Халқ термаларининг тарихий асослари ва бадиияти

ЎЗБЕКИСТОН

РЕСПУБЛИКАСИ

ФАНЛАР

АКАДЕМИЯСИ

АЛИШЕР

НАВОИЙ

НОМИДАГИ

ТИЛ

ВА

АДАБИЁТ

ИНСТИТУТИ

Қ

ўлёзма

ҳуқуқида

УДК

:

398.2 (575.1)

ТУРСУНОВ

ИБРАГИМ

НУРАЛИЕВИЧ

ХАЛҚ

ТЕРМАЛАРИНИНГ

ТАРИХИЙ

АСОСЛАРИ

ВА

БАДИИЯТИ

10.01. 09 –

Фольклоршунослик

Филология

фанлари

номзоди

илмий

даражасини

олиш

учун

тақдим

этилган

диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент

– 2011

2

Тадқиқот

ЎзР

ФА

Алишер

Навоий

номидаги

Тил

ва

адабиёт

институти

Фольклор

бўлимида

бажарилган

Илмий

раҳбар

:

филология

фанлари

доктори

Мусақулов

Абийр

Расмий

оппонентлар

:

филология

фанлари

доктори

Жуманазаров

Умрзоқ

филология

фанлари

номзоди

Қўшмоқов

Маҳамматали

Етакчи

ташкилот

:

Ўзбекистон

Миллий

университети

Ҳимоя

2011

йил

__________

ойининг

“____”

куни

соат

____

да

Ўзбекистон

Республикаси

Фанлар

академияси

Алишер

Навоий

номидаги

Тил

ва

адабиёт

институти

ҳузуридаги

Д

.015.04.01

рақамли

фан

доктори

илмий

даражасини

олиш

учун

диссертациялар

ҳимояси

бўйича

Ихтисослашган

кенгаш

йиғилишида

ўтказилади

.

Манзил

: 100170,

Тошкент

шаҳри

,

И

.

Мўминов

кўчаси

, 9-

уй

.

Диссертация

билан

Ўзбекистон

Республикаси

Фанлар

академиясининг

Асосий

кутубхонасида

танишиш

мумкин

.

Манзил

: 100170,

Тошкент

шаҳри

,

И

.

Мўминов

кўчаси

, 13-

уй

.

Автореферат

2011

йил

_____________

да

тарқатилди

.

Ихтисослашган

кенгаш

илмий

котиби

,

филология

фанлари

доктори

,

профессор

М

.

ЖЎРАЕВ

3

ТАДҚИҚОТНИНГ

УМУМИЙ

ТАВСИФИ

Мавзунинг

долзарблиги

.

Ҳар

бир

халқнинг

оғзаки

ижоди

унинг

кўп

асрлик

тарихи

,

этник

хусусиятлари

,

дунёқараши

,

урф

-

одатлари

,

ижтимоий

-

маиший

турмушини

поэтик

ифодаловчи

тарихий

-

бадиий

-

эстетик

ҳодисадир

.

У

ўзбек

халқининг

асрлар

бўйи

умуминсоний

қадриятларга

ҳисса

қўшиб

келган

миллий

маънавиятининг

таркибий

қисми

ҳамдир

.

Бунда

энг

мўъжаз

мақолдан

тортиб

,

улкан

ҳажмлардаги

достонларнинг

ҳам

ўз

ўрни

,

ўз

аҳамияти

бор

.

Ўзбек

фольклори

бугунги

кунда

ҳам

ёш

авлод

таълим

-

тарбиясига

хизмат

қилмоқда

.

Шу

жиҳатдан

Президентимизнинг

“

Алпомиш

”

достони

муносабати

билан

айтган

қуйидаги

сўзларини

бутун

ўзбек

фольклорига

тааллуқли

десак

,

хато

бўлмас

:

“

Алпомиш

”

достони

бизга

инсонпарварлик

фазилатларидан

сабоқ

беради

.

Одил

ва

ҳақгўй

бўлишга

,

оиламиз

қўрғонини

қўриқлашга

,

дўсту

-

ёримизни

,

ор

-

номусимизни

,

ота

-

боболаримизнинг

муқаддас

мозорларини

ҳар

қандай

тажовуздан

ҳимоя

қилишга

ўргатади

”.

1

Юртбошимизнинг

бу

теран

маъноли

сўзларини

термаларга

нисбатан

ҳам

айтиш

мумкин

.

Чунки

ўзбек

достончилиги

тарихи

,

унинг

давомийлиги

,

профессионал

халқ

бахшилари

ижодини

термаларсиз

тасаввур

қилиб

бўлмайди

.

Бу

ўзига

хос

феномен

сирларини

янада

тўлароқ

очиш

учун

халқ

термаларини

ҳар

жиҳатдан

тадқиқ

қилиш

зарурлиги

тадқиқот

мавзуининг

долзарбли

гини

белгилайди

.

Тадқиқот

мавзуи

долзарблиги

нинг

яна

бир

жиҳати

,

ҳозирги

пайтда

замонавий

тараққиёт

туфайли

анъанавий

маънодаги

достончилик

,

асосан

,

сўниб

бўлган

бўлса

-

да

,

термалар

ижоди

ва

ижроси

жараёни

янгича

шаклларда

воқе

бўлаётгани

билан

изоҳланади

.

Асрлар

бўйи

яхлит

поэтик

тизим

сифатида

шаклланган

ўзбек

фольклори

таркибан

турлар

ва

жанрлардан

ташкил

топган

.

Ўзбек

фольклоршунослигида

бу

жанрлар

ҳар

томонлама

ўрганилди

ва

ўрганилмоқда

.

Бироқ

уларни

ўрганиш

даражаси

турличадир

.

Жумладан

,

халқ

термалари

нисбатан

кам

ўрганилган

ва

янада

кенгроқ

ўрганилиши

зарур

бўлган

жанрдир

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

.

Ўзбек

халқ

оғзаки

поэтик

ижодида

терма

жанрининг

дастлабки

намуналари

фольклоршунослигимиз

асосчиси

Ҳоди

Зарифов

томонидан

XX

асрнинг

30-

йилларида

тўпланиб

,

чоп

этила

бошланган

,

у

ҳақда

айрим

мулоҳазалар

билдирилган

эди

.

2

Кейинчалик

олим

академик

В

.

М

.

Жирмунский

билан

бу

масалага

достончилик

муносабати

билан

кенгроқ

тўхталган

бўлса

-

да

,

3

бизнинг

кузатишларимиз

унинг

терма

1

Каримов

И

.

А

. “

Алпомиш

”

достонининг

1000

йиллигига

бағишланган

тантанали

маросимда

сўзлаган

нутқидан

//

Озод

ва

обод

Ватан

,

эркин

ва

фаровон

ҳаёт

–

пировард

мақсадимиз

.

