Механизм интеграции ризосферных бактерий с растением и научные основы их деятельности в защите растений

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚИШЛОҚ ВА СУВ ХЎЖАЛИГИ

ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ АГРАР УНИВЕРСИТЕТИ

Қўлёзма ҳуқуқида

УДК: 632.093+576.8+632.9

ЭГАМБЕРДИЕВА ДИЛФУЗА РУСТАМОВНА

РИЗОСФЕРА БАКТЕРИЯЛАРИНИНГ ИНТЕГРАЦИЯЛАНИШ

МЕХАНИЗМИ ВА УЛАРНИНГ ЎСИМЛИК ҲИМОЯСИДАГИ

ФАОЛИЯТИНИ ИЛМИЙ АСОСЛАРИ

06.01.11. - «Ўсимликларни ҳимоя қилиш»

Қишлоқ хўжалик фанлари доктори илмий даражасини

олиш учун тақдим этилган диссертация

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И

Тошкент-2011

2

Диссертация иши Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети
Биология – тупроқшунослик факультетида 1998-2010 йилларда бажарилган.

Илмий маслаҳатчи:

Биология фанлари доктори, профессор

Рахимов Мирзатхам

Расмий оппонентлар:

биология фанлари доктори, профессор

Исмаилов Зафар Исмаилович

қишлоқ хўжалик фанлари докто X\X\\\\ри, профессор

Хасанов Ботир Очилович

қишлоқ

хўжалик фанлари доктори

Мавлянова Равза Фазлетдиовна

Етакчи ташкилот:

Ўсимликларни ҳимоя қилиш институти

Ҳимоя 2011 йилнинг “___” ___________ соат____да Тошкент Давлат аграр

университети ҳузуридаги Д.020.55.01 рақамли бирлашган ихтисослашган кенгаш
мажлисида бўлади.

Манзил: 111218, Тошкент вилояти, Қибрай тумани, Салор шаҳарча фуқаролар

йиғини, Университети кўчаси 2-уй, Тошкент Давлат аграр университети, Тел.: 260-48-
80; факс (8-371) 260-48-80, веб-сайт: www.agrar.uz, e-mail: tuag

-

info@edu.uz.

Диссертация иши билан Тошкент Давлат аграр университети кутубхонасида

танишиш мумкин.

Автореферат 2011 йил «____» ________да тарқатилди.

Ихтисослашган кенгаш илмий котиби,
қишлоқ хўжалик фанлари номзоди Б. Гулямов

3

1. ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.

Дунё аҳолисининг сони тез суръатлар билан

ортиб бориши муносабати билан XXI асрнинг энг йирик муаммоларидан бири
озиқ – овқат маҳсулотларини етиштириб бериш муаммоси бўлиб қолди. Бу эса
қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларни кенгайтириш ва экинлар
ҳосилдорлигини оширишни талаб этади. Бунинг устига, ҳозирги кунда
кузатилаётган экологик муаммолар – иқлим ўзгариши, қишлоқ хўжалигида
фойдаланиладиган ерларни секин-аста чўлга айланиб бориши, шўрланиш ва
бошқа шунга ўхшаш қатор муаммоларни пайдо бўлиши оқибатида қишлоқ
хўжалик экинларининг ҳосилдорлиги пасайиб, дунё бўйича озиқ–овқат
етишмовчилигига олиб келди (Каримов, 2009; Абдуллаев, 2004). Шўрланган
тупроқларда, ўсимликларни турли хил касалликларга чалиниш даражаси ошиб,
экинлар ўсиши ва ривожланиши сусайиши натижасида ҳосилдорлик 15 – 20%
гача камайиб кетганлиги кузатилмоқда.

Қишлоқ хўжалик экинлари орасида замбуруғ касалликлари жуда кенг

тарқалган. Ҳозиргача, қишлоқ хўжалик экинларини касалликлардан ҳимоя
қилиш ва уларнинг ҳосилдорлигини ошириш учун кўплаб кимёвий
воситалардан фойдаланиб келинмоқда. Кимёвий воситалардан сурункали
фойдаланиш инсон соғлигига ва атроф муҳитга зарарли эканлиги аниқланган
(Hu et al., 2009; Sadikot et al., 2005; Berg et al., 2001)

.

Уларнинг нархи ҳам

ривожланаётган мамлакатлар учун жуда қиммат ҳисобланади. Шуни ҳам
таъкидлаш лозимки, қишлоқ хўжалигини фаол ривожлантириш мақсадида,
ўсимликларнинг касалликларга чидамли бўлган навларини яратиш бўйича ҳам
илмий ва амалий ишлар олиб борилмоқда. Афсуски, бундай навларни яратиш
бир томондан узоқ вақт ва катта харажат талаб қилса, иккинчи томондан, улар
йиллар ўтиши билан ўз хусусиятларини ўзгартириб, ҳосилдорлик янада
пасайиши кузатилмоқда.

Муайян касаллик билан курашиш мақсадида, ўсимликларни ўсишини ва

ривожланишини тезлаштирувчи ва турли касалликлардан ҳимоя қилувчи
бактериялар

асосида,

биологик

ва

экологик

соф

рақобатбардош

биофунгицидлар ишлаб чиқариш ва уларни қишлоқ хўжалик амалиётига татбиқ
этиш муҳим аҳамият касб этади. Аммо, биофунгицидларни асосини ташкил
қилган бактериялар фаолияти ва самарадорлигига ҳар хил экологик омиллар
таъсир этиши ҳам мумкин.

Шунинг учун, ўсимликларни касалликлардан ҳимоя қилувчи биологик

воситаларни яратиш мобайнида, уларни экологик ноқулай бўлган шароитларда
қишлоқ хўжалик ўсимлигига таъсир этиш механизмини ёритиб бериш энг
муҳим ва долзарб муаммолардан ҳисобланади. Бундай изланишларни олиб
борилиши, биологик воситалардан қишлоқ хўжалиги амалиётида тўғри
фойдаланишга олиб келади.

Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.

Ҳозирги кунгача ризосфера

бактерияларининг

ўсимлик

ўсишини

жадаллаштирувчи,

ўсимликларни

касалликлардан ҳимоя қилувчи ва ўсимликнинг тупрок таркибидаги озуқа

4

моддаларни ўзлаштиришини кучайтирувчи хусусиятларини тушунтиришга
қаратилган бир неча механизмлар мавжуд бўлиб, буларга фитогормонлар
синтез қилиш, патоген замбуруғларига қарши антагонизм каби жараёнлар
киради ва булар кўпгина олимлар томонидан яхши ўрганилган (Lugtenberg et
al., 2001, 2004; Kravchenko et al. 2003; 2004). Аммо адабиётларда
биофунгицидларни асосини ташкил қилган бактерияларнинг экологик ноқулай
бўлган шароитларда ўсимликларни илдиз чириш касалликларидан ҳимоя
қилиш ва шўрга чидамлилигини ошириш механизмлари ҳозиргача тўлиқ
ёритилмаган.

Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан

боғлиқлиги.

Илмий тадқиқот ишлари 1998-2010 йиллар мобайнида Республика

Давлат Фан ва техника қўмитаси илмий кенгашлари томонидан тасдиқланган
И8

–

12

(2008-2009)

рақамли

мавзу-режага

киритилган

дастур

“Микроорганизмлар ассоциацияси ёрдамида рақобатбардош бактериял ўғитлар
яратиш” ҳамда халқаро илмий лойихалари: FAO-IFAR (2011-2012) “Экологик
ноқулай шароитларда нўхот илдиз чириш касаллигини биологик назорат
қилувчи ва уни хосилдорлигини оширувчи биопрепаратлар яратиш”, TWAS 07-
271RG/BIO/AS (2008-2009) “ Ризосфера бактериялари ёрдамида ғўза ўсишини
яхшилаш,

Fusarium

вилт касаллигини биологик ҳимоя қилиш ва ноқулай

шароитларга чидамлилигини ошириш”, Европа Иттифоқининг INTAS M2-6969
(2005-2007) “Ўзбекистон шароитида, ўсимлик ўсишини стимулловчи ва турли
замбуруғ касалликларидан ҳимоя қилувчи бактериялар ёрдамида экологик тоза
маҳсулот яратиш”, INTAS 18-64-39 (2005-2008) “Ўсимликларнинг турли стресс
шароитларига чидамлилигини ризобактериялар ёрдамида ошириш”, NATO
CLG980533 (2004-2005) “ Буғдой ўсишини стимулловчи ва касалликларидан
ҳимоя қилувчи, стресс омилларга чидамлилигини оширувчи ризосфера
бактерияларини яратиш”, шу билан бирга UNESCO L’OREAL (2006-2008)
“Ноқулай шароитларда ўсимлик замбуруғ касалликларини биологик назорат
қилувчи бактериялар селекцияси”, NATO-CNR (2003-2004) “Модел илдиз
экссудатларининг ризосфера бактерияларининг фаолиятига таъсири”, CIMO,
Финландия

(2001)

“Ўсимлик

ўсишини

стимулловчи

ва

замбуруғ

касалликларидан ҳимоя қилувчи бактерияларнинг механизмларини ўрганиш”,
DAAD (1998-1999) “Турли экологик омилларнинг ризосфера бактерияларининг
фитоэффективлигига таъсирини ўрганиш”, фондларининг грантлари асосида
бажарилди.

Тадқиқотнинг мақсади.

Тадқиқотнинг асосий мақсади - ризосфера

бактерияларининг буғдой, ғўза, бодринг ва помидордаги фузариоз илдиз чириш
касаллигини биологик ҳимоя қилувчанлик, ўсишини жадаллаштирувчанлик, ва
шўрланишга чидамлилигини оширувчанлик фаолиятларига

биотик ва абиотик

омилларнинг таъсирини ўрганиш, уларнинг экологик ноқулай бўлган
шароитларда

ўсимликлар

билан

алоқаларидаги

интеграцияланиш

механизмларни ёритиб бериш ва Ўзбекистоннинг шўрланган тупроқлари
шароитида ўсимликдаги фузариоз илдиз чириш касаллигини биологик ҳимоя

5

қилувчи, шўрланишга чидамлилигини оширувчи фаол биофунгицид яратиб
амалиётга жорий этишдан иборат.

Тадқиқотнинг вазифалари.

Кўзланган мақсадлардан келиб чиққан

ҳолда мазкур тадқиқотлар қуйидаги вазифаларни ўз таркибига олади:



Қишлоқ хўжалик экинлари билан ассоциацияда яшовчи бактериялар
популяциясига биотик ва абиотик омилларнинг таъсирини ўрганиш,
тупроқ шўрланишининг антагонист бактериялари сонига вa турларига
таъсирини аниқлаш;



Абиотик омилларнинг жумладан ҳарорат ва тупроқ типларини антагонист
бактерияларининг

ўсимликларни

ўсишини

жадаллаштириш,

ғўза

фузариоз илдиз чириши касаллигини биологик назорат қилиш ва ўсимлик
илдизида вегетация давомида яшаб кета олиш хусусиятларига таъсирини
ўрганиш;



Шўрланган тупроқларда ўсувчи буғдой, ғўза, бодринг ва помидор
илдизларида фузариоз илдиз чириши касаллигини қўзғатувчи патоген
замбуруғларини ажратиб олиш, турларини аниқлаш ва патогенлик
даражасини ўрганиш;



Шўрланишга чидамли, илдизда фаол колонияланувчи ва биофунгицидлик
хусусиятга эга бўлган бактерияларни селекция қилиш; уларнинг
шўрланган тупроқда ўсувчи буғдой, ғўза, бодринг ва помидордаги
фузариоз илдиз чириш касаллигини биологик назорат қилиш ва
шўрланишга чидамлилигини ошириш каби хусусиятларини ўрганиш;



Биофунгицид асоси бўлган ризобактерияларнинг ўсимликдаги фузариоз
илдиз чириш касаллигини биологик назорат қилиш жараёнидаги асосий
механизмларни таҳлил қилиш;



Биофунгицидларнинг шўрланган тупроқда ўсган буғдой, ғўза, бодринг ва
помидор илдизларида яшаб кетиш хусусиятини ўрганиш;



Биофунгицидларнинг шўрланган тупроқда ўсган буғдой илдизидаги
замбуруғлар ва бактериялар популяциясига таъсирини аниқлаш.

Тадқиқот объекти ва предмети.

Илмий тадқиқот ишлари Германиянинг

Бранденбург регионида қумли лой тупроқларида ва Ўзбекистоннинг Тошкент,
Сирдарё вa Хоразм вилоятларининг бўз тупроқлари шароитида олиб борилди.
Тадқиқотлар учун буғдой илдизида фаол колонияланувчи бактериялардан,

F.culmorum, F. oxysporum f. sp. vasinfectum, F. solani

замбуруғларидан,

буғдойнинг (

Triticum aestivum

) “Турон”, ғўзанинг (

Gossypium hirsutum

L)

“C6524”, бодрингнинг (

Cucumis sativum cv

.) “Simbal” вa помидорнинг

(

Lycopersicon esculentum

Mill) “Bella” навларидан фойдаланилди.

Тадқиқот

методлари.

Буғдой

илдизида

фаол

колонияланувчи

бактериялар Validov et al., (2006) қўллаган усулда King B озиқа муҳитидан
(King et al., 1954),

F.culmorum, F. oxysporum f. sp. vasinfectum, F. solani

замбуруғлари касалланган буғдой, ғўза, бодринг ва помидор илдизидан PDA
(potato dextrose agar) озиқа муҳитидан ажратиб олинди. Ажратилган
бактерияларнинг физиологик-биокимёвий хусусиятларини ўрганишда “Методы

6

почвенной микробиологии” (Звягинцев, 1980) қўлланмасидан фойдаланилди.
Бактерияларни қайси турга мансуб эканлигини Biolog идентификация
системаси орқали (Biolog (GN, GP) (bioMérieux), Behrendt et al., 1997),
молекуляр биологик усулларни қўллаш орқали ва замбуруғларни қайси турга
мансуб эканлигини аниқлашда Билай (1977) аниқлагичидан фойдаланилди.
Ризосфера бактерияларининг замбуруғ патогенларига жумладан

F

.

culmorum, F.

oxysporum f. sp. vasinfectum

ва

F. solani

ларга қарши антагонистик фаоллиги

PDF (potato dextrose agar) озиқа муҳитида аниқланди. Турли модел илдиз
эксудатларининг жумладан глюкоза, глутамин кислота, лимон кислотаси,
шавел кислоталарнинг ризосфера микроорганизмлар фаолиятига таъсирини
ўрганишда Falchini et al., (2003) қўллаган методлардан фойдаланилди.
Бактерияларнинг цианид кислота (HCN) синтез қилиши Castric (1975) усулида,
протеаза синтез қилиши Brown ва Foster усулида (1970), β-глюканаза синтез
қилиши Walsh et al.,(1995) усулида ва целлюлаза синтез қилиши эса Hankin ва
Anagnostakis, (1977) усулида аниқланди. Фитогормон ауксин ИУК (индолил 3
сирка кислота) синтез қилиши эса, Салковский реагенти ёрдамида
колориметрия усулида аниқланди (Bano and Musarrat, 2003). Бактерияларнинг
буғдой, ғўза, бодринг ва помидордаги фузариоз илдиз чириш касаллигини
биологик

назорат

қилиш,

ўсимликларни

ўсишини

жадаллаштириш,

шўрланишга чидамлилигини ошириш каби хусусиятлари тувакчаларда олиб
борилди.
Иссиқхона тажрибаси Тошкент вилояти Қибрай тумани ТошДАУ илмий
тадқиқот ва ўқув тажриба станциясида амалга оширилди. Катта дала тажрибаси
эса Хоразм вилояти “Биоўғит” КТИЧК га қарашли бўлган фермер
хўжаликларида ўтказилди. Биофунгицид тайёрлаш махсус тайёрланган
регламент асосида олиб борилди. Олинган натижалар Microsoft Excel 98
статистик таҳлили ёрдамида анализ қилинди. Натижаларни бир бирларига
қиёслаш эса, Student т-тест (LSD) (p<0.05) ёрдамида ҳисобланди. Стандарт
хатолик ва ишончлилик даражаси ҳисобга олиниб, таҳлил қилинди.

