб, уни вақф
қилганлиги ёзилган эди. Бу «Китāб ат
-
таұрҝб» Сулайм ар
-
Розий қаламига
мансуб «Китāб ат
-
таұрҝб» эмас. Мен фақиҳлардан кўпларини кўрдимки, у
[Сулаймнинг асари]ни шу [яъни ал
-
Қаффолники] деб ишонадилар. Шунинг
учун ҳам бунга чуқурроқ
ёндашдим. Ал
-
Қаффолнинг ўғлига мансуб бўлган
«Китāб ат
-
таұрҝб»нинг сони жуда кам. Сулаймнинг асари эса одамларнинг
қўлларида мавжуд. Хуросон фақиҳлари ўқиб ўрганадиган «Китāб ат
-
таұрҝб»
ҳам шу [Сулаймнинг асари]дир»
1
.
Ма
µ
муд аз
-
Замахшарийнинг бир оёғи нуқсонли ва ёғочдан
б
´
лганлигига сабаб бўлган воқеа ҳақида маълумот берувчи Ибн
Халликоннинг асари бу борада ўзига хос манба вазифасини ўташи шубҳасиз.
Бу хусусида муаллиф икки хил маълумотни келтирган. Баъзи машойихлардан
эшитган унинг биринчи маълумотига кўра, олимнинг ёшлик даврида
Хоразмда ёққан кўп қор ва қаттиқ совуқ мазкур ҳолатга сабаб бўлган. Ибн
Халликон баъзи тарихчиларнинг асарларида кўрган иккинчи маълумотга
биноан эса, аз
-
Замахшарий Бағдодга бориб, ҳанафий фақиҳ ад
-
Домағоний
билан учрашганида, фақиҳ ундан оёғининг иллати сабабини сўраган. У
онасининг дуоси туфайли шу ҳолат содир бўлганини айтиб, воқеани эсга
олган
2
.
Ибн Халликоннинг ёзишича, Абу
-
л
-
Маолий
£
утбиддин ан
-
Найсобурийнинг
«
‘Аұҝда» асари султон Салоҳиддинга (564
-589/1169-1193)
атаб ёзилган. Унда султоннинг диний ишларда эҳтиёжи тушадиган
маълумотлар жамланган бўлиб, ҳатто унинг кичик фарзандлари ҳам асарни
ёд олганлар. Ибн Шаддод султоннинг таржимаи ҳолида унинг ўз
фарзандларини рўбарўсига ўтқазиб қўйиб, улардан мазкур асарни ёддан
қабул қилиб олаётганини кўрганини айтган
3
. Ушбу маълумотлар «Вафайāт
ал
-
а‘йāн»га хос бўлиб, биз танишиб чиққан бошқа манбаларда келмаган.
Шунингдек, Абу Исҳоқ ал
-
Марвазийнинг машҳур фақиҳ бўлганидан
ташқари, Бағдодда узоқ вақт истиқомат қилиб, мударрислик ва муфтийлик
қилгани, издошлари жуда кўпчиликни ташкил қилиб, улар Бағдодда ўзига
хос «ал
-
Марвазий мактаби»ни ташкил қилганлари
4
, Абу
-
л
-
Фат
µ
ал
-
Ар
²
иёнийнинг Абу
-
л
-
Маолий ал
-
Жувайний ташкил қилган илм ва
мунозара
мажлисида у билан мунозара
³
илиб, унинг с
´
зларига
³
аноатлангани ҳақидаги
1
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.1. Б.
459.
2
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»да мазкур воқеа аз
-
Замахшарийнинг тилидан келтирилган. Унга кўра, Маҳмуд болалик
дамларида бир куни қушча тутиб олади ва унинг оёғидан ип билан боғлаб, ўйнаб юради.
£
ушча тешикка
кириб колганида, Маҳмуд уни тортади ва унинг оёғи узилиб кетади. Бунга гувоҳ бўлган онаси «унинг
оёғини узганинг каби Аллоҳ ҳам сенинг оёғингни узсин», дейди. Аз
-
Замахшарий давом этиб «Таълим олиш
ёшига етиб, илм талабида Бухорога кетаётганимда уловдан йиқилиб тушдим ва оёғим синди» деб, бунга ўзи
сабаб бўладиган иш қилганини эътироф этади (Шу асар. Ж.2. Б. 82).