Т

.8. –

Тошкент

:

Ўзбекистон

, 2000. –

Б

.78.

2

O’zbek folkloridan namunalar. – Toshkent: O’zdavnashr, 1935. – B.100.

3

Жирмунский

В

.

М

.,

Зарифов

Х

.

Т

.

Узбекский

народный

героический

эпос

. –

М

.:

ГИХЛ

, 1947. –

С

.95-127.

4

жанрини

алоҳида

тадқиқ

қилишни

мақсад

қилиб

олмаганини

кўрсатади

.

Термаларнинг

жанрий

,

ғоявий

-

тематик

хусусиятлари

ҳақида

М

.

Алавия

,

Т

.

Мирзаев

,

Б

.

Саримсоқов

,

С

.

Рўзимбоевларнинг

ҳам

қимматли

кузатишлари

мавжуд

.

Бундан

ташқари

,

адабиётшунослик

терминларида

ҳам

унга

таъриф

-

лар

берилган

.

Ўзбек

халқ

термаларини

монографик

тадқиқ

қилишга

биринчи

марта

А

.

Мусақулов

ва

А

.

Турсунқуловлар

қўл

урдилар

.

Бироқ

ана

шу

ишлардан

сўнг

ўзбек

фольклоршунослигида

достончилик

,

алоҳида

олинган

достонлар

генезиси

,

вариантлари

ва

бадииятини

ўрганиш

изчил

давом

этаётган

бўлса

-

да

,

профессор

Т

.

Мирзаевнинг

кейинги

монографиясидаги

кузатишлардан

ташқари

,

1

бахшилар

репертуарининг

таркибий

қисми

бўлган

терма

жанрини

илмий

тадқиқ

қилиш

ХХ

асрнинг

80-

йиллари

ўрталаридан

сўнг

,

умуман

,

тўхтаб

қолди

.

Турли

фольклор

тўпламларида

кўплаб

терма

намуналари

чоп

этилиб

,

архивларда

жуда

бой

термалар

хазинаси

мавжуд

бўлса

-

да

,

ҳозиргача

бирорта

алоҳида

термалар

тўплами

нашр

этилмай

келинаётир

.

Юқорида

айтилганлардан

ташқари

,

мустақиллик

йилларида

яра

-

тилган

бир

қатор

номзодлик

ишларида

терма

жанрига

оид

айрим

қайдлар

ҳам

учрайдики

,

уларнинг

барчасига

тадқиқотимизнинг

биринчи

бобида

батафсил

тўхталиб

,

ўз

муносабатимизни

билдириб

ўтдик

.

Диссертациянинг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режалари

билан

боғлиқлиги

.

Тадқиқот

иши

ЎзР

ФА

Алишер

Навоий

номидаги

Тил

ва

адабиёт

институтида

бажарилаётган

“

Ўзбек

фольклори

ва

адабиёти

тарихи

”

мавзусидаги

давлат

дастури

доирасида

бажарилган

.

Тадқиқот

мақсади

.

Диссертацион

ишимизнинг

асосий

мақсад

и

ўзбек

халқ

термаларининг

ўрганилиш

тарихи

,

тарихий

асослари

,

достончилик

давомийлигидаги

ўрни

,

яъни

тарихий

поэтикаси

ва

ўзига

хос

бадииятини

ёритиб

беришдан

иборат

.

Тадқиқот

вазифалари

.

Ишда

асосий

мақсадимиздан

келиб

чиқиб

,

қуйидаги

вазифаларни

бажаришни

лозим

деб

топдик

:

1.

Халқ

термаларини

ўрганиш

бўйича

ўзбек

фольклоршунослигида

бажарилган

ишларга

муносабат

билдириб

,

тадқиқотда

ёритиладиган

асосий

масалаларни

аниқлаб

олиш

ва

жанрга

тарихий

асослари

ҳамда

поэтик

табиатига

кўра

таъриф

бериш

.

2.

Достон

ва

терма

ижодкорлари

ҳамда

ижрочиларининг

тарихий

типлари

,

тарихий

-

фольклорий

жараёнда

ҳар

бир

типнинг

ўзига

хос

жиҳатларини

ёритиб

бериш

.

3.

Достончи

репертуарининг

достон

ва

терма

билан

чеклангани

ҳақидаги

фикрнинг

нисбийлигини

терма

жанри

намуналарининг

таркибида

ҳам

бошқа

жанрлар

намуналари

мавжуд

бўлишини

терма

ва

мақол

мисолида

ёритиб

бериш

.

4. “

Дўмбирам

”

туркумидаги

термаларнинг

тарихий

асослари

,

у

билан

боғлиқ

мифологик

қарашлар

,

урф

-

одатларнинг

халқ

термаларидаги

бадиий

1

Мирзаев

Т

.

Эпос

и

сказитель

. –

Ташкент

:

Фан

, 2008. –

С

.60-98.

5

ифодаларини

таҳлил

қилиш

.

5.

Достончилик

этнографияси

–

урф

-

одатларининг

устоз

-

шогирдлик

муносабатлари

,

достон

ижроси

тартиби

ва

термалар

мазмунида

ифода

-

ланишини

кўрсатиш

.

6.

Диний

термаларнинг

тарихий

асослари

ва

бадиий

ўзига

хосликларини

,

аҳамиятини

аниқлаш

.

7.

Анъанавий

халқ

термаларининг

композицион

,

сўз

,

сўз

бирикмали

,

мисравий

формулаларини

аниқлаш

ва

таҳлил

қилиш

,

уларнинг

замонавий

термаларга

муносабатини

ёритиш

.

8.

Халқ

термаларининг

мавжуд

тематик

таснифига

аниқлик

киритиш

.

Ҳар

бир

тематик

туркумга

доир

термаларнинг

ўзига

хос

образлар

тизими

ва

типик

бадиий

тасвир

воситалари

бўлишини

кўрсатиш

.

Тадқиқотнинг

методологик

асоси

ва

методи

.

Ишнинг

методологик

асосини

Ўзбекистон

Республикаси

Президенти

И

.

А

.

Каримовнинг

миллий

истиқлол

ғояси

ва

мустақиллик

,

маънавият

ва

адабиётга

доир

асарлари

,

мақолаларида

баён

этилган

қарашлар

ташкил

этади

.

Фольклоршунос

,

адабиётшунос

,

элшуносларнинг

илмий

тадқиқотлари

,

В

.

М

.

Жирмунский

,

Ҳ

.

Т

.

Зарифов

,

И

.

Султон

,

Ж

.

Фрэзер

,

В

.

Я

.

Пропп

,

Б

.

Н

.

Путилов

,

Т

.

Мирзаев

,

М

.

Саидов

,

М

.

Муродов

,

К

.

Имомов

,

А

.

Қаҳҳоров

,

Б

.

Саримсоқов

,

А

.