Тадқиқот

фарази.

Ҳозиргача,

қишлоқ

хўжалик

экинларини

касалликлардан ҳимоя қилувчи кўплаб кимёвий препаратлардан фойдаланиб
келинмоқда.

Ўсимликларни

турли

касалликлардан

ҳимоя

қилувчи

биофунгицидлар яратиш, атроф-муҳитни ҳамда инсонлар саломатлигини
кимёвий препаратларнинг салбий таъсиридан ҳимоя қилади. Бундай
биофунгицидлар ўсимликларни нафақат касалликдан асраши, балки, экологик
ноқулай шароитларда уларни чидамлилигини ва ҳосилдорлигини ошириши
билан ҳам ажралиб туради. Биофунгицидлар фаолиятига турли абиотик ва
биотик омиллар таъсир этади. Бундай ҳолда биофунгицидлар яратишда
экологик ноқулай бўлган шароитга мослашган бактериялардан фойдаланиш
уларнинг самарадорлигини оширади.

7

Ҳимояга олиб чиқиладиган асосий ҳолатлар.



Тупроқ

ҳолати

–

ўсимлик

илдизида

яшовчи

бактериаларнинг

антагонистик хусусиятларига ва хилма-хиллигига таъсир қилувчи асосий
фактор бўлиб ҳисобланади



Антагонист бактерияларнинг ўсимликдаги фузариоз илдиз чириш
касалликларини биологик назорат қилувчанлик, ўсимлик ўсишини
жадаллаштирувчанлик фаолиятига бактерияларнинг экологик мослашган
адаптация мухити жумладан: тупроқнинг ҳолати ва ҳарорат таъсир этади.



Илдизда рақобатбардош колонияланиш фаоллиги асосида танлаб олинган
бактериялар

P.chlororaphis

TSAU13,

P.

putida

TSAU1

ва

P.

extremorientalis

TSAU20 шўрланган тупроқларда буғдой, ғўза, бодринг ва

помидордаги фузариоз илдиз чириш касаллигини камайтиради ва
ўсимлмкни шўрга чидамлилигини оширади.



Илдизда фаол колонияланувчи ризобактерияларнинг ўсимликни фузариоз
илдиз

чириш

касаллигидан

ҳимоя

қилиши

ва

шўрланишга

чидамлилигини ошириши “озиқа учун рақобат”, АСС-деаминаза
ферменти ва ИУК синтези каби механизмларга асосланган.



Биофунгицид асоси бўлган ризобактериялар шўрланган тупрокда ўсган
буғдой, ғўза, бодринг ва помидор илдизида вегетация давомида
колонияланиб, яшаб кетиш хусусиятига эга.

Тадқиқотнинг илмий янгилиги

. Изланиш натижалари назарий ва амалий

аҳамиятга эга. Илмий изланишлар мобайнида ўсимлик илдизида яшовчи
бактериаларнинг хилма-хиллиги ва антагонистик хусусиятлари тупроқ ҳолатига
боғлиқ эканлиги аниқланди. Уларнинг ўсимликлар билан ижобий алоқаларига
тупроқ холати ва ҳарорат каби омиллар таъсир кўрсатиши аниқланди. Oзиқа
моддалари кам бўлган тупроқларда ризобактериялар самарадорлиги, озуқа
моддалари

кўпроқ

бўлган

тупроқлардагидан

баландроқ

бўлиши

кузатилди.Ўсимликлардаги фузариоз илдиз чириш касалликларини биологик
назорат қилувчи бактериялар танлашда уларнинг адаптация шароити ва
экологик

омилларни

ҳисобга

олиш

зарур

эканлиги

таъкидланди.

Биринчилардан бўлиб шўрланган тупроқларда учрайдиган бодринг ва помидор
ўсимликларида илдиз чириш касаллигини қўзғатувчи замбуруғ

F. solani

тоза

ҳолда ажратиб олинди. Шўрланган тупроқларда ўсган буғдой, ғўза, бодринг ва
помидорда

учрайдиган

фузариоз

илдиз

чириш

касаллигини

фаол

колонияланувчи ризосфера бактериялари ёрдамида биологик назорат қилиш
мумкин эканлиги кузатилди. Биофунгицид асоси бўлган, ўсимликдаги фузариоз
илдиз чириш касаллигини биологик назорат қилувчи, ўсимлик ўсишини
жадаллаштирувчи ва шўрланишга чидамлилигини оширувчи бактерияларнинг
интеграцияланиш механизми ёритиб берилди. Уларнинг ўсимликни фузариоз
илдиз чириш касаллигидан ҳимоя қилиши ва шўрланишга чидамлилигини
ошириши “озиқа учун рақобат”, АСС-деаминаза ферменти ва ИУК синтези
каби механизмларига асосланганлиги тасдиқланди. Республиканинг шўрланган
тупроқлари шароитида деҳқончилик юритишда тупроқ унумдорлигини

8

оширувчи, буғдой, ғўза, бодринг ва помидордаги фузариоз илдиз чириш
касаллигини биологик ҳимоя қилувчи,ўсимликни шўрланишга чидамлилигини
оширувчи фаол биофунгицид яратилди ва амалиётга жорий этилди.

Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.

Кўп йиллик

илмий тадқиқотлардан олинган натижалар асосида қишлоқ хўжалик
экинларини ҳосилдорлигини ошириш ва буғдой, ғўза, бодринг ва помидордаги
фузариоз илдиз чириш касаллигини биологик йўл билан назорат қилиш
мақсадида биофунгицид яратиш бўйича тавсияномалар ишлаб чиқилди ва
амалиётга жорий этилди. Бундай биофунгицид яратишда, турли хил
омилларни жумладан: биофунгицид қўлланиладиган иқлим, тупроқ ҳолати ва
тури, ўсимлик нави ва бактериянинг ўсимлик илдизида рақобатбардошлик
асосида колонияланиш хусусиятлари ҳисобга олиниши зарурлиги тавсия
қилинди. Бундай йўл билан селекция қилинган бактериялар асосида яратилган
биофунгицидларнинг

самарадорлиги

юқори

бўлиши

тасдиқланди.

Ўсимликларни илдиз чириш касаллигидан ҳимоя қилишда қўлланиладиган
ушбу биофунгицидлар тупроқдаги бошқа микроорганизмларнинг сони ва
фаолиятига салбий таъсир қилмасдан, фақатгина замбуруғлар сонини
камайтириши

кузатилди.

Бундай

биофунгицидлар,

ҳозирги

кунгача

фойдаланилиб келинаётган кимёвий воситаларни қўллаш заруриятини тубдан
камайтиради ва шу йўл билан атроф-муҳитни ҳамда инсонлар саломатлигини
кимёвий воситаларнинг салбий таъсиридан ҳимоя қилади.

Натижаларининг ишлаб чиқаришга жорий этилиши.

1998-2010

йилларда

ўтказилган

кўп

йиллик

илмий

тадқиқотлар

натижасида

республиканинг шўрланган бўз тупроқларида буғдой, ғўза, бодринг ва помидор
етиштиришда,

ўсимлик

ўсишини

жадаллаштирувчи,

шўрланишга

чидамлилигини оширувчи ва фузариоз илдиз чириш касаллигини биологик йўл
билан ҳимоя қилувчи бактериялар асосида биофунгицид яратилган. Яратилган
биофунгициддан фойдаланиш бўйича тавсияномалар ишлаб чиқарилган ва
мамлакатимизнинг Тошкент ва Хоразм вилоятларида ишлаб чиқаришга жорий
этилган.

Ишнинг синовдан ўтиши (aпробацияси)

. Диссертация ишининг асосий

натижалари “Young women scientist” (Kuala Lumpur, Malaysia, 2009) халқаро
конференциясида, “Ўзбекистон тупроқлари ва ер ресурслари: улардан оқилона
фойдаланиш ва муҳофаза қилиш” мазусидаги конференцияда (Тошкент, 2008),
Ўзбекистон Миллий университетининг 90 йиллигига бағишлаб ўтказилган
халқаро

конференциясида

(Тошкент,

2008),

“Қишлоқ

хўжалигида

ўсимликларни зарарли организмлардан биологик ҳимоя қилиш усулининг
қўлланиш истиқболлари“ мазусидаги халқаро конференцияда (Тошкент 2008),
“Олима аёлларнинг фан ва техника тараққиётида тутган ўрни” мазусидаги
конференцияда (Тошкент 2008), Мюнхеннинг Helmholz маркази томонидан
ташкил этилган семинарда (München, Germany 2008), “XXI Internmational
Grassland” халқаро конференциясида (China, 2008), Phytochemical Society of
Europe (PSE) “Future Trends in Photochemistry Compounds - Enzymes – Genes”

9

халқаро конференцияда (Bad Herrenalb, Germany, 2008), International Conference
of Female Academics (ICFA) (Graz, Austria, 2007), “Women in Society, Science and
Economy – Has There Been a Paradigm Shift?’ 22 EWMD халқаро конференцияда
(Graz, Austria, 2007), The Third Baltic Sea Region Symposium “Agro-biotechnology
focused on Root Microbe Systems” (St. Petersburg. Russia, 2007) халқаро
конференцияда, 7-чи халқаро Табиий моддалар химияси конференциясида
(2007, Ташкент), “Экологоя ва саломатлик” Форумида (Ташкент, 2007), 3

rd

International Conference “Enzymes in the Environment – activity, ecology and
applications” халқаро конференцияда (Viterbo, Italy, 2007), “Plant Protection in
Europe” халқаро конференциясида (Berlin, Germany, 2007). International
conference celebrating 75 years of ICSU “Global Scientific Challenges: Perspectives
from Young Scientists” конференциясида (Lindau, Germany, 2007), 2

nd

FEMS

Congress of European Microbiologists “Integrating Microbial Knowledge in Human
Life” (Madrid, Spain, 2006) конференциясида, 20

th

IUBMB International Congress

of Biochemistry and Molecular Biology and the 11

th

FAOBMB Congress (Kyoto,

Japan, 2006), 7

th

“Plant Growth Promoting Rhizobacteria” конференциясида

(Noordwijkerhout, the Netherlands, 2006), Institute for ornamental crops and
vegetables (IGZEV) ташкил этган семинарда (Grossberen, Germany, 2005), 1

st

International Symposium on Biological Контрол of Bacterial Plant Diseases
конференциясида (Darmstadt, Germany, 2005), 3

rd

World Congress in

Environmental Education конференциясида (Torino, Italy, 2005), International
InterDrought II конференциясида (Rome, Italy, 2005), 30

th

FEBS Congress, 9

th

IUBMB Conference, ”The Protein World” конференциясида (Budapest, Hungary,
2005), 1

st

Scientific Workshop and Management Committee Meeting COST Action

859 on “Phytotechnologies to promote sustainable land use and improve food safety"
конференциясида

(Pisa,

Italy,

2005),

20

th

International

Grassland

конференциясида (Dublin, Ireland, 2005), 8

th

Biogeochemistry of Trace Elements

конференциясида (Adelaide, South Australia, 2005), European Forum on
Agricultural Research for Development конференциясида (EFARD) (Zurich,
Switzerland, 2005), International Workshop ”Disease Bioконтрол in Food
Production” конференциясида (Sevilla, Spain, 2004), HUPO

2

ND

Annual & 19th

International Congress of Biochemistry and molecular Biology IUBMB World
Congress конференциясида (Montreal, Canada, 2003),

XII World Forestry Congress

(Quebec, Canada, 2003), 6

th

International Symposium and Exhibition on

Environmental Contamination in Central and Eastern Europe and the Commonwealth
of Independent States Prague конференциясида (Praga, Czech Republic, 2003), 11

th

International Molecular Plant Microbe Interactions Conference (St. Petersburg,
Russia, 2003), 1

st

FEMS Congress of European Microbiologists конференциясида

(Ljubljana, Slovenia, 2003),

7

TH

International Mycological Congress (Oslo, Norway,

2002),

10

th

International Congress of Bacteriology, Applied Microbiology, Mycology

and Virology ”World of Microbes” конференциясида (Paris, France, 2002), 25

th

Annual Conservation Tillage Conference for Sustainable Agriculture, Workshop
USDA-ARS Research Centre (Auburn, USA, 2002), International

New Phytologist

10

Conference

(Helsinki,

Finland,

2002),

11

th

Congress

of

Mediterranean

Phytopathological Union конференциясида (Evora, Portugal, 2001), International
Colloquium of Plant Nutrition (Hanover, Germany, 2001), International Conference
on Enzymes in the Environment (Granada, Spain, 1999) маъруза қилинган.

Натижаларнинг эълон қилинганлиги

.

Диссертация материаллари бўйича жами 120 та илмий ишлар эълон қилинган
бўлиб, улардан 44 таси илмий мақола, 1 та монография (инглиз тилида) ҳамда
75 таси халқаро ва маҳаллий илмий анжуманлар материаллари тўпламларида
чоп этилган.

Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми

. Диссертация иши жами 243 бет.

Кириш, 3 бобдан, хулосалар ва ишлаб чиқаришга жорий этилганлик тўғрисида
далолатномалар ва тавсиялар, фойдаланилган адабиётлар рўйхати (501) 3 боб
матнларига тегишли 34 жадвал ва 40 чизма ҳамда 12 та иловадан иборат.

2. ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
1. Турли экологик омилларнинг илдизда яшовчи бактериялар

миқдорига таъсири.

Қишлоқ хўжалик экинларини алмашлаб экиш, фасл

ўзгариши, ўсимлик тури уларнинг илдизида яшовчи бактериялар миқдорига
кучли таъсир кўрсатади. Буғдой, ғўза ва помидор илдизида яшовчи
бактерияларга йил фаслларининг ўзгариши ва тупроқ қатламининг таъсири
ўрганилди

.

Илдизда яшовчи бактерияларнинг энг юқори миқдори (10

6

-10

8

(КХҚ/г тупроқ) буғдой ва помидор илдизида кузатилди. Уларнинг миқдори ёз
фаслида кўпайса, қиш фаслига келиб пасайди. Атмосфера ҳароратининг
кўтарилиши билан уларнинг миқдори ошиб боради. Илдиз эксудатларида
учрайдиган глюкоза, лимон, оксалат ва глутамин кислоталари ризосферадаги
бактериялар миқдорини ошишига олиб келади.