3
Ибн Халликон. Вафайāт ал
-
а‘йāн. Ж.2. Б. 92.
4
Шу асар. Ж.
I
. Б. 4.
28
хабар
1
, Абу Му
µ
аммад ал
-
Ба
²
авийнинг рафиқаси вафот этганида унинг
меросидан бирор нарса олмагани ҳақидаги маълумотлар
2
биз фойдаланган
манбалар орасида фақат «Вафайāт ал
-
а‘йāн»га хос.
Ушбу боб юзасидан қуйидаги хулосаларни қайд қилиш мумкин:
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»да ҳам, у билан қиёсий ўрганилган бошқа манбаларда ҳам
уларнинг муаллифлари араб диёрларидан бўлганлари учун
мовароуннаҳрлик
ва хуросонлик олимлар алоҳида эмас, балки тарқоқ ҳолда берилган. Мазкур
олимлар орасидан Мовароуннаҳр ҳамда Хуросондан етишиб чиққан 72 нафар
шахснинг ҳаёти ва фаолияти тад
³
и
³ ³
илинди.
Улар 34 фа
³
и
µ
, 11 му
µ
аддис, 9
тилшунос, 6 мутакаллим, 4 муфассир, 3 тарихчи, 2 файласуф, 2 математик ва
1 нафар фалакиётчидан иборат олимлардир. К
´
риб турганимиздек, уларнинг
аксари ислом олимлари, хусусан, фақиҳлардан иборат эканлиги хусусида эса
икки хил хулосани илгари суриш мумкин. Биринчиси, умуман олганда,
фақиҳларнинг ю
³
орида санаб
´
тилган со
µ
а олимларидан кўплиги бўлса (давр
µ
ам шуни тақозо
³
илгани табиий), иккинчиси, муаллифнинг ўзи тарихчи
бўлиши билан бирга фақиҳ ҳам эканлигидир.
Ибн Халликоннинг
«
Вафайāт ал
-
а‘йāн» асаридаги
мовароуннаҳрлик ва
хуросонлик олимларга оид маълумотлар мазкур ўлкалар олимларининг
меросини ўрганишда муҳим манба сифатида хизмат қилиши шубҳасиз. Бу
маълумотларни бошқа манбаларга таққослаб ўрганиш эса ўрта асрларда
фанлар тараққиётида юз берган юксалишга мазкур минтақа олимларининг
қўшган ҳиссалари нақадар катта бўлганига яна бир карра
далил бўлади.
1
Шу асар. Ж.1. Б. 219.
2
Шу асар. Ж.1. Б. 146.
29
ХУЛОСА
Тадқиқотнинг хулосасида қуйидаги ҳолатларни таъкидлаб ўтишни
лозим топдик:
1. Ишнинг аввалида Ибн Халликоннинг ту
²
илиб
´
сган юрти, оиласи,
устозлари,
µ
аёти ва фаолиятига доир маълумотлар тад
³
и
³
этилди. Шу
пайтгача Ибн Халликоннинг
номи илмий ма
³
олаларда фа
³
ат тарихчи олим
сифатида зикр
³
илинган б
´
лса, тад
³
и
³
отимизда унинг мударрис, фа
³
и
µ, ³
ози,
адиб ва шоир
µ
ам б
´
лганлиги ёритиб берилди. «Вафайāт ал
-
а‘йāн»да у
баъзан, фа
³
и
µ
ларнинг
³
арашларини баён
³
иларкан, уларни бош
³
а олимлар
фикрларига та
³³
ослаб маъ
³
уллагани, баъзан эса мазкур қарашларга
³´
шилмагани
µ
олда фа
³
и
µ
сифатида
´
зининг муло
µ
азасини
µ
ам билдириб
кетганини кўришимиз мумкин. Абу Абдулло
µ
ал
-
Хидрийнинг таржимаи
µ
олидаги маълумотлар с
´
зимизга мисол б
´
ла олади. Ибн Халликоннинг
³
озилик билан бо
²
ли
³
фаолияти эса унинг Миср ва Сурияда исти
³
омат
³
илган
даврида
´
з аксини топганига гуво
µ
б
´
лдик.