Мусақулов

,

М

.

Жўраев

,

Ш

.

Турдимов

,

А

.

Эргашев

,

Ж

.

Эшонқулов

,

Н

.

Очилов

,

Д

.

Халилова

,

Ш

.

Қаҳҳорова

каби

олимларнинг

илмий

ишлари

мазкур

диссертациянинг

илмий

-

назарий

манбаи

вазифасини

ўтади

.

Тадқиқот

тарихий

-

қиёсий

,

этно

-

фольклористик

таҳлил

методлари

асосида

амалга

оширилди

.

Ҳимояга

олиб

чиқилаётган

асосий

ҳолатлар

.

Диссертацияда

қуйидаги

ҳолатлар

ҳимояга

олиб

чиқилади

:

1.

Ўзбек

фольклорининг

тарихий

-

фольклорий

жараёнида

достон

ва

терма

ижодчи

-

ижрочиларининг

маглар

,

шомонлар

(

шомон

-

жангчи

,

шомон

-

куйчи

,

шомон

-

бахши

(

табиб

),

ошиқ

-

бахши

,

шоир

-

бахши

,

термачи

,

халфалар

типлари

мавжуд

бўлиб

,

ҳар

бир

тип

ўзига

хос

хусусиятлар

билан

фарқла

-

нади

.

2.

Тарихий

асослари

ва

жанрий

табиатига

кўра

халқ

бахшилари

,

термачилар

,

халфалар

репертуаридаги

тарихан

маросимий

-

ритуал

характер

-

га

,

ўзига

хос

поэтик

тизимга

,

вазифаларга

эга

бўлган

,

мусиқа

билан

муносабати

барқарор

, 4

мисрадан

150-200

ва

ундан

ортиқ

мисралардан

ташкил

топган

халқ

қўшиқларига

термалар

дейилади

.

3.

Достончилар

репертуари

достон

ва

термалардан

иборат

деган

қарашлар

нисбий

бўлиб

,

достон

таркибан

кўп

жанрли

асар

ва

термалар

таркибида

ҳам

бошқа

жанр

намуналари

учраши

терма

ва

мақоллар

муносабатида

жуда

равшан

кўриниб

туради

.

4.

Халқ

термаларининг

тарихий

асосларида

эпос

куйчиларининг

чолғу

асбоблари

,

хусусан

,

ўзбек

бахшиларининг

дўмбираси

билан

боғлиқ

мифоло

-

гик

қарашлар

,

афсона

,

ривоят

,

ирим

-

одатлар

муҳим

ўрин

тутади

ва

улар

“

Дўмбирам

”

туркум

термаларида

маълум

даражада

ўз

бадиий

ифодасини

6

топган

.

5.

Ўзбек

достончилигининг

ўзига

хос

этнографиси

мавжуд

бўлиб

,

улар

устоз

-

шогирдлик

муносабатлари

ва

достон

ижроси

тартибида

равшан

кўринади

ва

термаларда

маълум

даражада

ўз

баёнини

топган

.

6.

Халқ

термалари

мавзу

жиҳатидан

ранг

-

баранг

бўлиб

,

мавжуд

таснифга

фотиҳа

-

насиҳат

термаларини

алоҳида

мавзу

сифатида

киритиш

мумкин

.

7.

Мустақилликлик

давригача

бир

ёқлама

баҳоланиб

келган

диний

термалар

тарихи

мифологик

қарашлардан

исломий

таълимотгача

бўлган

тушунчаларни

қамраб

олган

,

бадиий

жиҳатдан

юксак

асарлардир

.

8.

Анъанавий

термалар

маълум

бир

композицион

формулавий

типлар

асосида

яратилади

ва

уларнинг

замонавий

намуналари

мазмунан

фарқланса

-

да

,

шаклан

ана

шу

формулавий

услуб

доирасида

бўлади

.

Тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

.

Ушбу

ишда

халқ

термаларининг

ўрганилиш

тарихи

биринчи

марта

тартибга

солиниб

,

уларнинг

тарихий

асослари

,

достончилик

этнографиясида

термаларнинг

ўрни

,

диний

мавзудаги

намуналар

таҳлил

этилди

.

Термаларнинг

тематик

таснифи

кенгайтирилди

.

Ҳар

бир

мавзунинг

ўзига

хос

образлар

тизими

ва

типик

бадиий

тасвирий

воситалари

борлиги

кўрсатилди

.

Жанрга

тарихий

асослари

ва

поэтик

табиатига

кўра

янгича

таъриф

берилди

.

Тадқиқотда

достон

ва

терма

ижодчи

-

ижрочиларининг

тарихий

типлари

,

ҳар

бир

типнинг

ўзига

хос

хусусиятлари

аниқлангани

,

Пэрри

-

Лордларнинг

“

формулавий

услуб

назария

”

сини

ўзбек

фольклорига

татбиқ

қилиб

,

анъанавий

термаларнинг

композицион

формула

,

сўз

,

сўз

бирикмали

,

мисравий

формулалар

асосида

яратилишини

мисоллар

таҳлили

билан

асослаб

берилгани

ҳам

унинг

илмий

янгилигини

кўрсатади

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

ни

ўзбек

халқ

термаларининг

тарихий

поэтикаси

,

ижрочи

-

ижрочиларининг

тарихий

,

компо

-

зицион

формулавий

типларини

аниқлаш

,

ҳар

бир

мавзуга

оид

типик

образлар

тизими

ва

бадиий

тасвир

воситаларини

кўрсатиб

бериш

,

ушбу

тадқиқотнинг

илмий

-

назарий

қимматини

белгилайди

.

Диссертация

натижалари

ва

хулосаларидан

термаларнинг

оммавий

ва

академик

нашрларини

тайёрлаш

,

ўзбек

фольклори

бўйича

Олий

ўқув

юртлари

талабалари

,

коллежлар

ва

академик

лицейлар

ўқувчилари

учун

дарсликлар

,

услубий

қўлланмалар

яратишда

,

миллий

истиқлол

ғояси

ва

мустақиллик

мафкурасининг

тарихий

илдизларини

ўрганишда

,

маданий

-

маърифий

тарғибот

ишларида

,

фольклоршунослик

тарихини

ёзишда

фойда

-

ланиш

мумкинлиги

унинг

амалий

аҳамиятини

кўрсатади

.

Тадқиқот

манбаи

сифатида

ЎзР

ФА

Алишер

Навоий

номидаги

Тил

ва

адабиёт

институти

ҳузуридаги

Фольклор

архиви

материаллари

ва

нашр

этилган

турли

тўпламлардаги

анъанавий

ҳамда

замонавий

терма

намунала

-

ридан

фойдаланилди

.

Тадқиқот

натижаларининг

муҳокамадан

ўтиши

.