2. F. culmorum and F. oxysporum замбуруғларига қарши антагонист

бактериялар турли туманлиги ва характеристикаси.

Шўрланган ва

шўрланмаган тупроқларда ўсган буғдой илдизидан бактериялар ажратиб
олинди. Уларни

F. oxysporum

вa

F. culmorum

замбуруғларига қарши

антагонистик хусусиятлари ўрганилди. Тажрибалар асосида, шўрланмаган
тупроқдан ажратиб олинган бактерияларнинг 4.0 %

F. culmorum

, 4.5 %

F.

oxysporum

замбуруғларига вa шўрланган тупроқдан ажратиб олинган

бактерияларининг 12.5 %

F. culmorum,

15.5 %

F.oxysporum

замбуруғларига

қарши антагонистик хусусиятга эга эканлиги аниқланди. Шўрланмаган
тупроқдан ажратиб олинган бактерияларнинг орасида 10 % илдиз ўсишини
жадаллаштирувчи, 60 % поя ўсишини жадаллаштирувчи ва 3 % эса ўсимлик
ўсишини сусайтирувчи бактериялар эканлиги аниқланди (1-жадвал).

1-Жадвал

Ризосфера бактерияларининг F.culmorum ва F.oxysporum замбуруғларига

нисбатан антагонистик хусусиятлари ва уларнинг буғдой ўсишига таъсири

Тупроқ типи

Антагонизм, %

буғдой

ўсишини

жадаллаштириш,

буғдой

ўсишини

сусайтирувчанл

11

%

иги, %

F.
culmorum

F.
oxysporum

Илдиз Поя

шўрланмаган

шўрланган

4.0

12.5

4.5

15.5

10.0

11.0

60.0

15.2

3.0

23.9

Шўрланган тупроқдан ажратиб олинган бактерияларнинг орасида 11 % илдиз
ўсишини жадаллаштирувчи, 15.2 % поя ўсишини жадаллаштирувчи ва 23,9 %
эса ўсимлик ўсишини сусайтирувчи бактериялар эканлиги аниқланди (1-
жадвал). Тупроқ типи – ўсимлик илдизида яшовчи бактериаларни хилма-
хиллигига таъсир қилувчи асосий фактор бўлиб ҳисобланади. Шўрланмаган
тупроқларда ўсган буғдой ризосферасидан ажратиб олинган ва

F.culmorum,

F.oxysporum

замбуруғларига нисбатан ант

а

гонист бўлган бактериялар

Agrobacterium rhizogenes, Bacillus clausii, B. lentus, B. pseudofirmus, B. cohnii,
Cellulomonas sp., Microbacterium lacticum, Rahnella aguatilis, Rhizobium trifolii,
P. fluorescens

турларига мансуб эканлиги аниқланди. Шўрланган тупроқларда

буғдой ризосферасида яшовчи ва

F.culmorum, F.oxysporum

замбуруғларига

нисбатан антагонист бактериялар

Acinetobacter

sp.

, Alcaligenes faecalis, B.

cereus,

B.

amyloliquefaciens,

B.

polymyxa,

Enterobacter

hormaechei,

Mycobacterium phlei, Pantoeа agglomerans, P. aeruginosa, P. alcaligenes,
Staphylococcus saprophyticus

каби турларга кириши кузатилди. Асосий

кузатишлардан бири – бу бактерияларни кўпчилиги инсон саломатлигига зарар
келтирувчи, патоген бактериялар гурухига мансуб эканлиги аниқланди. Барча
танлаб олинган антагонист бактериялар

P.alcaligenes

PsA15,

B.amyloliquefaciens

BcA12,

B.polymyxa

BcP26 ва

M. phlei

MbP18 оксидаза, нитратредуктаза ва

амилаза, липаза ва пектиниза ферментларини ажратиши аниқланган, ҳеч бир
бактерия лецитиназа ва тритофаназа синтез қилмайди. Уларнинг ҳаммаси озиқа
кам, азотсиз, шўрланган муҳитда, юқори ҳароратларда яшаб кета оладилар.

3. Антагонистик бактериялар ва ўсимликлар орасидаги ўзаро

муносабатларга абиотик омилларнинг таъсири.

Абиотик муҳит антагонист

бактерияларни ўсимлик билан ижобий алоқаларига ва самарадорлигига таъсир
этувчи асосий критерия бўлиб ҳисобланади.

Ғўза ва буғдой ўсишини жадаллаштирувчи антагонист бактериялар

фаолиятига ҳароратни таъсири.

Изланишларимизда, қумлоқи лой тупроқда

(мўтадил иқлим) ўсган буғдой илдизидан ажратиб олинган антагонист
бактериялар

R trifolii

R39,

R. aquatilis

6,

P. fluorescenc

PsIA12,

Cellulomonas sp.

43 буғдой ва ғўза ўсишини 26°С ҳароратга нисбатан 16°С да кўпроқ
оширганлиги кузатилди (2-жадвал). Бактериялар билан ишлов берилган
буғдойнинг пояси ва илдизи қуруқ массаси назоратга нисбатан 71% гача,
ғўзанинг пояси ва илдизи қуруқ массаси эса 67% гача ортди. Шунингдек
ҳарорат кўтарилиши билан бактерияларнинг ўсимлик ўсишига ижобий таъсири
пасайди.

12

Ғўза ва буғдой ўсишини жадаллаштирувчи антагонист бактериялар
фаолиятига турли тупроқ шароитларини таъсири.

Турли тупроқ типларида,

турли табиатга эга бўлган озиқа муҳити мавжуд ва бу ўсимлик ўсишини
жадаллаштирувчи бактерияларнинг фаолиятига таъсир кўрсатади. Шўрланган
бўз тупрокда (иссиқ иқлим) ўсган буғдойдан ажратиб олинган антагонист
бактериялар

P. alcaligenes

PsA15

, B. amyloliquefaciens

BcA12

, B. polymyxa

BcP26 ва

M. phlei

MbP18

буғдой ва ғўзанинг ўсишини шўрланмаган қумлоқи

лой тупроқдан кўра, шўрланган тупроқда яхшироқ жадаллаштириб, илдиз
қуруқ массасини 37 % гача ва поя қуруқ массасини 43 % гача оширганлигини
кузатдик (3-жадвал).

2-Жадвал

Қумлоқи лой тупроқлардан ажратиб олинган антагонист бактерияларнинг

турли ҳароратда буғдой ва ғўзанинг илдиз ва поясини ўсишига таъсири

Бактерия

16°C

26°C

Поя

Илдиз

Поя

Илдиз

Назорат (

Буғдой)

R. trifolii

R39

R. aquatilis

6

P. fluorescenc

PsIA12

Cellulomonas

sp. 43

100

(0,1136)

1

109
110
109
111

100

(0,1315)

1

147*
150*
171*
130*

100

(0,1266)

1

105
108
101
109

100

(0,0734)

1

108
110
105
106

Назорат

(Ғўза)

R. trifolii

R39

R. aquatilis

6

P. fluorescenc

PsIA12

Cellulomonas

sp. 43

100

(0.2065)

1

167*
126*
135*
165*

100

(0.1081)

1

142*
133*
126*
139*

100

(0.2655)

1

126*
121*

102
119

100

(0.1243)

1

117
114
101
105

Изоҳ:

1

г/ўсимлик, назорат =100%,

* назоратга нисбатан сезиларли фарқ P<0.05

Шўрланмаган, озуқaга бой, қумлоқи лой тупроқларда назоратдаги

ўсимлик тупроқдан етарлича озиқа олади. Шўрланган бўз тупроқларда эса
юқори рН муҳитида ўсимликлар озуқани яхши ўзлаштира олмайдилар ва
назоратдаги ўсимликлар суст ўсади. Ўсимлик ўсишини жадаллаштирувчи
ризобактериялар тупроқ таркибидаги ўсимлик ўзлаштириши учун қийин бўлган
баъзи бир озиқа элементларини биологик жараёнлар ёрдамида енгил ўзлаштира
олинадиган шаклга айлантира оладилар. Шу сабабли шўрланган бўз
тупроқларда

P. alcaligenes

PsA15

, B. amyloliguefaciens

BcA12,

B. polymyxa

BcP26

ва

M. phlei

MpB46 бактериялар билан ишлов берилган буғдойнинг пояси

ва илдизи таркибидаги N назоратга нисбатан 94%, P - 51%, ва

K – 49% га ортди.

Шунингдек, бактериялар билан ишлов берилган ғўзанинг илдизи ва пояси
таркибидаги N назоратга нисбатан 42%, P - 45% ва K - 29% га ортганлиги
кузатилди. Қумлоқи лой тупроқларда ўсган бактериялар билан ишлов берилган

13

ўсимликларнинг илдизи ва поясини N, P ва K элементларини ўзлаштириши
паст эканлиги аниқланди.

3-Жадвал

Шўрланган бўз тупроқлардан ажратиб олинган антагонист

бактерияларнинг турли тупроқ шароитларида буғдой ва ғўзанинг илдиз ва

поясини ўсишига таъсири

Бактериялар

Қумлоқи лой

бўз

Поя

Илдиз

Поя

Илдиз

Назорат

(Буғдой)

P. alcaligenes

PsA1

,

B. amyloliquefaciens

BcA12

B. polymyxa

BcP26

M. phlei

MbP18

100

(0,151)

1

104
102
101
111

100

(0,168)

1

108

120*

110
110

100

(0,393)

1

116*
143*

115
113

100

(0,268)

1

125*
137*
119*

116

Назорат

(Ғўза)

P. alcaligenes

PsA15

B. amyloliquefaciens

BcA12

B. polymyxa

BcP26

M. phlei

MbP18

100

(0.247)

1

107
106
110
104

100

(0.141)

1

111
108
112
109

100

(0.410)

1

110

129*

111
113

100

(0.283)

1

116*
124*
113*

108

Изоҳ:

1

г/ўсимлик, назорат =100%,

* назоратга нисбатан сезиларли фарқ P<0.05

Антагонист

бактерияларнинг

ғўзада

фузариоз

илдиз

чириш

касаллигини биологик назорат қилиш хусусиятига турли тупроқ типининг
таъсири. F. oxysporum

билан зарарлантирилган қумлоқи лой тупроқда

касалланган ўсимликлар сони 69% ни ва шўрланган бўз тупроқларда эса 76%
ни ташкил қилди.

P. alcaligenes

PsA15,

B. amyloliquefaciens

BcA12,

B. polymyxa

BcP26

and

M. phlei

MbP18 штаммлар ғўза касаллигини бўз тупроқда 26% га ва

қумлоқи лой тупроқларда 39% га инокуляция қилинмаган назоратга нисбатан
камайтирди (4-Жадвал). Бактерияларнинг ғўза илдиз касалликларини биологик
назорат қилиш хусусияти қумлоқи лой тупроққа нисбатан бўз тупроқларда
самаралироқ эканлиги аниқланди.
Олинган

натижаларга

кўра,

ўсимлик

ўсишини

жадаллаштирувчи

ва

касалликлардан ҳимоя қилувчи, фаол бактерияларни яратишда уларнинг
мослашган муҳитини эътиборга олиш керак.

4-Жадвал

Антагонист бактерияларнинг ғўзада F. oxysporum чақирадиган илдиз

чириш касаллигини турли тупроқ шароитларида биологик назорат

қилиши

Ишлов берилиши

a

Қумлоқи лой тупроқ

Бўз тупроқ

Касалланган ўсимлик

14

Назорат,

F. oxysporum

P. alcaligenes

PsA15

B. amyloliquefaciens

BcA12

B. polymyxa

BcP26

M. phlei

MbP18

69 ± 5.8

43 ± 11.2

50 ± 8.2
48 ± 6.8

39 ± 9.1*

76 ± 9.8

26 ± 10.2*

31 ± 9.1*

37 ± 7.2

30 ± 6.9*

a

Ғўза

F. oxysporum

споралари билан зарарлантирилган тупроқда

ўстирилган

(3.0 × 10

7

спора/ кг тупроқда), * назоратга нисбатан сезиларли фарқ P<0.05

4. Шўрланган тупроқларда буғдой, ғўза, помидор ва бодринг

фузариоз

илдиз

чириш

касаллигини

биологик

назорат

қилувчи

биофунгицидлар яратиш. Ў

симликлар шўрлаган тупроқ шароитида патоген

замбуруғлар келтириб чиқарадиган касалликларга чалинувчан бўлиб қолади.
Булар орасида

F. oxysporum, F. culmorum

ва

F. solani

каби патогенлари кенг

тарқалган.

Ризосфера

бактериялари

ёрдамида

патогенлар

миқдорини

камайтириш ва ўсимлик касалликларини биологик назорат қилиш мумкин.

Буғдой, ғўза, помидор ва бодринг илдизлардаги Fusarium патогенини

ажратиб олиш ва аниқлаш.

Ризосфера бактерияларининг шўрланган

тупроқларда ўсган буғдой, ғўза, помидор ва бодринг ўсимликларида илдиз
чириш касаллигини биологик назорат қилиш хусусиятларини ўрганиш учун
зарарланган ўсимлик илдизларидан

Fusarium

замбуруғларини ажратиб олинди.

Помидор ва бодринг илдиз чириш касаллигини қўзғатувчи замбуруғ

F. solani

турига, ғўза илдизидаги патоген

F. oxysporum f. sp. vasinfectum

турига, ва

буғдой патогени

F.

culmorum

турига мансуб эканлиги ва улар NaCl нинг 4%

эритмасига чидамли эканлиги аниқланди (1-Расм).

Fusarium

споралари

аралаштирилмаган тупроқларда ўстирилган буғдойнинг 16%, ғўзанинг 23%,
бодрингниг 16%, помидорнинг 21% илдизи ва патоген замбуруғ билан
зарарлантирилганда буғдойнинг 47%, ғўзанинг 41%, бодрингниг 54%,
помидорнинг 46% да касаллик симптомлари борлиги аниқланди (5-Жадвал).

5-Жадвал

Бодринг, помидор, буғдой ва ғўза ўсимлигининг шўрланган тупроқларда

патоген Fusarium замбуруғи келтириб чиқарадиган илдиз чириш

касаллигига чалинувчанлиги (%)

Ишлов бериш

Помидор

Бодринг

Буғдой

Ғўза

Fusarium

йўқ

21

17

16

23

Fusarium

бор

46

54

47

41

15

1-Расм. Помидор ва бодринг илдиз патогени F. solani ни турли NaCl нинг

эритмасига чидамлилиги

Илдизда

рақобатбардош

колонияланадиган,

шўрга

чидамли

бактерияларни скрининги. Г

нотобиотик қум системасида ўстирилган буғдой

илдизидан фаол, рақобатбардош колонияланувчи, шўрга чидамли бактериялар
танлаб олинди.

А

жратиб олинган бактериялар

P. putida, P. extremorientalis, P.

chlororaphis

ва

P. aureantiaca

эканлиги аниқланди.