«Вафайāт ал
-
а‘йāн» асари Шар
³,
Овр
´
по, соби
³
Иттифо
³
республикалари
ва
´
збекистонлик олимлар томонидан
´
рганилган б
´
либ, ундаги
маълумотларнинг ушбу
´
лкалар олимлари тарафидан тад
³
и
³
отларга жалб
этилганлиги манбанинг
³
анчалик катта а
µ
амиятга эга эканлигидан дарак
беради. Бироқ, мазкур олимлар асарга ундаги маълумотлардан фойдаланиш
мақсадидагина ёндашганлар. Бизнинг ишимизда эса «Вафайāт ал
-
а‘йāн»
алоҳида, мустақил манба сифатида тадқиқ этилди.
2. «Вафайāт ал
-
а‘йāн» асарининг ёзилиш сабаблари, услуби, тузилиши,
ўзига хос жиҳатлари ва манбалари ани
³
ланди. Асарни Ибн Халликон
654/1256 йилдан ёзишни бошлаган б
´
лса, унинг ёзилишига муаллифнинг
³
изи
³
ишлари асосида, ёшлик даврларидан бошлаб т
´
планиб
³
олган хомаки
битиклар сабаб б
´
лган ва кейинро
³, ´
зининг таъбири билан айтганда «уларни
тартибга солиш зарурати ту
²
илган». Т
´
планган материаллар сабаб б
´
либ,
тарихий асар ёзишни ма
³
сад
³
илган муаллиф кейинчалик
´
зи ўқиган, эшитган
ва турли
´
лкаларда гуво
µ
и б
´
лган маълумотларни
µ
ам
³´
шиб, уни 672/1274
йил, яъни 18 йил деганда ёзиб тугатган. Асарда берилган шахслар исмлари
эътибори билан, алифбо тартибида жойлаштирилган. Унда нафа
³
ат олимлар
ҳамда сиёсат арбоблари, балки нодир
³
обилият,
µ
унарлари билан шу
µ
рат
³
озонган кишиларнинг
µ
ам насл
-
насаблари, ту
²
илган ва вафот этган ва
³
тлари,
фаолиятлари
µ
а
³
ида
³
изи
³
арли маълумотлар бор. Бошқа тарихий асарлардан
фарқли ўлароқ «Вафайāт ал
-
а‘йāн»да пайғамбар, саҳобалар,
тобеъинлар ёки
«хулафои рошидин»
µ
а
³
ида с
´
з бормайди, бунга сабаб
³
илиб эса улар
µ
а
³
ларидаги хабарларнинг бош
³
а асарларда етарли эканлиги к
´
рсатилади.
Аммо биз муаллифнинг «хулафои рошидин»дан кейинги асрларда яшаган
машҳур
олимларнинг
таржимаи
ҳолларини
ёритишда
умумий
маълумотларни қисқа қилиб, уларнинг очилмаган қирраларини ифодалашга
эътибор қаратганининг гувоҳи бўлдик. Имом ан
-
Насаий, ал
-
Қаффол аш
-
30
Шоший, Маҳмуд аз
-
Замахшарий, Абу Саъд ас
-
Самъоний каби олимларнинг
таржимаи ҳолларида бунга шоҳид бўлиш мумкин. Асарни ёзишда муаллиф
фойдаланган айрим ёзма манбаларнинг бизгача етиб келмаганлиги ва
улардаги маълумотларнинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн»да са
³
ланиб
³
олгани унинг
³
имматини янада оширади.
3. «Вафайāт ал
-
а‘йāн»дан Мовароуннаҳр ва Хуросонга мансуб олимлар
ҳақидаги маълумотларни топиб, уларни ало
µ
ида
-
ало
µ
ида равишда, давр
нуқтаи назаридан тартибга солинди. Асарда мазкур олимларга оид
маълумотлар VIII асрдан то XIII аср бошларига
³
адар даврни
´
з ичига олган.
Улар орасида биринчи с
´
з юритиладигани 150/767
-
768 йил вафот этган
марвлик муфассир Му
³
отил ибн Сулаймон, охиргиси эса 617/1220 йил вафот
этган му
µ
аддис Абу
-
л
-¥
асан ал
-
Муайяд ат
-
Тусийдир.