Диссертация

ЎзР

ФА

Алишер

Навоий

номидаги

Тил

ва

адабиёт

институти

Фольклор

ва

Мумтоз

адабиёти

бўлимларининг

қўшма

мажлисида

муҳокама

этилиб

,

7

ҳимояга

тавсия

қилинган

.

Шунингдек

,

тадқиқот

ушбу

институт

ҳузуридаги

Д

.015.04.01

рақамли

фан

доктори

илмий

даражасини

олиш

учун

диссертация

-

лар

ҳимояси

бўйича

Ихтисослашган

кенгаш

қошидаги

илмий

семинарда

муҳокама

қилиниб

, 10.01.09 –

Фольклоршунослик

мутахассислиги

бўйича

ҳимояга

тавсия

этилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

жорий

қилиниши

.

Тадқиқотда

келтирил

-

ган

далиллар

,

фактик

материаллардан

термалар

тўпламини

нашр

этиш

,

мах

-

сус

курс

ва

семинарлар

ўтишда

фойдаланиш

лозим

.

Натижаларнинг

эълон

қилинганлиги

.

Тадқиқотнинг

асосий

мазмуни

муаллиф

томонидан

эълон

қилинган

“

Ўзбек

тили

ва

адабиёти

”

ва

бошқа

журналларда

нашр

этилган

9

та

мақола

,

республика

миқёсида

ўтказилган

илмий

-

назарий

конференциялардаги

2

та

маъруза

тезисларида

ўз

ифодасини

топган

.

Тадқиқотнинг

тузилиши

.

Диссертация

кириш

,

асосий

уч

боб

,

хулосалар

ва

фойдаланилган

адабиётлар

ҳамда

манбалар

рўйхатидан

ташкил

топган

бўлиб

,

умумий

ҳажми

141

бетдан

иборат

.

ТАДҚИҚОТНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Диссертацион

ишнинг

“

Кириш

”

қисмида

мавзунинг

долзарблиги

,

ўрганилиш

даражаси

,

илмий

тадқиқот

режалари

билан

боғлиқлиги

,

тадқиқотнинг

мақсади

,

вазифалари

,

объекти

,

методологик

асоси

ва

методи

,

ҳимояга

олиб

чиқилаётган

асосий

ҳолатлари

,

илмий

янгилиги

,

илмий

ва

амалий

аҳамияти

,

жорийланиши

,

илмий

жамоатчилик

эътиборидан

ўтиши

,

натижаларининг

эълон

қилинганлиги

,

тадқиқотнинг

тузилиши

ва

ҳажми

ҳақида

маълумотлар

баён

қилинган

.

Тадқиқотнинг

биринчи

боби

“

Термаларнинг

ўрганилиши

,

ижодкор

ва

ижрочилари

типлари

”

деб

номланиб

,

икки

фаслдан

ташкил

топган

.

Бобнинг

“

Термаларнинг

ўрганилиш

тарихи

ва

масаланинг

қўйилиши

”

деб

юритилган

дастлабки

фаслида

терма

жанрининг

ўрганилиши

тарихи

,

у

ҳақда

фикр

билдирган

олимлар

,

номзодлик

ишларининг

асосий

моҳиятига

тўхталиб

,

уларга

ўз

муносабатимизни

билдирдик

ва

тадқиқотимизда

кўриб

чиқиладиган

муаммоларни

аниқлаб

олдик

.

Ўзбек

фольклоршунослигида

халқ

термаларини

биринчи

марта

“

Баъзи

хусусиятларига

қараб

айрим

бир

жанр

дейиш

мумкин

”,

1

–

деган

олим

шу

фаннинг

асосчиси

Ҳ

.

Т

.

Зарифовдир

.

Кейинчалик

академик

В

.

М

.

Жирмунский

билан

яратган

фундаментал

асарида

достонларни

ўрганиш

муносабати

билан

термаларнинг

жанр

сифатидаги

қатор

хусусиятларини

ёритиб

берди

.

2

“

Ўзбек

халқ

қаҳрамонлик

эпоси

”

асарида

баён

қилинган

фикрлардан

сўнг

ўзбек

фольклоршунослигида

ўтган

асрнинг

70-

йилларигача

термалар

1

O’zbek folkloridan namunalar. — Toshkent: O’zdavnashr, – B.100.

2

Жирмунский

В

.

М

.,

Зарифов

Х

.

Т

.

Узбекский

народный

героический

эпос

. –

М

.:

ГИХЛ

, 1947. –

С

.95-127.

8

ҳақида

бирорта

жиддий

илмий

мулоҳаза

айтилмади

.

Олима

М

.

Алавия

ўзи

тўплаган

ва

нашрга

тайёрлаган

“

Ўзбек

халқ

қўшиқлари

” (1959), “

Оқ

олма

,

қизил

олма

” (1972)

китобларига

термалардан

намуналар

киритиш

билан

бирга

,

монографиясида

уларга

бир

фаслни

бағишлади

.

1

Шундан

сўнг

халқ

термалари

ҳақидаги

жиддий

илмий

кузатишлар

Т

.

Мирзаевнинг

“

Халқ

бахшиларининг

эпик

репертуари

”

асарида

кузатилади

.

2

Олим

В

.

М

.

Жирмунский

ва

Ҳ

.

Т

.

Зарифовларнинг

халқ

бахшилари

репертуари

жанр

жиҳатидан

чеклангани

ҳақидаги

фикрларидан

келиб

чиқса

-

да

,

профессионал

халқ

ижодчиларининг

типларини

аниқлаш

билан

терма

ижодчилари

ва

ижрочилари

халқ

достончилари

,

термачилар

ва

ҳавас

-

корлардан

иборатлигини

аниқлаб

берди

.

Кейинги

асарида

устоз

-

шогирдлик

муносабатларидаги

термаларнинг

диний

-

ритуал

жиҳатларини

илк

бор

алоҳида

қайд

этди

.

3

Ўтган

асрнинг

80-

йиллар

бошида

А

.

Мусақуловнинг

термалар

ҳақидаги

мақолалари

,

номзодлик

диссертацияси

юзага

келди

.

Жанр

ҳақидаги

энг

кейинги

мақоласида

номзодлик

ишидаги

фикр

-

мулоҳазалари

,

хулосалари

мухтасар

ифодаланди

.

4

У

жанрнинг

ўзига

хос

хусусиятлари

ҳақидаги

илмий

ва

ноилмий

қарашларни

бир

тадқиқот

доирасида

жамлади

,

уларга

ўз

муносабатини

билдирди

.

Жанр

ҳақида

махсус

кузатиш

олиб

борган

А

.

Турсунқуловнинг

1985

йилда

“

Ўзбек

фольклорида

биографик

ва

автобиографик

асарлар

ҳамда

уларнинг

ғоявий

-

бадиий

хусусиятлари

”

мавзуидаги

номзодлик

иши

юзага

келди

.