Буғдой, ғўза, помидор ва бодрингда фузариоз илдиз чириш

касаллигини ризобактериялар ёрдамида биологик назорат қилиш.

Буғдой

.

Тажрибаларда илдизда фаол колонияланувчи бактериялар буғдойда фузариоз
илдиз чириш касаллигини биологик назорат қилиши кузатилди.

Fusarium

culmorum

патогени билан зарарланган тупроқда (назорат) ўсган буғдойда

фузариоз илдиз чириш касаллиги 47% га етди (2-Расм).

P. chlororaphis

TSAU13

(23%),

P. putida

1T1 (17%),

S. rhizophila

ep17 (19%),

P. extremorientalis

TSAU20

(19%) ва

P. aureantiaca

TSAU22 (23%) штаммларининг касалланган

ўсимликлар сонини камайтирганлиги кузатилди (2-расм).

Ғўза

. Тажрибаларда

Fusarium

патогени билан зарарланган шўрланган

тупроқда 41% ғўза ўсимлиги касаллангани қайд этилди (3-Расм). Саккизта
бактерия штаммлари орасида 4 таси, жумладан

P.chlororaphis

TSAU13 (15%),

P. putida

TSAU1 (12%),

P. putida

1T1 (15%) ва

P. extremorientalis

TSAU20

(15%) штаммлари ғўза илдиз чириш касаллигини камайтирди.

16

2-Расм. Ризобактериялар ёрдамида буғдойнинг фузариоз илдиз чириш
касаллигини биологик назорат қилиш (F-Fusarium билан зарарланган

тупроқ (назорат) ва бактериялар P.chlororaphis TSAU13, P.putida TSAU1 ва

1T1, P.extremorientalis TSAU6 ва TSAU20, P.aureantiaca TSAU22, P.trivialis

3Re27, S.rhizophila ep17 билан ишлов берилган буғдой ўсимлиги,

*назоратга нисбатан сезиларли фарқ P<0.05)

3-Расм. Ризобактериялар ёрдамида ғўзанинг фузариоз илдиз чириш

касаллигини биологик назорат қилиш (F-Fusarium билан зарарланган

тупроқ (назорат) ва бактериялар P.chlororaphis TSAU13, P.putida TSAU1 ва

1T1, P.extremorientalis TSAU6 ва TSAU20, P.aureantiaca TSAU22, P.trivialis

3Re27, S.rhizophila ep17 билан ишлов берилган ғўза ўсимлиги, * назоратга

нисбатан сезиларли фарқ P<0.05

17

Бодринг.

Олиб борилган тажрибаларда, бактерияларнинг бодрингда

F.

solaни

қўзғатадиган илдиз чириш касаллигини биологик назорат қилиш

хусусиятлари ўрганилди. Патоген замбуруғи

F. solani

билан зарарлантирилган

тупроқда ўсган бодрингни 54% касалланганлиги қайд этилди. Бактерия
штамлари билан ишлов берилган бодрингнинг илдиз чириш касаллигига
таъсирчанлиги камайди (4-Расм). Ҳамма қўлланилган бактерия штаммлари

P.chlororaphis

TSAU13,

P. putida

TSAU1,

P. putida

1T1,

P. trivialis

3Re 27,

S.

rhizophila

ep17,

P. extremorientalis

TSAU6,

P. extremorientalis

TSAU20, ва

P.

aureantiaca

TSAU22 бодрингни илдиз чириш касаллигини

назоратга нисбатан

15% гача камайтирди (4-Расм).

4-Расм. Ризобактериялар ёрдамида бодрингнинг фузариоз илдиз чириш

касаллигини биологик назорат қилиш (F-Fusarium билан зарарланган

тупроқ (назорат) ва бактериялар P. chlororaphis TSAU13, P.putida TSAU1 ва

1T1, P. extremorientalis TSAU6 ва TSAU20, P.aureantiaca TSAU22, P.trivialis

3Re27, S.rhizophila ep17 билан ишлов берилган бодринг ўсимлиги,

*назоратга нисбатан сезиларли фарқ P<0.05

Помидор

: Олиб борилган тажрибаларда, илк бора шўрланган тупроқларда

помидор илдиз чириш касаллигини қўзғатувчи

F. solaни

патогени

тарқалганини

аниқладик.

F.solani

билан зарарланган тупроқда (назорат) ўсган помидорда

фузариоз илдиз чириш касаллиги 46% га етди. Бу касалликни биологик назорат
қилиш мақсадида олдиндан танлаб олинган саккизта бактерия штаммаларидан
фойдаланилди. Улар орасида

P. extremorientalis

TSAU6 ва

P. trivialis

1T1

помидор илдиз чириш касаллигини 14% гача камайтиргани аниқланди (5-Расм).
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, илдизда фаол колонияланувчи ризосфера
бактериялари ёрдамида шўрланган бўз тупроқларда фузариоз илдиз чириш
касаллигини биологик назорат қилиш мумкин.

18

5-Расм. Ризобактериялар ёрдамида помидорнинг фузариоз илдиз чириш

касаллигини биологик назорат қилиш (F-Fusarium билан зарарланган

тупроқ (назорат) ва бактериялар P. chlororaphis TSAU13, P.putida TSAU1 ва

1T1, P. extremorientalis TSAU6 ва TSAU20, P.aureantiaca TSAU22, P.trivialis

3Re27, S.rhizophila ep17 билан ишлов берилган бодринг ўсимлиги,

*назоратга нисбатан сезиларли фарқ P<0.05

Ризобактерияларнинг буғдой, ғўза, помидор ва бодринг ўсимликларини
ўсишини жадаллаштириши.

Буғдой, ғўза, помидор ва бодрингда

Fusarium

патогени келтириб чиқарадиган илдиз чириш касалликларини биологик

назорат

қилувчи

бактерияларни

шўрланган

тупроқда

ўсимлик

ўсишини

жадаллаштириш хусусиятлари ўрганилди. Бактериялар орасида

P. putida

TSAU1,

P. aureantiaca

TSAU22,

P. extremorientalis

TSAU6 ва TSAU20

штаммлари буғдой ва ғўзани ўсиши ва ривожланишига ижобий таъсир
кўрсатди. Улар буғдой поя узунлигини назоратга нисбатан 12% гача, ўсимлик
умумий қуруқ массасини 25% гача, ғўзани поя узунлигини 14% гача ва
ўсимлик умумий қуруқ массасини 21% гача жадаллаштирганлиги кузатилди (6-
Жаидвал).
Барча ризобактериялар штаммлари бодринг ва помидор ўсишига ҳам ижобий
таъсир қилган. Улар орасида енг фаоллари

P. putida

TSAU1 ва

P. putida

1T1 ,

P. extremorientalis

TSAU 20,

P. trivialis

3re27 бўлиб, улар бодринг поя

узунлигини назоратга нисбатан 32% гача ва ўсимликни умумий қуруқ
массасини 25% гача ва помидор поя узунлигини ва ўсимликни умумий қуруқ
массасини 27% гача жадаллаштирганлигини кузатилди (7-Жаидвал).

19

7-Жадвал

Ризобактерияларнинг шўрланган тупроқларда ўсган бодринг ва помидор

поя узунлиги ва ўсимлик қуруқ массасига таъсири

Бактериял штамлар

Бодринг

a

Помидор

а

Поя
узунлиги
см

Қуруқ
масса,
г/ўсимлик

Поя
узунлиги,
см

Қуруқ
масса,
г/ўсимлик

Назорат

P. putida

TSAU 1

P. aureantiaca

TSAU 22

P. extremorientalis

TSAU 6

P. chlororaphis

TSAU 13

P. extremorientalis

TSAU 20

P. putida

1T1

S. rhizophila

Ep17

P. trivialis

3re27

18.0
21.0
21.4
23.4*
23.8*
22.8*
22.0*
21.9
22.5*

0.23
0.36*
0.27
0.29*
0.32*
0.28*
0.35*
0.33*
0.34*

7.6
7.9
8.3*
7.6
8.0
9.7*
9.5*
7.4
8.4*

0.140
0.152*
0.150
0.142
0.145
0.178*
0.173*
0.146
0.154*

a

4 ҳафталик ўсимлик,

* назоратга нисбатан сезиларли фарқ P<0.05

Ризобактерияларнинг бодринг ўсиши ва ҳосилдорлигига таъсирини

ўрганиш тажрибалари ёпиқ иссиқхоналарда ҳам 2007-2008 йиллар давомида
олиб борилди. Бунда 3 та энг фаол бактерия штаммлари

P. putida

TSAU1,

P.

extremorientalis

TSAU20 вa

P. chlororaphis

TSAU13 лардан фойдаланилди. 2007

йилда бактериал препаратлар бодринг ҳосилдорлигини назоратга нисбатан 12%
гача оширди. 2008 йилда эса, бактериал препаратлар билан ишлов берилган
бодринг поя узунлиги назоратга нисбатан 15% гача ва ҳосилдорлиги эса 32%
гача ошгани қайд этилди (8-Жадвал).

8-Жадвал

Бактериал препаратларнинг бодринг ўсиши ва ҳосилдорлигига таъсири

(ёпиқ иссиқхона, 2008 йил)

Вариантлар

Ўсимлик

поя

узунлиги (см)

%

Мева

хосилдорлиги

(кг/м

2

)

%

Назорат

174 ± 7.4

100

10.3 ± 0.1

100

P. putida

TSAU1

P. chlororaphis

TSAU13

194* ± 6.3

187* ± 7.1

111

107

12.4* ± 0.4

11.6* ± 0.3

120

112

P. extremorientalis

TSAU20

197* ± 6.4

115

13.6*± 0.2

132

20

Бодринг уруғи 15.03.2008 экилган, ҳосил 30.05.2008 олинган; *назоратга
нисбатан ишончлилик даражаси P<0.05

Иссиқхона шароитида помидор билан олиб борилган тажриба

натижаларига кўра, шўрланган тупроқларда

P. putida

TSAU1,

P. chlororaphis

TSAU13 ва

P. extremorientalis

TSAU20 штаммлари асосида тайёрланган

бактериал препаратлар билан ишлов берилган помидор поя узунлиги назоратга
нисбатан 30% гача ва ҳосилдорлиги эса 22% гача ошганлиги кузатилди (9-
Жадвал)..

9-Жадвал

Бактериал препаратларнинг помидор ўсиши ва ҳосилдорлигига таъсири

(ёпиқ иссиқхона, 2006 йил)

Вариантлар

Ўсимлик

поя

узунлиги (см)

%

Мева

хосилдорлиги

(kg/м

2

)

%

Назорат

P. putida

TSAU1

P. chlororaphis

TSAU13

P. extremorientalis

TSAU20

118.2 ± 3.9

154.4* ± 4.9

149.8* ± 7.1

152.5* ± 7.5

100

130

126

128

13.9 ± 1.5

16.4*± 1.6

15.6* ± 1.2

17.0*± 1.2

100

117

112

122

Помидор уруғи 1.03.2006 экилган, ҳосил 24.06.2006 йиғиб олинган; *назоратга
нисбатан ишончлилик даражаси P<0.05

Дала шароитларида олиб борилган тажрибаларда

P. extremorientalis

TSAU20 ва

P. chlororaphis

TSAU13 асосида тайёрланган бактериал препаратлар

буғдой ҳосилдорлигини назоратга нисбатан 15% гача, ғўза ҳосилдорлигини эса
12% гача оширганлиги қайд этилди. Олинган натижалар, шўрга чидамли,
илдизда фаол колонияланувчи, ўсимлик фузариоз илдиз чириш касаллигини
биологик

назорат

қилувчи

ризобактериялар

асосида

тайёрланган

биофунгицидлар буғдой, ғўза, помидор ва бодринг ўсимликларини ўсишини
жадаллаштиради ва ҳосилдорлигини оширади.

Ризобактери

а

лар ёрдамида ўсимликнинг шўрга чидамлилигини

ошириш.

Олиб борилган тажрибаларда 50, 100, 125 мМ NaCl шароитида

бактериалар

билан

ишлов

берилган

буғдой,

помидор

ва

бодринг

ўсимликларининг

шўрга

чидамлилиги

назоратга

нисбатан

ошганлиги

кузатилди. Бактериал штаммлар

P. extremorientalis

TSAU20 буғдойнинг

ўсишини 50 мМ NaCl шароитда назоратга нисбатан 85%, 100 мМ NaCl
шароитида 23%, 125 mM NaCl шароитида эса 38% гача оширди.
Бодринг билан олиб борилган тажрибаларда

P. putida

1T1,

S. rhizophilia

ep17,

P.

trivialis

3re27 ва

P. extremorientalis

TSAU20 бактериялари бодринг ўсимлигини

21

ўсишини 50 мМ NaCl шароитда назоратга нисбатан 91% гача ва 100 мМ NaCl
шароитда 135% гача жадаллаштирди (6-Расм). Шўрланиш бактериал
штаммларнинг бодринг ўсишини жадаллаштириш хусусиятига таъсир қилмади.

6-Расм. Ризобактерияларнинг (P. putida 1T1, S.rizophila ep17, P.trivialis
3re27, P. extremorientalis TSAU20) шўрланган муҳитда бодринг ўсишига
таъсири (г/ўсимлик, NaCl концентрацияси 50, 100мМ)

Помидор билан олиб борилган тажрибаларда

бактериялар 50 mM NaCl

шароитида ўсимликларни ўсишини 55% гача оширди ва 100 мМ NaCl
шароитида эса помидорни ўсиши назоратга нисбатан ўзгармади Юқори
даражада шўрланиш бактерияларнинг помидор ўсишини жадаллаштириш
хусусиятини сусайтирди. (7-Расм).

22

6-Расм. Ризобактерияларнинг (P. putida 1T1, S.rizophila ep17, P.trivialis
3re27, P. extremorientalis TSAU20) шўрланган муҳитда помидор ўсишига
таъсири (г/ўсимлик, NaCl концентрацияси 50, 100мМ)

Олинган натижалар, шўрга чидамли, илдизда фаол колонияланувчи, ўсимлик
фузариоз илдиз чириш касаллигини биологик назорат қилувчи ризобактериялар
асосида

тайёрланган

биофунгицидлар

буғдой,

помидор

ва

бодринг

ўсимликларини шўрга чидамлилигини оширишини кўрсатди.

6. Ризобактерияларнинг

ўсимлик касаллигини биологик назорат

қилиш, ўсишини жадаллаштириш ва шўрланишга чидамлилигини
ошириш

механизмлари.

Ризобактериялар томонидан ўсимликларни ўсишига

таъсир қилувчи бир неча механизмлар мавжуд бўлиб буларга фитогармон
синтез қилиш, патоген замбуруғларига қарши антагонизм ва касалликларга
қарши иммунитетини ошириш киради.

Ўсимликнинг патоген замбуруғларига қарши антагонизм.