4. Асардаги мовароуннаҳрлик ва хуросонлик олимлар ҳақидаги
маълумотлар бошқа араб манбалари билан қиёсий ўрганилди. «Вафайāт ал
-
а‘йāн»да номлари зикр
³
илинган олимлар тад
³
и
³
от асносида Абу Саъд ас
-
Самъонийнинг «Ал
-
ансāб»,
Ибн ал
-£
ифтийнинг
«
Тāрҝү ал
-
ңукамā’
»,
Абу
-
л
-
Фидонинг
«
Китāб ал
-
муүтаǖар фҝ аүбāр ал
-
башар», Шамсиддин аз
-
Заҳабийнинг «Ал
-
а‘лāм би
-
вафайāт ал
-
а‘лāм
»,
«Таǔкират ал
-
ңуффāǜ» ва
«Мҝзāн ал
-
и‘тидāл», Абдуллоҳ ал
-
Ёфиъийнинг «Мир’āт ал
-
джинāн»
,
Тожиддин ас
-
Субкийнинг «Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа ал
-
кубрā», Жамолиддин
ал
-
Аснавийнинг «Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа», Ҳожи Халифанинг «Кашф аǜ
-
ǜунһн
»,
Ибн ал
-
Имоднинг «Шаǔарāт аǔ
-
ǔахаб
»,
Журжий Зайдоннинг «Тāрҝү
āдāб
»,
Каҳҳоланинг
«
Му‘джам ал
-
му’аллифҝн» асарлардаги маълумотлар
билан та
³³
осланди. К
´
риб чи
³
илган манбалар
µ
а
³
ида шуни айтиш мумкинки,
муаллифлар шахслар ҳақидаги маълумотларини турлича ёритганлар. Улар
орасида Тожиддин ас
-
Субкийнинг «Ǚабаұāт аш
-
шāфи‘ҝйа ал
-
кубрā» асари
фа
³
и
µ
ларнинг хос
³
арашларини бош
³
аларга нисбатан анча муфассал
келтириш билан ажралиб турса, аз
-
За
µ
абий, ал
-
Ёфиъий, ал
-
Аснавий ва Ибн
ал
-
Имодларнинг асарларида «Вафайāт ал
-
а‘йāн»дан и
³
тибослар учрайди,
Абу
-
л
-
Фидонинг маълумотлари
µ
ам к
´
п
µ
олларда «Вафайāт ал
-
а‘йāн»даги
ибораларга с
´
зма
-
с
´
з т
´²
ри келса
-
да, муаллифнинг у ёки бу манбага ишора
³
илганини к
´
рмаймиз.
Биз ушбу тад
³
и
³
отимизга жалб
³
илган асарлар био
-
библиографик
табиатга эга б
´
лса
-
да, уларда
´
зларига хос жи
µ
атларни кузатиш мумкин.
Муаллифларнинг баъзилари шахсларнинг насаб ёки нисбалари
µ
а
³
ида
маълумот беришни асосий ма
³
сад
³
илиб олган б
´
лсалар, яна баъзилари
олимлар ёзиб
³
олдирган асарларга ур
²
у берганлар. Айримлар олимларнинг
фар
³
ли
³
арашлари ёки ижти
µ
одлари
µ
а
³
ида маълумот бериш билан ажралиб
турса, бош
³
алар шахсларнинг таваллуд ва вафотлари билан бо
²
ли
³
саналарни
ани
³
лашга эътибор
³
аратганлар. Ибн Халликоннинг асарида эса мазкур
жи
µ
атларнинг барчасини қайсидир даражада жам б
´
лганини кузатдик.
Номлари келтирилган асарлардан «Ал
-
ансāб» ва файласуфлар
µ
аёт
-
фаолиятлари ҳақида маълумот берувчи «Тāрҝү ал
-
ңукамā’»гина «Вафайāт ал
-
31
а‘йāн»дан илгари ёзилган. Айтмо
³
чимизки, кейинги асарларнинг дунё юзини
к
´
ришида «Вафайāт ал
-
а‘йāн»нинг ўзига хос ўрни ва ҳиссаси бор.