5

Ушбу

бобнинг

“

Терма

ижодкор

ва

ижрочиларининг

тарихий

ва

замонавий

типлари

”

номли

фаслида

биз

тарихий

-

фольклорий

жараёндаги

жанр

ижодчи

ва

ижрочилари

типлари

,

ҳар

бир

типнинг

ўзига

хосликлари

ва

умумий

жиҳатларини

аниқлашга

ҳаракат

қилдик

.

Халқ

термаларининг

гене

-

зиси

бевосита

достон

ва

терма

ижодчи

ва

ижрочиларининг

тарихий

типла

-

1

Алавия

М

.

Ўзбек

халқ

маросим

қўшиқлари

. –

Тошкент

:

Фан

, 1974. –

Б

.111-118.

2

Мирзаев

Т

.

Халқ

бахшиларининг

эпик

репертуари

. –

Тошкент

:

Фан

, 1979. –

Б

.86.

3

Мирзаев

Т

.

Термалар

//

Раззоқов

Ҳ

ва

бошқ

.

Ўзбек

халқ

оғзаки

поэтик

ижоди

.

–

Тошкент

:

Ўқитувчи

, 1980;

Мирзаев

Т

.

Термалар

//

Имомов

К

ва

бошқ

.

Ўзбек

халқ

оғзаки

поэтик

ижоди

. –

Тошкент

:

Ўқитувчи

, 1990. –

Б

.169-173;

Ўша

муаллиф

.

Эпос

и

сказитель

. –

Ташкент

:

Фан

, 2008. –

С

.196-203.

4

Мусақулов

А

.

Шоир

термалари

//

Ислом

шоир

ва

унинг

халқ

поэзиясида

тутган

ўрни

–

Тошкент

:

Фан

, 1978. –

Б

.68-76;

Мусақулов

А

.

Достон

ва

терма

муносабатига

доир

//

Адабиётшуносликка

оид

тадқиқотлар

. –

Тошкент

:

Фан

, 1978. –

Б

.176-184;

Мусақулов

А

.

Ўзбек

фольклорида

терма

ва

оралиқ

шакллар

//

Ўзбек

тили

ва

адабиёти

, 1981,

№

4. –

Б

.41-

45;

Мусакулов

А

.

Терма

в

узбекском

фольклоре

(

жанровая

специфика

,

классификация

,

поэтика

):

Автореф

.

дис

...

канд

.

филол

.

наук

. –

Ташкент

, 1984. –

С

.8-13.

Мусақулов

А

.

Терма

. //

Ўзбек

фольклори

очерклари

.

Т

.1. –

Тошкент

:

Фан

, 1988. –

Б

.261-272.

5

Турсункулов

А

.

Биографические

и

автобиографические

произведения

в

узбекском

фольклоре

и

их

идейно

-

художественные

особенности

:

Автореф

.

дис

…

канд

.

филол

.

наук

.

–

Ташкент

, 1985. –

С

.7-19.

9

ри

фаолияти

билан

боғлиқдир

.

В

.

М

.

Жирмунский

ва

Ҳ

.

Т

.

Зарифовлар

термаларнинг

достончиликда

ус

-

тоз

-

шогирдлик

муносабатларида

бошланғич

таълим

вазифасини

бажар

-

ганини

алоҳида

таъкидлайдилар

.

1

Бундай

тарихий

-

фольклорий

жараённинг

жаҳон

халқлари

эпик

ижоди

учун

типологик

ҳодиса

эканлигини

кўплаб

олимларнинг

фикрлари

тасдиқлайди

.

Жумладан

,

А

.

Лорд

куйчи

достончи

бўлиб

шаклланишининг

биринчи

босқичида

тинглайди

,

формулаларни

ўзлаштиради

,

иккинчи

босқичда

тақлид

ва

ўзлаштириш

жараёнидан

сўнг

кўникмаларини

амалда

қўллашга

ҳаракат

қилади

,

учинчи

босқичда

аудито

-

рия

қаршисига

чиқади

дейди

.

2

Б

.

Н

.

Путилов

таълимнинг

уч

босқичлиги

жаҳон

халқларининг

кўпчилиги

,

жумладан

,

туркий

халқлар

эпик

ижоди

учун

умумий

-

типологик

ҳодиса

эканлигини

таъкидлаб

,

бу

босқичларга

хос

хусусиятларни

умумлаштириб

,

тақлид

босқичи

,

фаол

ўрганиш

ва

мустақил

-

лик

босқичларига

бўлади

.

3

Фольклоршунос

Т

.

Мирзаев

тадқиқотлари

ҳам

таълимнинг

босқичийлиги

ва

ҳар

бир

босқичнинг

ўзига

хосликлари

ҳақида

қимматли

фикр

-

мулоҳаза

,

илмий

-

назарий

хулосаларга

бой

.

4

Тарихий

поэтика

нуқтаи

назаридан

,

достончиликда

бошланғич

таълим

вазифасини

бажарган

ўзбек

фольклоридаги

терма

жанрининг

генезиси

достончилик

ва

халқ

бахшиларининг

типлари

,

устоз

-

шогирдлик

муноса

-

батлари

орқали

жуда

қадим

замонларга

,

мифологик

тафаккур

даврига

бориб

боғланади

.

Кузатишларимиз

меҳнат

қўшиқлари

маросимий

-

магик

характерга

эга

бўлган

даврларда

одамлар

орасидаги

алоҳида

иқтидорли

кишилар

–

маглар

профессионал

халқ

ижодчиларининг

илк

тарихий

типи

бўлган

,

деб

тахмин

қилишга

асос

беради

.

Шартли

равишда

маглар

поэзияси

деб

аташ

мумкин

бўлган

бу

даврда

мифологик

тафаккурга

асосланган

шеърият

тўлиқ

магик

-

маиший

вазифани

бажарган

.

Тарихий

тараққиётнинг

кейинги

босқичида

кишилар

ҳар

бир

соҳа

,

касбнинг

мифологик

ҳомий

руҳи

бўлади

,

деб

ишонганлар

ва

бу

фанда

патронимия

даври

аталиб

,

ҳозиргача

маълум

даражада

давом

этиб

келмоқда

.

Шу

боис

маълум

бир

даражага

етишгач

,

маросим

ташкил

қилиб

(

одатда

,

пирлар

,

ҳомий

руҳлар

учун

бирор

жониворни

қурбонлик

қилиб

),

устозни

эъзозлаш

ва

ундан

оқ

фотиҳа

олиш

одати

нафақат

достончилик

,

балки

жуда

кўп

ҳунарларда

маълум

даражада

ҳозиргача

сақланиб

қолган

.