Ўсимликнинг

замбуруғ касалликларини биологик назорат қилишда бактериялар замбуруғ
ўсишини тўхтатиш орқали ҳам эришиш мумкин. Тажрибаларда ризосфера
бактериялар

P. aureantiaca

TSAU 22,

P. extremorientalis

TSAU 6,

P. chlororaphis

TSAU 13,

P. extremorientalis

TSAU 20,

P. putida

1T1,

S. rhizophila

еp17, вa

P.

trivialis

3re27 штаммлари

F.oxysporum, F. solani, F. culmorum

каби патоген

замбуруғларга антагонистик хусусиятлари кузатилди (11-Жадвал).

P. trivialis

3Re27 ва

P. chlororaphis

TSAU13 штаммлари брча патоген замбуруғларга,

S.

rhizophila

ep17 штамми эса фақат

F.oxysporum

ва

F. solani

замбуруғларига

нисбатан антагонист экнлиги кузатилди. Шўрланиш ризобактерияларнинг
антагонистик фаолиятига таъсир қилиб, 4% NaCl эритмасида бактериаларнинг

Fusarium

замбуруғига нисбатан антагонистик хусусияти сусайди.

23

Ризобактерияларни HCN ва замбуруғ ҳужайра деворини парчаловчи

ферментлар синтез қилиши

. Патоген замбуруғларига антагонист бўлган

P

trivialis

3Re27 штамми HCN синтез қилиши,

S. rhizophila

e-p17 ва

P.

chlororaphis

TSAU13 штаммлари эса протеаза, липаза ферменти синтез қилиши

кузатилди.

Ризобактерияларни шўрга чидамлилиги. P trivialis

3Re27

, S. rhizophila

e-p17,

P. putida

1T1

, P. putida

TSAU1,

P. extremorientalis

TSAU20

, P.

chlororaphis

TSAU13

, P. aureantiaca

TSAU22,

P. extremorientalis

TSAU6

бактериял штаммлар 2% дан 4% гача NaCl шўрланган шароитда ва 37-40

o

C

ҳароратда ўса олади ва бу уларнинг шўрланган тупроқларда яшаб кета олиш
хусусияти мавжудлигини билдиради.

Ризобактерияларнинг индолил-3сирка кислотаси (ИСК) ва АСС-

диаминаза ферменти синтез қилиши

. Тадқиқотларимизда қўлланилган барча

ризобактериялар

P. putida

1T1,

S. rhizophila

e-p17,

P. putida

TSAU1,

P.

extremorientalis

TSAU20,

P. chlororaphis TSAU13, P. aureantiaca

TSAU22,

P.

extremorientalis

TSAU6 шўрланган шароитда ҳам ИСК синтез қила олиши

кузатилди (8-Расм). Триптофан мавжуд муҳитда эса уларнинг ИСК синтез
қилиши кучайди.

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0%

1%

2%

3%

4%

O

D

(

5

3

0

n

m

)

Tr- 4 days
Tr+ 4 days
Tr- 7 days
Tr+ 7 days

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4

0%

1%

2%

3%

4%

O

D

(

5

3

0

n

m

)

Tr- 4 days
Tr+ 4 days
Tr- 7 days
Tr+ 7 days

P. putida TSAU1

P. extremorientalis TSAU20

Изох

: Ризобактериялар 7 кун давомида 28

0

С да тритофансиз ва 100

µг/мл тритофан мавжуд суюқ КВ муҳитида ўстирилди).

8-Расм. Ризобактерияларнинг турли NaCl эритмаси шароитида ИСК

синтез қилиши

Тажрибаларда

P. putida

TSAU1,

P. aureantiaca

TSAU22 ва

P. trivialis

3Re27

штаммлари АСС-диаминаза ферменти синтез қила олиш хусусияти аниқланди.
Бу эса ўсимлик илдизида этилен миқдори камайиб ўсимликни шўрга ва стресс
омилларга чидамлилигини ошишидан далолат беади.

Oзуқа учун рақобат

. Ризобактериялар ўсимликни турли патогенлардан ва

стресс омиллардан ҳимоя қилиши учун, улар озуқа учун катта рақобат мавжуд
бўлган ўсимлик илдизида колонияланиб яшаб кетиши керак. Тажрибаларда
ризобактерияларнинг

рақобатбардош

колонияланиш

хусусияти

фаол

колонизатор бўлган

P. fluorescens

WCS365 штаммига нисбатан ўрганилди.

Ризобактериялар орасида

P. putida

TSAU1,

P. chlororaphis

TSAU 13 ва

P.

24

aureantiaca

TSAU 22 штаммлари илдизда рақобатбардош колонияланиш

хусусиятига эга эканлиги аниқланди. Улар фаол колонзатор бўлган

P.

fluorescens

WCS365 штаммига нисбатан ризосферада кўпроқ колонияланди (12-

Жадвал). Энг яхши колонизаторларнинг сони (Лог (КХҚ)/см илдиз учида 4.36
(ТСАU1), 5.56 (ТСАU13) ва 4.93 (ТСАU22) каби миқдорини ташкил этди.

12- Жадвал

Буғдойнинг илдизи учида ризобактериаларнингилдизда рақобатбардош

колонияланиш хусусияти

Изоҳ: P. fluorescens

WCS365 ёки PCL1285 (манбаи WCS365 бўлган

канамицинга чидамли Tn5luxAB мутант)

Ризобактерияларнинг илдизда яшаб кетиши.

Ризобактерияларнинг

илдизда ўсимлик вегетация даврида яшаб кетишини кузатиш учун,
штаммалардан рифампицинга чидамли мутантлар олинди. Натижаларга кўра,

P. chlororaphis

TSAU13 125мМ NaCl эритмали мухитда ўсган буғдой ва ғўза

илдизида яхши колонияланиб вегетация давомида яшаб кетганлиги кузатилди.

Ўсимлик ўсган мухитда NaCl эритмасининг концентрацияси ортиши

P.

putida

1T1,

S. rhizophila

ep17,

P. trivialis

3re27 ва

P. extremorientalis

TSAU20

мутантларнинг бодринг ва помидор илдизида колонияланишига салбий таъсир
этмади. Уларнинг миқдори фақат 100 мМ NaCl шароитида камайганлиги
кузатилди (13, 14-Жадвал).

13-Жадвал

NaCl эритмасининг ризоактерияларнинг бодринг ризосферасида

колонияланишига таъсири

Изоҳ:

Ўсимликлар тувакдаги 50, 100 мМ NaCl эритмаси қуйилган

тупроқда 4 ҳафта давомида ўстирилган, уруғни инокуляция қилишда
рифампицинга чидамли мутантлардан фойдаланилган, бактериялар сони Лог
(КХҚ)/см илдиз учи) да кўрсатилган.

Бактерия

(Лог (КХҚ)/см илдиз учи
Текширилаётган
штамм

Рақобатчи
штамм

P. putida

TSAU 1

P. extremorientalis

TSAU 6

P. chlororaphis

TSAU 13

P. extremorientalis

TSAU 20

P. aureantiaca

TSAU 22

4.4 ± 0.5
3.4 ± 1.4
5.6 ± 0.6
4.3 ± 0.4
4.9 ± 0.5

4.3 ± 0.2
4.9 ± 0.4
5.0 ± 0.4
4.3 ± 0.3
4.8 ± 0.9

Бактерия

NaCl эритмаси (mM)
0

50

100

P. putida

1T1

P. trivialis

3re27

P. extremorientalis

TSAU20

S. rhizophila

ep17

3.9 ±0.1
4.2 ±0.1
3.9 ± 0.1
3.8 ± 0.3

3.9 ± 0.1
4.0 ± 0.2
3.7 ± 0.2
3.8 ± 0.1

3.6 ± 0.3
3.5 ± 0.2
3.6 ± 0.2
3.5 ± 0.2

25

14-Жадвал

NaCl эритмасининг ризоактерияларнинг помидор ризосферасида

колонияланишига таъсири

Изоҳ:

Ўсимликлар тувакдаги 50, 100 мМ NaCl эритмаси қуйилган

тупроқда 4 ҳафта давомида ўстирилган, уруғни инокуляция қилишда
рифампицинга чидамли мутантлардан фойдаланилган, бактериялар сони Лог
(КХҚ)/см илдиз учи) да кўрсатилган.

Ризобактерияларнинг шўрланган тупроқлардаги маҳаллий бактерия

ва замбуруғ популяцияларига таъсири.

Тадбиқ этилаётган бактерияларни

ўсимликлар илдизидаги маҳаллий микроорганизмларга таъсирини ўрганиш
уларни экологик муҳитдаги фаолиятини намоён этади. Олиб борилган
тажрибаларда

P. putida

1T1,

S. rhizophila

ep17,

P. trivialis

3re27,

P. putida

TSAU1,

P. chlororaphis

TSAU13,

P. extremorientalis

TSAU20,

P. extremorientalis

TSAU6 ва

P. aureantiaca

TSAU22 штаммлари билан инокуляция қилинган

шўрланган тупроқда замбуруғ популяцияларини камайганлиги ва умумий
бактериялар миқдорини оширганлиги кузатилди (9-Расм).

9-Расм. Шўрланган тупроқларда P. putida 1T1, S. rhizophila ep17, P. trivialis
3re27, P. putida TSAU1, P. chlororaphis TSAU13, P. extremorientalis TSAU20,
P. extremorientalis TSAU6 ва P. aureantiaca TSAU22 штаммлариниг замбуруғ
популяцияларига таъсири (10

3

КХБ/ г тупроқ)

Бактерия

NaCl эритмаси (mM)
0

50

100

P. putida

1T1

P. trivialis

3re27

P. extremorientalis

TSAU20

S. rhizophila

ep17

3.6 ± 0.3
3.9 ± 0.2
3.7 ± 0.1
4.0 ± 0.1

3.6 ± 0.4
3.8 ± 0.2
3.7 ± 0.2
3.3 ± 0.5

3.4 ± 0.3
3.1 ± 0.2
3.2 ± 0.2
3.2 ± 0.2

26

ХУЛОСАЛАР

1. Ўсимликларни тури ва экологик омиллар илдиздаги микроорганизмлар

сонига таъсир қилади. Илдиздаги бактерияларни сони ғўза ва жўхорига
қараганда помидор ва буғдойда кўпроқ эканлиги аниқланди. Уларнинг сони ёз
фаслида кўпайса, қиш фаслига келиб пасаяди. Тупроқнинг шўрланиши
микроорганизмларга салбий таъсир кўрсатaди, бу эса тупроқ таркибидаги
органик моддаларни миқдорини камайишига олиб келади.

2. Илдиз экссудатлари ризосферадаги микроорганизмларга ва уларнинг

фаолиятига таъсир этaди. Илдиз экссудатларидаги глюкоза ёки глутамин
кислота ризосферадаги микроорганизмлар сонини ошириши аниқланди.

3. Шўрланган тупроқда ўсган буғдой ризосферасидаги бактериялар сони,

шўрланмаган тупроқда ўсган буғдой ризосферасиникига қараганда юқори
бўлиши ва улар орасида

Fusarium

замбуруғига қарши антагонистлар кўпроқ

учраши кузатилди.

4. Илиқ иқлимда озуқага бой бўлган тупрокдан ажратиб олинган

антагонист бактериялар нўхат, буғдой, жўхори, ва ғўза ўсимликларини
ўсишини ва уларни N, Р, К ўзлаштиришини 26

0

С ҳароратдан кўра 16

0

С

ҳароратда кўпроқ даражада жадаллаштириши, юқори ҳарорат эса уларнинг
бундай фаолиятига салбий таъсир кўрсатиши аниқланди. Типик бўз тупроқдан
(иссиқ иқлим) ажратиб олинган антагонист бактерияларнинг ўсимликларнинг
ўсишини жадаллаштириш ва ғўзанинг илдиз чириш касалликларини биологик
назорат қилиш хусусияти қумлоқи лой тупроққа нисбатан бўз тупроқларда
самарали эканлиги аниқланди. Ўсимликни ўсишини жадаллаштирaдиган,
касалликлардан ҳимоя қиладиган бактериал препаратлар тайёрлашда ризосфера
бактерияларини

ўзлари

яшаб,

мослашган

иқлим

шароитларидан

ва

тупроқлардан ажратиб олиш яхшироқ натижа бериши аниқланди.

5.

Шўрланган тупроқларда бодринг ва помидорда илдиз чириш

касаллигини қўзғатувчи патоген

F. solani

, буғдойда

F. culmorum

, ғўзада

F.

oxysporum f. sp. vasinfectum

ажратиб олинди ва туригача аниқланди. Уларни 4%

(NaCl) шўрланишгача чидамли эканлиги аниқланди.

6. Шўрланган тупроқда ўсган буғдой илдизидан, илдизда рақобатбардош

колонияланувчи бактериялар ажратиб олинди ва уларни

Pseudomonas putida, P.

extremorientalis, P. chlororaphis

wa

P. aureantiaca

турига мансуб эканлиги

аниқланди. Уларни буғдой (65% гача), ғўза (75% гача), бодринг (79% гача), ва
помидор (69% гача) фузариоз илдиз чириш касалликларини шўрланган
тупроқларда биологик назорат қила олиши аниқланди.

P. chlororaphis

TSAU

13 ва

P. extremorientalis

TSAU 20 штаммларини энг фаол биологик назорат

агентлари эканлиги аниқланди ва бу штаммлар асосида ўсимликлардан юқори
ҳосил олишга ёрдам берувчи ва экологик тоза маҳсулот етиштиришда катта
аҳамият касб этиши мумкинлиги башорат қилинди.

7. Биологик назорат қилувчи бактериялар асосида тайёрланган

биофунгицидлар ғўза (21% гача), буғдой (13% гача), бодринг (56% гача) ва
помидор (27% гача) ўсимликларини шўрланган тупроқларда ўсишини

27

жадаллаштирди. Улар иссиқхона шароитида помидор ҳосилдорлигини 22%
гача ва бодринг ҳосилдорлигини 32% гача кўтариши аниқланди.

8. Биологик назорат қилувчи бактериялар ғўза, буғдой, бодринг ва

помидор ўсимликларини шўрланишга чидамлилигини оширди, уларнинг ўсиши
50 mM NaCl шароитида 91% ва 100 mM NaCl шароитида эса 135% гача ошди.
Бактериал инокулянтлар дуккакли доривор галега ўсимлигини ризобиум билан
симбиотик алоқаларини шўрланган стресс шароитида яхшилади.

9. Танлаб олинган, биологик назорат қилиш хусусиятига эга бўлган

бактериялар, шўрга чидамли бўлганликлари, ҳамда замбуруғни ривожланишига
салбий таъсир кўрсатувчи цианид кислотаси (НСN) ва замбуруғнинг ҳужайра
деворини парчаланишида иштирок этувчи фаол глюканаза, целлюлаза, липаза
ва протеаза ферментлари синтез қилиш орқали замбуруғларга

F.oxysporum, F.

solani, F. culmorum, B. cinera, P. ultimum, Phytophtora sp, A. alternata

ва

G.

Graminis

нисбатан антагонистик таъсир кўрсатиши аниқланди. Улар ноқулай

шароитда жумладан юқори ҳарорат ва шўрланган тупроқларда ҳам яшаб кета
олишлари ва шундай шароитда ҳам ўсимликни замбуруғ касалликларидан
ҳимоя қила олиш хусусиятига эга бўлишлиги аниқланди.