Умуман олганда, Ибн Халликоннинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн» асари Шар
³
хал
³
лари, хусусан, Мовароунна
µ
р ҳамда Хуросон олимлари, мазкур
´
лкалар
илм
-
фани ва маданияти тарихини
´
рганишда му
µ
им манба б
´
либ хизмат
³
илади. Ундаги маълумотларни кенг илм аҳли диққатига ҳавола қилиш эса
бой илмий меросимизнинг ҳали ўрганилмаган жиҳатларини тадқиқ этишда
қўйилган бир қадамдир.
Диссертация мавзуси бўйича қуйидаги ишлар эълон қилинди:
1. Яминов А.
Ибн Халликон, унинг «Вафайат ал
-
аъйан» асари ва
ундаги хуросонлик мутакаллимлар // Шарқшунослик
.
–
Тошкент, 2000.
–
№ 10. –
Б. 65
-75.
2. Яминов А. Ибн Халликоннинг «Вафайат ал
-
аъйан» асарида
хуросонлик тилшунослар // Шар
³
шунослик. –
Тошкент,
2002.
–
№ 11.
–
Б. 40
-45.
3. Яминов А. Қаффол аш
-
Шоший ўрта аср араб манбаларида //
Шарқшунослик. –
Тошкент, 2004. –
№ 12. –
Б. 76
-82.
4. Яминов А. «Вафайат ал
-
аъйан»га хос айрим жиҳатлар // Имом ал
-
Бухорий сабоқлари. –
Тошкент,
2007.
–
№ 1. –
Б. 39
-41.
5. Яминов А. Ибн Халликоннинг «Вафайат ал
-
аъйан» асарида
Шош
олимлари // «Ўзбекистоннинг ислом цивилизацияси ривожига қўшган
ҳиссаси
».
–
Тошкент, 2007. –
Б. 232
-234.
6.
Яминов
А
.
Ибн
Халликоннинг
«
Вафайат
ал
-
аъйан
»
асарида
хуросонлик
муфассирлар
//
Шарқшунослик
.
–
Тошкент, 2008. № 13.
–
Б
. 89-97.
32
Тарих фанлари номзоди илмий даражасига талабгор Яминов Абдужаббор
Абдусаттаровичнинг 07.00.08 –
Тарихий манбашунослик ихтисослиги бўйича
«
Ибн Халликоннинг
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»
асарида мовароуннаҳрлик ва
хуросонлик олимлар
»
мавзусидаги диссертациясининг
РЕЗЮМЕСИ
Таянч сўзлар:
Ибн Халликон, «Вафайāт ал
-
а‘йāн», ўрта аср араб
манбалари, манбашунослик, Мовароуннаҳр, Хуросон, тилшунослик, фиқҳ,
ҳадис, тафсир.
Тадқиқот объектлари:
Ибн Халликоннинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн» асари,
VIII
–
XIII асрларда яшаб ижод этган мовароуннаҳрлик ва хуросонлик
олимлар.
Ишнинг мақсади:
Ибн Халликоннинг «Вафайāт ал
-
а‘йāн» асарини
манбашунослик жиҳатидан ўрганиб, ундаги мовароуннаҳрлик ва хуросонлик
олимларга оид маълумотларни тадқиқ қилиш, асарнинг ишончлилик
даражасини ҳамда шу даврга оид бошқа манбалар орасидаги ўрнини
аниқлаш.
Тадқиқот методлари
:
тарихийлик, қиёсий
таҳлил
.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
Ибн Халликоннинг
ҳаёти ва фаолиятига доир маълумотлар аниқлаштирилди ҳамда тўлдирилди,
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»нинг умумий мазмуни очиб берилди ва манбашунослик
жиҳатдан ўрганилди. Асардаги 72 нафар Мовароуннаҳр
ва Хуросондан
етишиб чиққан олимларнинг
ҳаёти ва фаолиятлари тадқиқ қилинди.
Амалий аҳамияти:
Диссертация материалларидан манбашунослик
ҳамда Мовароуннаҳр ва Хуросон олимларининг илмий меросига
бағишланган тадқиқотларда, шунингдек, фанлар тарихи бўйича ўқув
-
услубий
қўлланмалар, маърузалар тайёрлашда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
Иш мавзуи
бўйича 6 та мақола нашр этилган.