Кўплаб

этнографик

адабиётлардаги

маълумотларга

кўра

мифологик

тафаккурда

кишилар

табиатдаги

ҳар

бир

нарса

ва

ҳодисанинг

ҳомий

руҳи

бўлишига

жуда

қадимдан

ишонганлар

ҳамда

бу

нарса

-

ю

ҳодисаларни

ўша

руҳларнинг

эҳсони

деб

билганлар

.

Уларга

атаб

қурбонликлар

қилганлар

.

1

Жирмунский

В

.

М

.,

Зарифов

Х

.

Т

.

Узбекский

народный

героический

эпос

. –

М

.:

ГИХЛ

, 1947. –

С

.98-112.

2

Лорд

А

.

Сказитель

. –

М

.:

Восточная

литература

РАН

, 1994. –

С

.33-39.

3

Путилов

Б

.

Н

.

Эпическое

сказительства

:

Типология

и

этническая

специфик

. –

М

.:

Восточная

литература

РАН

, 1997. –

С

.11-44.

4

Мирзаев

Т

.

Эпос

и

сказитель

. –

Ташкент

:

Фан

, 1998. –

С

.60-98.

10

Ўзларидаги

бирор

касбга

салоҳиятни

ва

маҳоратни

ўша

руҳлар

туфайли

деб

билганлар

.

1

Кейинчалик

бу

ишонч

турли

касбларга

кўчган

,

яъни

кишилар

ҳар

бир

касб

-

ҳунарнинг

ҳомий

руҳи

,

пири

борлигига

ишонганлар

.

Ўзбек

бахшилари

эътироф

этган

Мулла

Ғойиб

,

Ошиқ

Ойдинлар

достончиларнинг

ана

шундай

пирларидандир

.

Ўзбек

достончилари

репертуарининг

онгли

равишда

достон

ва

терма

билан

чекланганини

ҳам

,

бир

томондан

,

ана

шу

ҳомийлик

билан

изоҳлаш

мумкин

.

Ижод

салоҳиятини

руҳлар

берган

қайсидир

пирга

сиғинган

,

устоздан

фотиҳа

олган

достончи

учун

қўшиқ

,

эртак

айтиш

анъанага

кўра

тақиқланган

.

У

бу

билан

пирларни

,

ҳомий

руҳларни

ранжитиб

қўйиши

мумкин

,

деб

тасаввур

қилинган

.

Халқ

ижоди

ва

маиший

турмушида

устоздан

фотиҳа

олиш

эса

достончи

ва

шомонгагина

муносибдир

.

Демак

,

бахши

репертуарининг

чеклангани

,

бахшиларнинг

ўз

устозлари

ҳақида

сўзламаслик

анъанаси

тарихан

эпик

ижод

этнографияси

,

аниқроғи

,

табулар

билан

боғ

-

лиқдир

.

Албатта

,

илмий

нуқтаи

назардан

достончиларнинг

асрий

устоз

-

шогирд

-

лик

муносабатлари

натижасида

шакллангани

исбот

талаб

қилмас

ҳақиқатдир

.

Аммо

улар

ўзидаги

ижод

салоҳиятини

доимо

ғайритабиий

туш

кўриш

билан

изоҳлаб

келганлар

.

2

В

.

М

.

Жирмунский

шоирлик

,

достончилик

иқтидорини

Худо

,

руҳлар

дунёси

билан

боғлаш

Шарқда

ҳам

мавжудлигини

таъкидлай

-

ди

.

3

В

.

М

.

Жирмунский

,

Ҳ

.

Т

.

Зарифов

,

Т

.

Мирзаевлар

достончиларнинг

бах

-

ши

-

шоирлардан

аввалги

типи

ҳам

шоир

,

ҳам

шомон

бўлгани

,

бахши

сўзи

ҳозир

ҳам

Ўзбекистонинг

айрим

жойларида

шомон

маъносини

англатиши

ҳақида

жуда

кўп

ёзганлар

.

4

Тарихий

-

фольклорий

жараёндаги

бундай

типоло

-

гик

ҳодиса

ўзбеклардаги

магик

кучга

эга

деб

тушунилган

шомон

айтимлари

халқ

термаларининг

тарихий

асосларидан

бири

бўлган

,

дейишга

имкон

беради

.

Туваликлар

шомонлигини

тадқиқ

қилган

М

.

Б

.

Кенин

-

Лопсон

тадқи

-

қотлари

Сибирнинг

айрим

халқлари

орасида

ҳозир

ҳам

шомонлик

поэзияси

бадиий

адабиёт

вазифасини

ҳам

бажаришини

кўрсатади

.

5

Ўзбек

достончисининг

достон

ижроси

ўртасида

дўмбирани

тўнкариб

,

белбоғини

ёзиш

билан

шомоннинг

айтимларни

айтиб

,

ёзилган

супрага

маросим

иштирокчиларининг

нималарнидир

ташлаши

ўртасида

ҳам

яқинлик

бор

.

Яъни

тўнкарилган

дўмбира

руҳлар

танлаган

достончи

учун

тингловчи

-

1

Тайлор

Э

.

Б

.

Первобытная

культура

. –

М

.:

ИПЛ

, 1989. –

С

.280 ;

Фрэзер

Дж

.

Золотая

ветвь

:

Исследование

магии

и

религии

, 2-

е

издание

. –

М

.:

ИПЛ

, 1986. –

С

.203.

2

Жирмунский

В

.

М

.,

Зарифов

Х

.

Т

.

Узбекский

народный

героический

эпос

. –

М

.:

ГИХЛ

, 1947. –

С

.23-58.

3

Жирмунский

В

.

М

.

Сравнительное

литературоведение

.

Восток

и

Запад

. –

Л

.:

Наука

,

1979. –

С

.397-398.

4

Мирзаев

Т

.

Фольклор

ижодкорлари

ва

ижрочилари

//

Ўзбек

фольклори

очерклари

.

3

томлик

. –

Тошкент

:

Фан

, 1988.

Т

.1. –

Б

.14.

5

Кенин

-

Лопсон

М

.

Б

.

Обрядовая

практика

и

фольклор

тувинского

шаманства

. –

Н

.:

Наука

, 1987. – C.160-168.

11

лардан

,

ёзилган

супра

руҳлар

танлаган

парихон

ёки

кинначи

учун

ҳақ

талаб

қилади

.

Демак

,

дўмбира

тўнкариш

асосида

ҳомий

руҳларнинг

кишилардан

ўзи

сайлаган

бахшини

рози

қилишларини

истаб

,

вақтинча

бахшини

ташлаб

кетиши

ҳақидаги

тасаввурлар

натижасидаги

қатъий

анъана

бўлган

.

Достончиликнинг

шомонлик

билан

боғлиқ

яна

бир

жиҳати

,

уларнинг

,

одатда

,

кечалари

тонггача

айтилгани

,

шомон

маросимларининг

кечалари

ўтка

-

зилганида

кўзга

ташланади

.

Чунки

халқ

инончига

кўра

кечалари

ёвуз

руҳлар

авж

олади

.