10. Ўсимлик ўсишини бошқарувчи фитогормон-ауксин (индолил-3-сирка

кислотаси, ИУК) синтез қилувчи бактериялар ўсимликни шўрга чидамлилигини
ошириши

кузатилди

ва

шу

туфайли

улардан

ўсимликни

ўсишини

тезлаштирувчи омил сифатида, шўр тупроқларда қўллаш мумкинлиги
аниқланди. Шўрланиш, бактерияларнинг ауксин синтез қилишига салбий
таъсир кўрсатмаганлиги аниқланди.

11. Биологик назорат қилувчи бактерияларни ўсимлик ризосферасидаги

маҳаллий

микроорганизмларга

нисбатан

рақобатбардош

колонияланиш

хусусиятга эга эканлиги аниқланди. Бу хусусият уларни шўрланган муҳитда
илдизда яшаб кетиши ва вегетация даврида ўсимликка ижобий таъсир
кўрсатишини таъминлайди ҳамда патоген микроорганизмларни илдизда
ривожланиши ва колонияланишини суайтиради.

12. Шўрланиш илдиздаги умумий микроорганизмлар сонига салбий

таъсир қилсада, шўрланишга чидамли, биологик назорат қилувчи бактериялар
сонига салбий таъсир кўрсата олмаслиги аниқланди. Биологик назорат қилувчи
бактериялар шўрланган тупрокда ўсган буғдой, ғўза, бодринг ва помидор
илдизида вегетация давомида колонияланиб, яшаб, кўпайиб кетиш хусусиятига
эга эканлиги аниқланди.

13. Биологик назорат қилувчи бактерияларни шўрланган тупроқларда

учрайдиган замбуруғ популяцияларини ўсишини сусайтириши ва умумий
бактерия

популяциялар

миқдорини

оширганлиги

кузатилди.

Уларни

тупроқдаги

микроорнизмларга

салбий

таъсири

кузатилмади,

аксинча

патогенларни

миқдорини

ўзларининг

антогонитик

хусусияти

орқали

камайтиришини намоён қилди

14.

Биологик

назорат

қилувчи

бактерияларнинг

ўсимликда

интеграцияланиш механизми ташқи омилларга боғлиқ эканлиги кузатилди.

28

Бундай бактериялар ўсимликлар билан фойдали алоқаларида бир қанча
механизмларни қўллайди, буларга ўсимлик ўсишини регуляция қилувчи ауксин
фитогормони синтез қилиши, АСС деаминаза ферменти синтез қилиш, бу эса
ўсимлик илдизидаги этилен миқдорини камайтириб уларни ноқулай шароитга
чидамлилигини ошириши, илдиздаги озуқа учун рақобатда бўлиши ва
замбуруғларга қарши антагонистик хусусиятларидир. Шу механизмлар
туфайли улар ўсимликни фузариоз илдиз касаллигига қарши ҳимоя қилиши,
шўрга

чидамлилигини

ошириши

ва

шўрланган

тупроқларда

ўсиб

ривожланишига ёрдам бериши аниқланди.

Амалий қўлланилиши

1.

Буғдой вa ғўза ўсимлигини фузариоз илдиз касаллигига қарши

ҳимоя қилиш мақсадида уруғга биологик назорат қилувчи бактериялар билан
ишлов берилади. Буғдой уруғи экишдан 1-60 кун олдин бактериал препарат
билан аралаштирилади. Уруғ 1% (10

9

ml

-1

) лик биологик назорат қилувчи

бактерия билан 1 соат аралаштирилиб туриш орқали ишлов берилганда, энг
яхши натижаларга эришилади. Дала шароитида эса 0.1% лик бактериял
препаратни ғўзанинг экишдан олдин, чин барг вақтида 2 л/ гектарга қуйилади.

2.

Бодринг ва помидор ўсимликларини

F. solani

илдиз чириш

касаллигидан ҳимоя қилишда, биологик назорат қилувчи бактериялардан
фойдаланиш мумкин. Бодринг ва помидор уруғлари 1 соат 1% (10

9

ml

-1

) лик

бактериял

препарат

билан

аралаштирилади.

Ёпиқ

иссиқхоналарда

қўлланилганда 0.1% препаратни бодринг ва помидор экишдан 3-5 кун олдин 1 л
препаратни 100 м

3

сувга қуйилади. Препарат тупроқдаги замбуруғларни

камайтиради.

4. ЧОП ЭТИЛГАН МАҚОЛАЛАР РЎЙХАТИ
I. Монография, илмий журналлардаги мақолалар

1.

Egamberdieva D. Soil microbial population and activities in salinated serozem

soil (2008); Uzbekistan Publishing House, “Patent Press”, 141 pp.
2.

Egamberdieva D. Wirth S. 2011. Impact of crop cultivation and tillage on

microbial activity in saline arid soil. In: Soil Tillage and Microbial Activities, (ed. M.
Miransari), Research Signpost Publisher, India, 85-99.
3.

Egamberdieva D. 2011 Survival of

Pseudomonas extremorientalis

TSAU20 and

P. chlororaphis

TSAU13 in the rhizosphere of common bean (

Phaseolus vulgaris

)

under saline conditions

Plant Soil Environment

, 57 (3): 122-127.

4.

Эгамбердиева Д., Жабборова Д., Шурыгин В., Эргашева У., Давранов К.

2011.

Физиологическая

характеристика

ризосферных

бактерий

рода

Pseudomonas

, выделенных из засоленных почв Узбекистана. ЎЗМУ хабарлари

2011. Ташкент. 128-131
5.

Egamberdieva D., Jabborova D. 2010. Enzyme activities in semi-arid Uzbek

soils under cotton cultivation, affected by increasing salinity.

Ўзбекистон Биология

Журнали,

4, 51-53.

29

6.

Egamberdieva D., Jabborova D., Davranov K. 2010. Indol-3-acetic acid, zeatin

and gibberellins stimulating the early seedling growth of cucumber under saline
conditions. ЎЗМУ хабарлари,

2010, 4;

7.

Egamberdieva D., Davranov K. 2010. Plant growth regulators and IAA

producing bacteria prevents the damaging action of stress factors on radishes.

Ўзбекистон Биология Журнали, 3, 19-23.

8.

Egamberdieva D., Renella G., Wirth S., and R. Islam (2010). Enzymes in the

rhizosphere of plants. In: G. Shukla and A. Varma (eds.), Soil Enzymology, Soil
Biology 22; 149-166 pp.
9.

Berg G., Egamberdieva D., Lugtenberg B., and M. Hagemann. 2010. Symbiotic

Plant-Microbe Interactions: Stress Protection, Plant Growth Promotion and
Biocontrol By

Stenotrophomonas

, In: "Symbioses and Stress", Cellular Origin, Life

in Extreme Habitats and Astrobiology, (eds. Seckbach, J. & Grube, M.) Volume 17,
Part 4, 445-460.
10.

Egamberdieva D. 2010. Colonization of tomato roots by some potentially human-

pathogenic bacteria and their plant- beneficial properties.

Eurasian Journal of

Biosciences.

4:112-118.

11.

Egamberdieva D. 2010. Response of two wheat varieties to bacterial inoculation

in calcareous soil.

Plant Soil Environment

56 (12), 570-573.

12.

Egamberdieva D., Kucharova Z., Davranov K., Berg G., Makarova N., Azarova T.,

Chebotar V., Tikhonovich I., Kamilova F., Validov Sh. Lugtenberg B. 2010. Bacteria
able to control foot and root rot and to promote growth of cucumber in salinated soils.

Biology and Fertility of Soils

47:197-205

13.

Egamberdieva D., Renella G. Wirth S., Islam R. 2010. Secondary salinity effects on

soil microbial biomass.

Biology and Fertility of Soils

, 46 (5), 445-449

14.

Egamberdieva D., Berg G., K. Lindstrom and L. Rasanen. 2010. Root colonising

Pseudomonas

spp. improve growth and symbiosis performance of fodder galega

(

Galega orientalis

LAM) grown in potting soil.

European Journal of Soil Biology,

46,

(3-4), 269-272
15.

Egamberdieva D. 2009. Alleviation of salt stress by plant growth regulators and

IAA producing bacteria in wheat.

Acta Physiologia Plantarum

. 31; 861-864

16.

Egamberdieva D., Kucharova Z. 2009 Selection for root colonising bacteria

stimulating wheat growth in saline soils.

Biology and Fertility of Soils

45; 561-573

Egamberdieva D. 2009

.

Bacterial colonisation in the rhizosphere and phyllosphere of

wheat and pea: their role in plant association.

Ўзбекистон Аграр Хабарномаси

, 35:

43-46.
17.

Egamberdieva D., Jabborova D. 2009. Antagonistic activity of plant associated

rhizobacteria isolated from different plants and soils.

Ўзбекистон Аграр

Хабарномаси

, V. 37-38, 68-72.

18.

Egamberdieva D. 2008. Alleviation of salinity stress in radishes with

phytohormone producing rhizobacteria.

Journal of Biotechnology

136 S: 262

30

19.

Egamberdiyeva D. and Kucharova Z. 2008. Nitrogenase activities of salinated

serozem soil affected by various crop cultivation practices.

Turkish Journal of

Biology,

32: 85-90

20.

Egamberdieva D., Haitov B. and Gafurova L. 2008. Different temperatures

affect on bacterial plant growth stimulating abilities in cotton.

Ўзбекистон Аграр

Хабарномаси

, 4 (34) 63-65.

21.

Egamberdiyeva D. 2008. Plant growth promoting properties of bacteria isolated

from wheat and pea grown in loamy sand soil.

Turkish Journal of Biology,

32; 9-15

22.

Egamberdiyeva, D. and K.R. Islam (2008). Salt tolerant rhizobacteria: Plant

growth promoting traits and physiological characterization within ecologically
stressed environment. In: Plant-Bacteria Interactions: Strategies and Techniques to
Promote Plant Growth (Ahmed, Pichtel, Hayat, Eds.). Wiley-VCH Verlag GmbH &
Co., KGaA, Weinheim, Germany, 257-281
23.

Egamberdieva D., Kamilova F., Validov Sh.., Gafurova L., Kucharova Z.,

Lugtenberg B. 2008.

High incidence of Plant Growth-Stimulating Bacteria associated

with the rhizosphere of wheat grown in salinated soil in Uzbekistan,

Environmental

Microbiology,

19, 1-19

24.

Egamberdiyeva. D. 2007. The growth and nutrient uptake of maize inoculated

with plant growth promoting bacteria affected by different soil types.

Applied Soil

Ecology,

36: 184-189

25.

Egamberdieva D., Tulyasheva, Z. 2007. IAA producing salt tolerant bacteria: its

stimulatory effect on celery in nutrient poor arid soils.

Ўзбекистон Аграр

Хабарномаси,

3 (29) 65-69.

26.

Egamberdiyeva, D., L. Gafurova, and K.R. Islam (2007). Salinity Effects on

Irrigated Soil Chemical and Biological Properties in the Syr Darya Basin of
Uzbekistan.

In

: Climate Change and Terrestrial C Sequestration in Central Asia (Lal,

R., Sulaimanov, M., Stewart, B., Hansen, D. and Doraiswamy, P., Eds.). Taylor-
Francis, New York 147-162 pp.
27.

Egamberdiyeva D. 2006. Enhancement of wheat performance with plant growth

promoting bacteria in different soils.

In: “Current Concepts in Botany”

edited by

Mukerji K.G., and C. Manoharachary. International Publishing House Ltd. 417-425
pp.
28.

Renella G., Egamberdiyeva D., Landi L., Mench M., Nannipieri P. 2006. Soil

microbial activity and hydrolase activity during decomposition of model root
exudates released by a model root surface in Cd-contaminated soils.

Soil Biology and

Biochemistry

, 38.702 - 708.

29.

Egamberdiyeva D, Kucharova Z. and L. Gafurova, 2006. IAA production of salt

tolerant bacteria associated with wheat grown in semi arid soil of Uzbekistan.

Ўзбекистон Аграр Хабарномаси

4 (26), 36-40

30.

Egamberdieva D. 2006. Wheat associated bacteria and their plant growth

promoting properties.

Ўзбекистон Аграр Хабарномаси

3 (25) 51-57

31

31.

Egamberdieva D. Microbial population and activities in calcareous soil under

different agricultural crops. In:

“Soil Health: Biology, ecology, management”

edited

by Gafurova L., and Egamberdieva D. Patent Press Publishing House 2006, 12-22 p.
32.

Egamberdieva D., Poberejskaya S., Kucharova Z., Myachina O., Teryuhova P.,

Seydalieva L., Aliev A. Phosphate solubilizing bacteria used for improvement of
cotton, wheat and maize growth in low phosphate soils. In:

“Soil Health: Biology,

ecology, management”

edited by Gafurova L., and Egamberdieva D. Patent Press

Publishing House 2006, 12-22 p.
33.

Egamberdiyeva D. 2005. Characterisation of

Pseudomonas

species isolated from

the rhizosphere of plants grown in serozem soil, semi arid region of Uzbekistan.

The

Scientific World JOURNAL,

5: 501–509.

34.

Egamberdiyeva D. 2005. Effect of plant growth promoting bacteria on growth of

Scots pine and silver birch seedlings.

Ўзбекистон Аграр Хабарномаси,

1 (19), 66-

69.
35.

Egamberdiyeva D., 2005. Plant growth promoting rhizobacteria isolated from

calcisol soil in a semiarid region of Uzbekistan: biochemical characterisation and
effectiveness.

Plant Nutrition and Soil Science

. 168: 94-99.

36.

Egamberdiyeva D., Gafurova L., and Kucharova Z. 2005. Production of

different vitamins group B and proteins by soil beneficial bacteria and their effect on
plant growth of wheat and maize.

Ўзбекистон Аграр Хабарномаси

3 (21), 126-129.

37.

Egamberdiyeva D. & Hoflich G. 2004. Importance of plant growth promoting

bacteria on growth and nutrient uptake of cotton and pea in semi-arid region
Uzbekistan,

Journal of Arid Environments

. Vol.56: 293-301.

38.

Egamberdiyeva D., Juraeva D., Haitov B. 2004. Stimulation of wheat and maize

growth through plant growth promoting rhizobacteria.

Ўзбекистон Аграр

Хабарномаси. 2 (

16): 44- 47

39.

Egamberdiyeva D.and Davranov K. 2004. The rhizosphere microbial

community of cotton grown in semi arid region. In:

Biology of plant microbe

Interactions

: Tikhonovich I, Lugtenberg B and Provorov N (eds.), (4) 2004,

ISMPMI, St. Paul, Minnesota, USA, 319-322.
40.

Egamberdiyeva D., Hoflich G. 2003. The effect of associative bacteria from

different climates on plant growth of pea at different soils and temperatures.

Archive

Agronomy and Soil Science.

Vol. 49: 2, 203-213.

41.

Egamberdiyeva D. and Hoflich G. 2003. Influence of growth promoting bacteria

on the growth of wheat at different soils and temperatures,

Soil Biology and

Biochemistry.

35: 973-978.

42.