Қўлланиш соҳаси:
Диссертация материаллари олий ўқув юртлари
талабалари учун манбашунослик ҳамда фан тарихи бўйича қўлланмалар
яратиш ва махсус курслар ўқишда жалб этилиши мумкин.
33
РЕЗЮМЕ
диссертации Яминова Абдужаббара Абдусаттаровича на тему «Учёные
Мавераннахра и Хорасана в сочинении «Вафайāт ал
-
а‘йāн»
Ибн Халликана»
на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности
07.00.08
–
Историческое источниковедение
Ключевые слова:
Ибн Халликан, «Вафайāт ал
-
а‘йāн», средневековые
арабские источники, источниковедение, Мавераннахр, Хорасан, фикх
,
хадис,
тафсир.
Объекты исследования:
Сочинение «Вафайāт ал
-
а‘йāн»
Ибн
Халликана, учёные Мавераннахра и
Хорасана
VIII
–
XIII
веков.
Цель работы:
Осуществить источниковедческое исследование
«Вафайāт ал
-
а‘йāн»
Ибн Халликана, изучить сведения об учёных
Мавераннахра и
Хорасана, содержащиеся в нём, определить степень
достоверности источника и оценить его место среди других источников
данного периода.
Методы
исследования:
исторический,
сравнительно
-
сопоставительный анализ.
Полученные результаты и их новизна:
Уточнены и дополнены
данные о жизни и деятельности Ибн Халликана, проведён
источниковедческий анализ «Вафайāт ал
-
а‘йāн». Изучены сведения о жизни
и деятельности 72 учёных Мавераннахра и
Хорасана, содержащихся в
сочинении.
Практическая значимость:
Материалы диссертации могут быть
использованы в исследованиях, посвящённых источниковедению и научному
наследию учёных
Мавераннахра и
Хорасана, а также в составлении учебно
-
методических пособий и лекций по истории
науки.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
По теме
диссертации опубликовано 6 статей.
Область применения:
Материалы исследования можно привлечь к
составлению учебных пособий для студентов высших учебных заведений и
использовать для чтения спецкурсов по истории науки и источниковедению.
34
RESUME
Thesis of Yaminov Abdujabbor Abdusattarovich on the scientific degree
competition of the doctor of philosophy in historical speciality 07.00.08
–
Historical source study on subject «The scholars from Mavarannahr and Khurasan
in «Wafay
ā
t al-a
‘
iy
ā
n» of Ibn Khallikan»
Key words:
Ibn Khallikan, «Wafay
ā
t al-a
‘
iy
ā
n», the medieval arabic
sources, source study, Mavarannahr, Khurasan, islamic law, hadis, commentary of
Koran.
Subjects of research:
Work
of Ibn Khallikan «Wafay
ā
t al-a
‘
iy
ā
n», the
scholars from Mavarannahr and Khurasan VIII
–
XIII centuries.
Purpose of work:
To carry out a source study, study the informations about
the scholars from Mavarannahr and Khurasan in «Wafay
ā
t al-a
‘
iy
ā
n» of Ibn
Khallikan», to determine the relianse of the source and to estimate its place among
of other sources of the same period.
Methods of research:
historical, realistic,
с
omparative analysis.
The results obtained and their novelty:
There were obtained and
supplemented more specific informations about the life and work of Ibn Khallikan,
carried out the source study analisis of «Wafay
ā
t al-a
‘
iy
ā
n». The informations
about the life and work of
72 scholars from Mavarannahr and Khurasan
have been
studyed.
Practical value:
Materials of this thesis can be used in the research works
dedicated to the critical analysis of source and scientific legasy of scholars from
Mavarannahr and Khurasan, as well in composing educational-methodical text-
books and lectures on the history of sciences.
Degree of embed and economic effectivity:
6 articles have been published
on the subject of the thesis.
Field of application:
Materials of this thesis can be used in composing of
text books for the students of universities and also for spesial courses on the
history of sciences and the source study.
ТАДҚИҚОТЧИ А.А.ЯМИНОВ