Эртак

ва

достон

ижроси

эса

уларни

одамларга

яқинлаш

-

тирмайди

.

Ўзбек

бахшиларининг

турли

иримлар

билан

ёмон

кўзлар

ва

ёвуз

руҳлардан

ҳимоя

қилиш

учун

дўмбираларига

туморлар

тақиши

ҳам

шомон

-

лик

ва

магик

тасаввурлар

асоратларининг

амалдаги

ифодасидир

.

Айни

фикр

-

ларга

асосланиб

,

халқ

достончи

-

термачиларининг

иккинчи

тарихий

типи

достончи

-

шомонлар

бўлган

,

дейишимиз

мумкин

.

Ижодкорларнинг

бу

типи

даврида

халқ

поэзияси

магик

-

маиший

вазифа

билан

бир

қаторда

бадиий

-

эстетик

вазифага

баравар

эга

бўлган

.

Халқ

бахшилари

,

термачиларининг

тарихий

типларидан

яна

бири

жангчи

ва

бахши

ижодкорлардир

.

В

.

М

.

Жирмунскийнинг

“

Куйчининг

иқти

-

дори

ҳақида

афсона

”

мақоласи

жаҳон

тарихида

терма

каби

асарларнинг

куйланиши

,

бахшиларнинг

ижоди

ҳақидаги

қарашлар

,

тарихан

уларнинг

ҳам

куйчи

,

ҳам

жангчи

,

ҳам

шомон

(

табиб

)

бўлганлиги

типологик

ҳодиса

эканли

-

гини

исботлаб

беради

.

Олим

халқ

профессионал

куйчилари

ҳақидаги

афсона

ва

қарашларни

Шарқ

ва

Ғарб

мисолида

таҳлил

қилиб

,

шундай

хулосага

келади

:

“

Бундай

мисоллар

муносабати

билан

айтиш

мумкинки

,

жанг

олдидан

халқ

бахшилари

ёки

дружина

куйчилари

томонидан

аждодларнинг

буюк

жасоратлари

ҳақидаги

қаҳрамонлик

қўшиқларини

куйлашлари

дастлаб

жангчиларни

нафақат

жанговар

қаҳрамонликларга

чорлаш

,

балки

ёввойи

халқларнинг

жанговар

-

овчилик

қўшиқ

-

рақсларидек

магик

маросим

характе

-

рига

ҳам

эга

бўлган

”.

1

Халқ

бахшиларининг

илк

вакиллари

тарихан

ҳам

куйчи

,

ҳам

жангчи

,

ҳам

шомон

бўлганликларининг

бадиий

ифодаси

ўзбек

достонларидаги

Соқи

-

булбул

образида

маълум

даражада

ўз

ифодасини

топган

.

2

Профессор

М

.

Қодиров

: “

Соқибулбул

Пўлкан

шоир

ижодида

ҳам

созанда

,

ҳам

хонанда

,

ҳам

шоир

,

ҳам

бахши

,

ҳам

аскиячи

,

ҳам

масхарабоз

сифатида

гавдаланади

.

Бизнингча

,

Пўлкан

шоир

достонларида

яратилган

Соқибулбул

санъаткорнинг

афсонавий

эпик

образидир

”, -

дейди

.

3

Соқибулбулнинг

бошқа

қиёфага

кира

олиши

шомонлик

белгисидир

.

Бу

1

Жирмунский

В

.

М

.

Легенда

о

призвание

певца

//

Сравнительное

литератураведе

-

ние

.

Восток

и

Запад

. –

Л

.:

Наука

, 1979. –

С

.397-407.

2

Гўрўғлининг

туғилиши

.

ЎХИ

.

Достонлар

.

Муҳаммадқул

Жомрот

ўғли

Пўлкан

,

нашрга

тайёрловчи

Малик

Муродов

. –

Тошкент

:

Бадиий

адабиёт

нашриёти

, 1967.

3

Қодиров

М

.

Соқибулбул

образининг

талқини

//

Пўлкан

шоир

. –

Тошкент

:

Фан

,

1976. –

Б

.126.

12

образнинг

эпик

бахшининг

достонлардаги

кўриниши

,

барча

маросимларни

ўтказувчи

руҳоний

эканлиги

Ш

.

Турдимов

мақоласида

янада

равшанроқ

ёритиб

берилган

.

1

Соқибулбул

нафақат

жангчи

,

балки

ҳам

шомон

,

ҳам

бахши

бўлгани

учун

унинг

бу

хислатлари

ҳам

шогирди

Гўрўғлига

ўтган

.

Халқ

бахшиларининг

тарихан

жангчи

ҳам

бўлганликларини

бахши

-

ларнинг

достон

ижро

этишлари

тасдиқлайди

.

Хоразм

достончилиги

масаласига

келсак

,

бу

ердаги

достонларда

,

айниқса

, “

Ошиқ

”

туркуми

намуналарида

профессионал

ижодкорнинг

бахши

-

ошиқ

типи

образи

кўпроқ

сақланиб

қолган

.

“

Ошиқ

”

туркум

достонларидаги

ошиқ

образи

,

─

дейди

Н

.

Собирова

,

─

бевосита

халқнинг

бахши

,

ўзан

,

ошиқлар

ҳақидаги

кўҳна

тасаввур

ва

эътиқодларининг

синтези

сифатида

пайдо

бўлиб

,

унинг

муҳаббат

шайдоси

тимсолига

айланувида

ушбу

эътиқодий

қарашлар

асосий

босқич

вазифасини

ўтаган

”.

2

Юқоридагиларга

хулоса

сифатида

айтиш

мумкинки

,

халқ

бахшилари

,

демак

,

термачиларининг

ҳам

қуйидаги

тарихий

типлари

бўлган

:

маглар

,

шомонлар

(

шомон

-

куйчи

,

шомон

-

жангчи

,

шомон

-

бахши

(

табиб

),

ошиқ

-

бахши

,

бахши

,

халфалар

.

Агар

достончи

ва

термачиларнинг

тарихий

типларини

аниқлашда

бирмунча

тахминийлик

мавжуд

бўлса

,

уларнинг

замонавий

типларини

белгилашда

бундай

муаммога

дуч

келмаймиз

.

Фольклоршунослик

фанининг

замонавий

поэтикаси

нуқтаи

назаридан

маълум

бўлган

терма

ижодчилари

ва

ижрочилари

типлари

қуйидагилардан

иборат

: 1.

Профессионал

бахшилар

(

халқ

шоирлари

). 2.

Профессионал

бўлма

-

ган

бахшилар

:

а

)

ҳаваскор

бахшилар

;

б

)

термачи

бахшилар

. 3).