Egamberdiyeva D. 2003. Biological suppression of cotton disease by plant

growth promoting bacteria,

Ўзбекистон Аграр Хабарномаси, 4:14,

42 – 45.

43.

Egamberdiyeva D. and Hoflich G. 2002. Root colonization and growth

promotion of winter wheat and pea by

Cellulomonas

spp. at different temperatures

.

Journal of Plant Growth Regulation.

38: 219-224.

44.

Egamberdiyeva D., Hoflich G. & Davranov K. 2001. Influence of growth-

promoting bacteria on the growth and nutrient uptake of cotton and wheat. In:

32

Developments in Plant and Soil Sciences,

Plant Nutrition: Food security and

sustainability of agro-ecosystems through basic and applied research

, (W.J. Horst et

al., eds.). 92: 674-675.
45.

Egamberdiyeva D., Mamiev M. & Poberejskaya S. 2001. The influence of

mineral fertilizer combined with a nitrification inhibitor on microbial populations and
activities in calcareous Uzbekistanian soil under cotton cultivation.

The Scientific

World Journal,

1(S2), 108-113.

Илмий тўпламлардаги мақолалар, тезислар

46.

Egamberdieva D. 2011. Biological control of cucumber root rot by biofungicids.

In proceeding book of National conference on “Current issues of bioecology, plant
physiology and biochemistry” 13-14 May, 2011, Tashkent Uzbekistan, 142
47.

Egamberdieva D. and Jabborova D. 2011. The effect of IAA producing bacteria

on wheat growth and development in saline conditions. In proceeding book of
National conference on “Current issues of bioecology, plant physiology and
biochemistry” 13-14 May, 2011, Tashkent Uzbekistan, 142
48.

Jabborova D. Egamberdieva D., Wirth S., Renella G., 2011. Effects of

irrigation-induced salinity on enzyme activties in cotton soils. In: Ecological Studies,
Hazards, Solutions. 2011. Vol 17. P. 20-21.
49.

Egamberdieva D. 2010. Bacterial Indole 3-Acetic-Acid stimulating the early

seedling growth of cucumber under saline conditions. In Proceeding book of
International Conference on Perspectives in development of Bioorganic chemistry, 20
– 21 September, Tashkent, Uzbekistan, 148
50.

Muller H., Schmidt C. Egamberdieva D., Lugtenberg B., Berg G. 2009. New

insights into the mode of action of S

tenotrophomonas

-PGPR and opportunistic

human pathogen. In proceeding book of 8

th

PGPR International workshop, Oregon,

USA, 2009, 79 p.
51.

Egamberdieva D. 2010. Ecological distribution and seasonal change of soil

microorganisms under maize grown in saline soil. In Proceeding book of conference
“The role of young scientist in innovative development of agriculture”, 27-28 May,
Tashkent, Uzbekistan, 91-94
52.

Egamberdieva D. Biotechnological approaches for improvement of cotton

production in arid soils.

“Ғўзачиликдаги долзарб масалалар ва уни

ривожлантириш

истиқболлари“

мавзусидаги

халқаро

илмий

амалий

конференция маърузалари асосидаги мақолалар тўплами 2009, 229-230 бет.
53.

Egamberdieva D., Jabbarova D., Davranov K. Different temperatures affect on

bacterial plant growth stimulating abilities in cotton.

“Ғўзачиликдаги долзарб

масалалар ва уни ривожлантириш истиқболлари“

мавзусидаги халқаро

илмийғамалий конференция маърузалари асосидаги мақолалар тўпламиб 2009,
308-310 бет
54.

Egamberdieva D. and Gafurova L. 2008. Biological ways to improve the

production of forage pea for use in the animal feed industry. In “Multifunctional
Grasslands in a Changing World”, Volume 1, 377 p. Guangdong Peoples Publishing
house, China.

33

55.

Egamberdieva D., Gafurova L. 2008. Response of cotton to bacterial inoculants

in different temperatures.

Journal of Biotechnology

136 S: 261

56.

Egamberdieva D. 2008. Alleviation of salinity stress in radishes with

phytohormone producing rhizobacteria.

Journal of Biotechnology

136 S: 262

57.

Tulyasheva Z., Egamberdieva D., Gafurova L. 2008. Plant microbe interactions

in wheat affected by different temperatures. In

“Ўзбекистон тупроқлари ва ер

ресурслари: улардан оқилона фойдаланиш ва химоя қилиш”

, илмий тўплам,

2008,

Tashkent, Uzbekistan, 164 – 165.

58.

Egamberdieva D. 2008. Early development of melon and carrot in the presence

of the plant growth promoting rhizobacteria in salinated arid soils. In book: In

“Ўзбекистон тупроқлари ва ер ресурслари: улардан оқилона фойдаланиш ва
химоя қилиш”

, илмий тўплам, 2008 , Tashkent Uzbekistan, 148-150 бет

59.

Egamberdiyeva D., 2008. Biotechnological approach of plant disease контрол.

“Қишлоқ хўжалигида ўсимликларни зарарли организмлардан биологик ҳимоя
қилиш усулининг қўлланиш истиқболлари”

Халқаро илмий амалий конференция

материаллари, 2008, 304-306 бет
60.

Egamberdiyeva D., 2008. Biological контрол of tomato disease by rhizosphere

bacteria in greenhouse conditions.

“Қишлоқ хўжалигида ўсимликларни зарарли

организмлардан биологик ҳимоя қилиш усулининг қўлланиш истиқболлари”

Халқаро илмий амалий конференция материаллари, 2008, 308-309 бет
61.

Эгамбердиева Д., Ғофурова Л., Чеботар В., Tихонович И., Berg, G.,

Lugtenberg B. Microbial plant growth regulation and контрол of fungal diseases in
salinated soil for sustainable production of healthy food focused in Uzbekistan.

“Қишлоқ хўжалигида ўсимликларни зарарли организмлардан биологик ҳимоя
қилиш усулининг қўлланиш истиқболлари”

Халқаро илмий амалий конференция

материаллари, 2008, 201-202 бет.
62.

Islam R., Egamberdieva D., Davranov K.2008. Characterisation of salt tolerant

Bacillus

species from arid soils of Uzbekistan.

“Миллий Университетни

Ўзбекистонда олий таълим ва фаннинг ривожланишидаги роли”.

Халқаро

илмий амалий конференция материаллари, 360-364 бет.
63.

Wirth S., Egamberdieva D. 2008. Soil microbial activities affected by soil depth,

seasonal change and cultivation type.

“Миллий Университетни Ўзбекистонда

олий таълим ва фаннинг ривожланишидаги роли”

. Халқаро илмий амалий

конференция материаллари, 2008, 93-97 бет.
64.

Gafurova L., Egamberdieva D., Tulyasheva Z. 2008. Alleviation of salt stress in

carrots with salt tolerant rhizosphere bacteria in arid soils of Uzbekistan. In
proceeding book of Eurosoil 2008. Winfried H. Blum, Martin H. Gerzabek and
Manfred Vodrazka (Eds.), 161
65.

Gafurova L., Egamberdieva D., Pahritdinova N. 2008. Soil biological activity

along an elevation gradient in the Chatkal Biosphere Reserve in Uzbekistan In
proceeding book of Eurosoil 2008. Winfried H. Blum, Martin H. Gerzabek and
Manfred Vodrazka (Eds.), 206

34

66.

Egamberdieva D. and Haitov B. 2008. Salt tolerant rhizobacteria stimulates

cotton growth in salinated soil. In: Agrotechnological approaches in agriculture of
Uzbekistan, 10-12 December, Tashkent, Uzbekistan, 239-241
67.

Egamberdieva D. 2008. Nitrogenase activity of rhizosphere and phyllosphere

bacteria isolated from winter wheat and pea. In proceeding book of

“Women in

Science and Technology” Conference,

14 -14.02. 2008, Tashkent Uzbekistan 138 –

140.
68.

Egamberdieva D, 2007. Microbial Plant Growth stimulation and контрол of

plant fungal diseases for sustainable production of healthy food, focused on
Uzbekistan. In Proceeding book of International Congress “Biotechnology, female
strategies and success”, 17-18 October 2007, Graz, Austria.
69.

Egamberdieva D. 2007. Effect of bacterial Indole-3-Acetic Acid (IAA) on wheat

development. In

Proceeding book of Chemistry of Natural Compounds,

14-18

October, Tashkent, Uzbekistan, 68.
70.

Egamberdieva D., and R. Islam. 2007. Secondary Salinity Effects on Microbial

Biomass in Irrigated Cotton Soils.

In Proceeding book of International Annual

meeting of American Society of Soil Science, ASA, CSSA

, 4-8. November Louisiana,

USA

71.

Egamberdiyeva D. 2007. Stimulation of cotton growth by rhizobacteria affected

by different temperatures. In

Proceeding book of International Rhizosphere 2007

Conference,

26-31 August, Montpellier, France, 52 p.

72.

Egamberdiyeva D., Kucharova Z. 2007. Root associated salt tolerant

Bacillus

species from arid soils of Uzbekistan: potential plant growth promoting properties. In

Proceeding book of International Rhizosphere 2007 Conference,

26-31 August,

Montpellier, France, 114p.
73.

Lugtenberg B., and Egamberdieva D. 2007. Signaling and rhizobacteria and

extracellular lytic enzymes to контрол fungal pathogens. In

Proceeding book of

International Conference Enzymes in the Environment

, Viterbo, Italy 15-19 July,

2007, 53.
74.

Egamberdiyeva D., R. Islam 2007. Enzyme activity of rhizosphere soil of

medicinal plants grown in the Chatkal Biosphere Reserve of Uzbekistan. In

Proceeding book of International Conference Enzymes in the Environment,

Viterbo,

Italy 15-19 July, 2007, 123.
75.

Egamberdiyeva D., Kucharova Z., 2007. Managing fungal diseases of tomato

and wheat by potential bioконтрол agents in salinated soils of Uzbekistan. In “Best
practice in Disease, pest and weed Management; The State of the Art”. Edited by:
D.V. Alford, F. Feldmann, J. Hasler and A Von Tiedemann, 64-65 pp.
76.

Egamberdiyeva D., 2006. Production of hydrogen cyanide (HCN) and lytic

enzymes by rhizobacteria isolated from different plants.

Mitteilungen aus der

Biologischen Bundesanstalt für Land- und Forstwirtschaft ,

408; 305-309

77.

Egamberdiyeva D. and Hoflich G. 2005. Increase in forage maize production by

bacterial fertilizers. In book “ XX International Grassland Congress: Offered papers”

35

Edited by: F.P O’ Mara, R.J. Wilkins, L. t Mannetje, D.K. Lovett, P.A.M. Rogers and
T.M. Boland, 734.
78.

Egamberdyieva D., G. Renella, L. Landi, M. Mench,

P. Nannipieri. 2005. Soil

protease activity during decomposition of model root exudates released by a model
root surface in Cd contaminated soil.

The FEBS Journal

, Vol. 272 (1), 153.

79.

Egamberdieva D. Kucharova Z. Molecular Characterization of a Bacterial

Community in the Wheat Rhizosphere. In

Proceeding book of XIII IS-MPMI

Molecular Plant Microbe Interactions Congress

, July, 2007, Sorrento Italy

80.

Egamberdieva D. 2007. Herbal plant associated microbial population from

Chatkal Biosphere Reserve of Uzbekistan. In

Proceeding book of XIII IS-MPMI

Molecular Plant Microbe Interactions Congress

, July, 2007, Sorrento Italy

81.

Egamberdiyeva D., Kucharova Z., Gafurova L. The soil type is affects on plant

growth promoting bacterial efficiency.

In proceeding book of 7

th

Plant Growth

Promoting rhizobacteria Workshop,

28 May- 2 June, 2006.-Noordwijkerhout, the

Netherlands
82.

Egamberdiyeva D., Davranov K. The use of biofertilizers in semi arid soils: An

Uzbekistan case studies.

In proceeding book of 7

th

Plant Growth Promoting

rhizobacteria Workshop,

28 May- 2 June, 2006. -Noordwijkerhout, the Netherlands

83.

Egamberdiyeva D.. The increase of fertility and productivity of salt affected and

poor arid soils by using biodiversity of rhizobacteria.

In Proceeding book of World

Congress of Soil Sciences

, 9 – 15 July, 2006. -Philadelphia, USA.

84.

Egamberdiyeva D. Biotechnological Approaches for improvement of plant

productivity and yield under arid soils of Uzbekistan, In proceeding book of

International Conference “Interdrought II”,

Rome, Italy, 23 -2 8 September 2005..

85.

Egamberdiyeva D. The role of phytotechnologies in the remediation of

contaminated environment in Uzbekistan. In Proceeding book of

1

st

Scientific

Workshop and Management Committee Meeting COST Action 859

on

“Phytotechnologies to promote sustainable land use and improve food safety",

14-16

June, 2005. -Pisa – Italy, 179.
86.

Egamberdiyeva D. Renella G., Landi L., Mench M.,

P. Nannipieri. 2005. Soil

protease activity during decomposition of model root exudates released by a model
root surface in Cd contaminated soil.

The FEBS Journal

, 2005, Vol. 272 (1), 153 p.

87.

Egamberdiyeva D., Gafurova L. 2005. Development of wheat production in

Uzbekistan, In Proceedings book of

European Forum for Agricultural research

Development,

(EFARD) Conference, 26 April – 1 May, Zurich, Switzerland, 99.

88.

Egamberdyieva D., G. Renella , L. Landi, M. Mench,

P. Nannipieri. 2005. Soil

hydrolase activities during decomposition of model root exudates released by a
model root surface in Cd-contaminated soils, In Proceedings of

8th International

Conference of Biochemistry Trace elements,

3 – 7 April, Adelaide, Australia.

89.

Egamberdiyeva D

2005. Arthrobacter

species isolated from salinated soil, semi

arid region of Uzbekistan, their characterisation. In Proceeding book of

IUMS

“Microbial world”,

Florida, USA.

36

90.

Egamberdiyeva D., Davranov K. 2005. Potential use of

Azotobacter

strain for

increased yield of crops in salinated serozem soils of Uzbekistan. In Proceeding book
of

IUMS “Microbial world”,

Florida, USA.

91.

Egamberdiyeva D. Nitrogenase activity of rhizosphere and phyllosphere bacteria

isolated from wheat and pea. In Proceeding book of

IUMS “Microbial world”,

Florida, USA, 2005.
92.

Juraeva D., Egamberdiyeva D., Gafurova L. 2004. Growth promotion and

Induced resistance of tomato by rhizobacteria in calcareous soil of Uzbekistan, In
Proceeding book of IBCO Conference ”

Management of plant diseases and arthropod

pests by BCAs and their integration in agricultural systems

”, Trentino, Italy, 9-13

June, 100
93.

Egamberdiyeva D., Juraeva D., B. Hoshimhujaev 2004. Screening of bacteria

and fungi for their Antagonistic activity against plant pathogens, In Proceeding book
of IBCO Conference ”

Management of plant diseases and arthropod pests by BCAs

and their integration in agricultural systems”,

Trentino, Italy, 9-13 June 101.

94.