Халфалар

:

а

)

ижодкор

шоира

-

халфалар

;

б

)

ижрочи

созанда

-

халфалар

;

в

)

достонлар

ва

улардан

парчаларни

соз

ва

куйсиз

қироат

билан

ўқийдиган

халфалар

.

Ушбу

боб

сўнгида

унга

доир

хулосаларимиз

баён

этилган

.

Диссертациянинг

иккинчи

боби

“

Халқ

термаларининг

тарихий

асослари

ва

мавзу

кўринишлари

”

деб

номланиб

,

“

Термаларнинг

тарихий

асослари

ва

достончилик

этнографияси

”

деб

аталган

биринчи

фасли

терма

ва

мақол

муносабатлари

, “

Дўмбирам

”

туркум

термаларининг

тарихий

асослари

ва

достончиликдаги

устоз

-

шогирдлик

муносабатлари

,

достон

ижроси

тартиби

қоидаларини

этнофольклористик

йўналишда

ўрганишга

бағишланган

.

Достончи

-

термачиларнинг

тарихий

типлари

маглар

,

шомонлар

,

халфалар

бўлганлиги

учун

термаларнинг

тарихий

асослари

жуда

кўп

жиҳатлардан

достончилик

тарихий

асослари

билан

муштаракдир

.

Ўзбек

фольклоршунослигида

жанрлараро

муносабат

масалалари

маълум

1

Турдимов

Ш

.

Соқибулбул

//

Соғлом

авлод

учун

. –

Тошкент

, 1996, –

№

2. –

Б

.23-24.

2

Собирова

Н

.

Хоразм

“

Ошиқ

”

туркуми

достонлари

сюжети

,

етакчи

мотивлари

ва

образлар

тизимининг

мифологик

асослари

:

Филол

.

фан

.

номз

.

дис

...

автореф

. –

Тошкент

,

2004. –

Б

.11.

13

бир

даражада

ўрганилган

1

.

Бу

муаммога

бағишланган

ишлар

орасида

1947

йил

эълон

қилинган

В

.

М

.

Жирмунский

,

Ҳ

.

Т

.

Зарифовлар

асаридаги

мулоҳа

-

залар

ва

энг

кейинги

тадқиқот

Г

.

Эгамбердиеванинг

номзодлик

диссертация

-

сидаги

кузатишлар

2

бизнинг

мавзумизга

жуда

яқин

туради

.

Хусусан

олганда

,

В

.

М

.

Жирмунский

ва

Ҳ

.

Т

.

Зарифовлар

достончилик

муносабати

билан

достон

ва

терма

,

уларнинг

генетик

алоқадорлигини

кўрсатиб

бердилар

.

Достон

ва

терма

муносабатлари

ҳақидаги

қарашлар

бирмунча

аниқ

бўлгани

учун

,

биз

ишимизда

тарихий

асос

сифатида

терма

ва

мақол

муносабатига

кенгроқ

тўхталдик

.

Оғзаки

ва

ёзма

адабиёт

намуналарида

бўлгани

каби

термаларда

ҳам

мақоллар

ёки

айнан

,

ёки

мақсадга

мувофиқ

ўзгартирилган

шаклларда

қўлланилади

ва

бу

мумтоз

адабиётда

ирсоли

масал

санъати

деб

келинган

.

Достончилар

репертуари

учун

халқ

мақолларини

достонларнинг

насрий

қисмида

ўзгартирмай

,

назм

қисмлари

ва

термаларда

айнан

,

ёки

қофия

ҳамда

вазн

талабига

кўра

ўзгартириб

қўллаш

хосдир

.

Масалан

,

Эргаш

Жуманбул

-

бул

ўғли

сўз

қадри

ва

достончилик

маҳорати

ҳақидаги

термасида

ўз

қарашларини

баён

қилиш

учун

“

Яхшидан

от

,

ёмондан

дод

”, “

Вақтинг

─

бахтинг

”

каби

халқ

мақолларини

айнан

қўллайди

ёки

Фозил

шоир

репертуаридаги

“

Бўлмаса

”

радифли

термасида

шундай

банд

бор

:

Отинг

ёмон

бўлса

,

армонинг

кетар

,

Ўғлинг

ёмон

бўлса

,

дармонинг

кетар

,

Хотининг

ёмон

бўлса

,

меҳмонинг

кетар

,

Бу

учов

дуч

келмас

,

шўринг

бўлмаса

.

3

Кўриниб

турибдики

,

банддаги

тўртинчи

мисра

олиб

ташланса

,

у

халқ

мақолининг

айнан

ўзидан

иборат

бўлиб

қолади

.

Халқ

достонлари

таркибида

шундай

мақол

-

термалар

борки

,

улар

кўпинча

достоннинг

умумий

ғояси

билан

боғланмайди

,

аммо

таъсир

кучини

оширишга

хизмат

қилади

.

Эгамберди

Оллоберди

ўғли

репертуаридан

ёзиб

олинган

бир

терма

118

мисрадан

иборат

бўлиб

,

унинг

72

мисраси

50

дан

ортиқ

халқ

мақолларидан

иборат

.

4

Кузатишларимиз

мақоллар

асосида

терма

ижод

қилиш

,

асосан

,

Са

-

марқанд

ва

Жанубий

Ўзбекистон

достончилик

мактаблари

,

айниқса

,

Қашқа

-

дарё

ва

Сурхон

воҳаси

бахшилари

,

термачилари

,

хаваскор

шоирлари

учун

хослигини

кўрсатади

.

1

Жирмунский

В

.

М

.,

Зарифов

Х

.

Т

.

Узбекский

народный

героический

эпос

. –

М

.:

ГИХЛ

, 1947;

Имомов

К

.

Достонларда

эртак

мотивлари

//

Фозил

шоир

. –

Тошкент

:

Фан

,

1973. –

Б

.97-104;

Жалолов

Ғ

.

Ўзбек

фольклорида

жанрлараро

муносабат

. –

Тошкент

:

Фан

,

1979;

Жалалов

Г

.

О

.

Узбекский

народный

сказочный

эпос

. –

Ташкент

:

Фан

, 1980;

Эгамов

Х

.

Типология

и

взаимосвязи

сказочной

традиции

тюркоязычных

народов

Советского

Востока

.

Дис

…

док

.

филол

.

наук

. –

Ташкент

, 1988. –

С

.46;

Алимов

С

.

Жанрлараро

муно

-

сабатга

доир

//

Ўзбек

тили

ва

адабиёти

. –

Тошкент

,1998, –

№

5. –

Б

.30-33

ва

бошқалар

.

2

Эгамбердиева

Г

.

Эртак

тип

сюжетли

Хоразм

достонлари

поэтикаси

:

Филол

.

фан

.

ном

.

дис

...

автореф

. –

Тошкент

, 2005. –

Б

.13-24.

3

ТАИФАМ

, –

Инв

.

№

87.

4

ТАИФАМ

, –

Инв

.

№

1463.