Egamberdiyeva D. and Hoflich G. 2004. The effect of ecological conditions on

the rhizosphere, phyllosphere and soil bacterial phytoeffectivity of cotton, maize and
wheat. In Proceedings of 10

th

International Symposium on

Microbial Ecology ISME-

10,

Cancun, Mexico, 22-27 August, 293.

95.

Egamberdiyeva D, Hoflich G., Haahtela K. 2004. The effect of ecological

conditions on the rhizosphere bacterial phytoeffectivity of wheat grown in different
climatic regions. In: Hartmann, A., Schmidt, M, Wenzel, W., Hinsinger, Ph. (Eds.)

Rhizosphere 2004 - Perspectives and Challenges

- A Tribute to Lorenz Hiltner, 209,

Munich, Germany.
96.

Egamberdiyeva D., Juraeva D. Haitov B., Gafurova L.2004. Microbial and

biochemical changes induced by rotation and tillage in a calcareous soil under melon,
tomato, wheat and cotton production. In. Proceeding book of

26th Annual

Conservation Tillage Conference for Sustainable Agriculture

, Auburn, USA, 224-

228.
97.

Egamberdiyeva D., Juraeva D., Poberejskaya S, Myachina O., Teryuhova P,

Seydalieva L, Aliev A. 2004. Improvement of wheat and cotton growth and nutrient
uptake by phosphate solubilising bacteria. In. Proceeding of

26

th

Annual

Conservation Tillage Conference for Sustainable Agriculture,

Auburn, USA, 58-65.

98.

Egamberdiyeva D., Haitov B., Haahtela K. 2004. Importance of inoculated

beneficial bacteria on growth of pine and birch seedlings. In: Proceeding book of

World Agroforestry Congress

. 29 June-1 July, Florida, USA, 363

99.

Egamberdiyeva D., Juraeva D., and Hoshimhujaev B. 2004. Role of

Rhizobacterai in biological контрол of tomato disease in greenhouse conditions. In:
Proceeding book of International Workshop “

Disease bioконтрол in Food

production

”, 24 –27 March, Sevilla, Spain, 70.

100.

Poberejskaya S., Egamberdiyeva D., Myachina O., Teryuhova P., Seydalieva L.,

Aliev A., Kim P. 2003. Improvement of the productivity of cotton by phosphate
solubilizing bacterial inoculants. In: Proceeding book of

6

th

International Symposium

37

and Exhibition on Environmental Contamination in Central and Eastern Europe and
the Common welt of Independent States

1-6 September, Prague, Czech Republic.

101.

Egamberdiyeva D., Juraeva D. Davranov, K. 2003. The use of plant growth

promoting bacteria for improvement the plant growth of wheat, maize and cotton in
calcareous soil of Uzbekistan. In: Proceeding book of

Sixth International Symposium

and Exibition on Environmental Contamination in Central and Eastern Europe and
the Commonwelt of Independent States

. 1-6 Spetember, Czech Republic.

102.

Egamberdiyeva D, Juraeva D. Davranov K. 2003. Enzymatic Activity of Soil

Bacteria from Calcareous Calcisol Soil of Uzbekistan, In: Proceeding book of

International Conference “Enzymes of Environment: activity, ecology, applications

”,

Prague, Czech Republic, 144
103.

Egamberdiyeva D., Juraeva D., Davranov . 2003. K.Molecular approaches to

investigate Rhizosphere microbial community of cotton grown in semi arid regions.
In Proceding book of

Internationa

l

Molecular Plant Microbe Interactions

Conference, 2003, 18-26 July, St Petersburg, Russia, 84 p.

104.

Egamberdiyeva D, Juraeva D. Davranov K. 2003. Soil Nitrogenase Activity

under different Agricultural Crops in Semi Arid Regions, In: Proceeding book of

Enzymes of Environment: activity, ecology, applications

, Prague, Czech Republic,

145
105.

Egamberdiyeva D., Davranov K. Uzbek National Collection of agricultural

microorganisms; its development. In: Proceeding book of

1

st

FEMS Congress

, 29

June - 3 July, Ljubljana, Slovenia, 208.
106.

Egamberdiyeva D., Juraeva D., & Davranov K. 2003. Identification and

Characterisation of

Pseudomonas

species isolated from semi arid region of

Uzbekistan. In: Proceeding book of

1

st

FEMS Congress

, 29 June - 3 July, Ljubljana,

Slovenia, 189.
107.

Juraeva D., Egamberdiyeva D., & Davranov K. 2003. The enhancement of plant

growth by rhizosphere bacteria in semi arid region of Uzbekistan. In: Proceeding
book of

1

st

FEMS Congress

, 29 June - 3 July, Ljubljana, Slovenia, 500

108.

Egamberdiyeva D., Holmuradov E., Yuldasheva H., & Davranov K. 2003.

Bacillus

species from calcareous soil Uzbekistan: their characterisation. In:

Proceeding book of

1

st

FEMS Congress

, 29 June, 3 July, Ljubljana, Slovenia, 11

109.

Egamberdiyeva D., Davranov K. 2002. Importance of plant growth promoting

bacteria as biofertilizer and biological agent for semi arid regions Uzbekistan. In:
Proceeding book of

10

th

International Congress of Bacteriology, Applied

Microbiology, Mycology and Virology,

Paris, France, 2002, 27 June-1 July, 172 p.

110.

Mamiev M., Egamberdiyeva D., Berdiev D. & Poberejskaya S. 2002. Potassium

oxalate as nitrification inhibitor and their effect on microbial activities in calcareous
soil Uzbekistan, In: Proceeding book of

25

th

Annual Conservation Tillage Conference

for Sustainable Agriculture,

USA, 24-26 June, Alabama, USA., 245-249

111.

Egamberdiyeva D., Juraeva D., Gafurova L. & Hoflich G. 2002. Promotion of

plant growth of maize by plant growth promoting bacteria in different soils. In:

38

Proceeding book of

25

th

Annual Conservation Tillage Conference for Sustainable

Agriculture,

24-26 June, Alabama, USA, 239-244 pp.

112.

Egamberdiyeva D., Juraeva D. & Mamiev M. 2002. Performance of plant

growth promoting bacteria as biofertilizer and biological контрол agent for cotton
and wheat in semi arid region Uzbekistan. In: Proceeding book of

New Phythologist

Symposium,

9-14 June, Helsinki, Finland, 42.

113.

Mamiev M., Egamberdiyeva D., Zuparov A: 2001. Antagonistic activity of soil

microorganisms isolated from Calcisol soil against plant pathogen

Fusarium

species.

In: Proceeding book of

11

th

Congress of the Mediterranean Phytopathological Union

,

Evora, Portugal, 17-20 September, 436-439.
114.

Egamberdiyeva D. Mamiev M. 2001. Antagonistic activity of fungi isolated

from the soil semi arid region Uzbekistan. In: Proceedings of

Asian International

Mycological Congress,

Karaj, Iran, 17-20 September, 63.

115.

Egamberdiyeva D. Mamiev M., Poberejskaya S.K.,The influence of mineral

fertilizers combined with nitrification inhibitor on microbial population under cotton
cultivation Uzbekistan. In Proceeding book of

The second International Nitrogen

Conference,

Maryland, USA, 2001, 14-18 October, 86 p.

116.

Egamberdiyeva D. & Hoflich G: 2001. The effect of ecological conditions on

the rhizosphere and soil bacterial phytoeffectivity of winter wheat. In: Proceedings of

9

th

International Symposium on Microbial Ecology,

ISME-9

,

Amsterdam,

Netherlands, 26-31 August, 279.
117.

Egamberdiyeva D. & Hoflich G. 2001. Promotion of plant growth and nutrient

uptake of cotton and wheat by associative bacteria. In: Proceedings of

148

th

Ordinary

Meeting of Society of General Microbiology,

(Heriot-Watt University, England), 26-

30 March, 32
118.

Egamberdiyeva

D. 2000.

Isolation,

identification and physiological

characterisation of microbial communities in cotton husks compost. In: Proceedings
of

International Congress on Microbiology of Composting and other biodegradation

processes,

(Innsbruck, Austria), 18-20 October, 33.

119.

Egamberdiyeva D. & Mamiev M: 1999. The influence of ecological factors on

nitrogenase activity in Uzbek soils. In: Proceedings of

International Congress on

Enzymes in the Environment,

(Granada, Spain), 12-15 July, 33.

120.

Ahmedova D., Egamberdieva D., Mamiev M., Zuparov M., Safiyazov J. 1995.

Diversity and population of microorganisms of irrigated soil of Surhandarya, In:

The

Problems of Biology and Ecology,

(Tashkent, Uzbekistan), 1995, 10-15.

39

Қишлоқ хўжалик фанлари доктори илмий даражасига талабгор
Эгамбердива Дилфуза Рустамовнанинг 06.01.11. - “Ўсимликларни
зараркунанда ва касалликлардан ҳимоя қилиш” ихтисослиги бўйича
“Ризосфера бактерияларининг интеграцияланиш механизми ва уларнинг
ўсимлик

ҳимоясидаги

фаолиятини

илмий

асослари“

мавзусидаги

докторлик диссертацияси ишининг

РЕЗЮМЕСИ

Таянч сўзлар:

бактерия, замбуруғ, фузариум, илдиз чириш, ғўза, бодринг,

помидор, нўхат, буғдой, ўсимлик, биологик назорат, унумдорлик,
ҳосилдорлик, микробиология, тупроқ, шўрланиш, биофунгицид, фитогормон,
фермент, чидамлилик.

Тадқиқот объектлари:

Суғориладиган типик бўз ва шўрланган тупроқлар,

илдизда яшовчи бактериялар, илдиз касаллигини қўзғатувчи

Fusarium

, ғўза,

буғдой, нўхат, бодринг ва помидор ўсимликлари.

Ишнинг

мақсади:

Ўсимликларни

ўсишини

тезлаштирувчи,

ноқулай

шароитларга чидамлигини оширувчи ва илдиз чириш касаллигидан ҳимоя
қилувчи ризосфера бактерияларни ажратиб олиш, уларни хусусиятларини ва
таъсир этиш механизмларини ўрганиш асосида янги технология яратиш ва уни
амалиётга жорий этишдан иборат.

Тақиқот услуби:

Тадқиқотларда замонавий микробиология, молекуляр

биология, фитопатология ва ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш усуллари
тўлиқ келтирилган. Хусусан: ўсимликларни илдизида фаол колонияланадиган
бактерияларни ажратиш учун Валидов ва бошқаларни (2006) усулларидан
фойдаланилган. Бактериял ўғитлар ёрдамида ўсимлик ўсишини тезлаштириш,
шўрланишга чидамлигини ошириш ва илдиз чириш касаллигини биологик
назорат қилиш фаолиятлари лаборатория, иссиқхона ва дала шароитларида
ўрганиб чиқилган.

Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:

Илмий изланишлар натижасида

турли қишлоқ хўжалик экинлари илдизидаги бактериялар бир-биридан фарқ
қилиши ва уларни хилма-хиллиги аниқланди. Уларни ўсимликлар билан
алоқадаги фаоллигига биотик ва абиотик омиллар таъсир кўрсатиши кузатилди.
Шўрланишга чидамли антагонист бактериялар ва

Fusarium

туркумига кирувчи

патоген замбуруғлар коллекцияси яратилди.
Биофунгицидлар

асоси

бўлган,

ўсимликлар

ўсишини

тезлаштирувчи,

шўрланишга чидамлилигини оширувчи ва илдиз чириш касаллигини биологик
назорат қилувчи бактерияларнинг интеграциялаш механизми ёритиб берилди.
Бодринг, помидор, ғўза ва буғдой ўсимликларини илдиз чириш касаллигини
биологик йўл билан назорат қилувчи биофунгицид асосан рақобатбардош
колонизацияга асосланганлиги тасдиқланди. Республиканинг шўрланган типик
бўз тупроқлари шароитида илк бор бозор иқтисодиётига мос ҳолда
деҳқончилик

юритишда

тупроқ

унумдорлиги,

ўсимлик

ўсишини

тезлаштирувчи, илдиз чириш касаллигидан ҳимоя қилувчи ва шўрланишга
чидамлигини ва ҳосилдорлиги оширишни таъминлайдиган Биофунгицидлар

40

яратилди. Биофунгициднинг самарадорлиги ташқи муҳит омилларига,
жумладан, тупроқнинг ҳолати ва ҳароратга боғлиқ эканлиги аниқланди. Тупроқ
қанчалик органик моддаларга бой ва муҳит ўсимлик ўсиши учун қулай бўлса,
Биофунгициднинг

самарадорлиги

шунчалик

паст

бўлиши

кузатилди.

Биофунгицид билан ишлов берилган бодринг ва помидори ҳосилдорлиги 15-
25% гача ошганлиги ва илдиз чириш касаллиги 30-40% камайганлиги
кузатилди.

Амалий аҳамияти:

Кўп йиллик илмий тадқиқотлардан олинган натижалар

асосида қишлоқ хўжалик экинларини ҳосилдорлигини ошириш ва илдиз чириш
касаллигини биологик йўл билан назорат қилиш мақсадида биофунгицидлар
яратиш бўйича тавсияномалар ишлаб чиқарилди ва амалиётга жорий этилди.
Ўсимлик ўсишини жадаллаштирувчи биофунгицидлар яратишда, ўсимлик
ризосферасида яшовчи бактериялардан фойдаланилди ва улар ўсимлик
ўсишини тезлаштириш фаоллиги бўйича биофунгицид қўлланиладиган иқлим,
тупроқ ҳолати ва тури, ўсимлик нави, ва бактериянинг ўсимлик илдиздаги
озуқа учун рақобат каби омиллар ҳам ҳисобга олиниши зарурлиги тавсия
қилинди. Шу тартибда селекция қилинган биофунгицидларнинг саморадорлиги
юқори эканлиги кузатилди. Республиканинг типик бўз, тақирсимон ва
шўрланган тупроқларида етиштирилган ғўза, буғдой, бодринг ва помидори
етиштиришда,

ўсимлик

ўсишини

жадаллаштирувчи,

шўрланишга

чидамлилигини оширувчи ва фузариоз илдиз чириш касаллигини биологик йўл
билан ҳимоя қилувчи

Pseudomonas

турига мансуб биофунгицид яратиб жорий

қилинди.

Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий саморадорлиги:

Ўтказилган кўп

йиллик илмий тадқиқотларнинг натижалари республиканинг Тошкент, Хоразм,
вилоятларида 200 гектардан ортиқ майдонида жорий этилди. Энг юқори
иқтисодий самарадорлик Хоразм вилояти фермер хўжаликларида кузатилди. 1
– сўм қилинган харажатга 2,5 сўм самара олинади, 1 кг бодрингни бозор
нархини ўртача 600 сўм деб олинганда, 1 гектар ердан олинган қўшимча
даромад 2 820 000 сўмни ташкил қилади. Шу солиштиришни помидорга
қўллаганимизда 1 гектар ердан қўшимча ҳосилнинг ҳар кг нархи 800 сўм
бўлганида 3 000 000 сўмни ташкил этади.

Қўллаш соҳаси:

Республиканинг типик бўз, кам шўрланган тупроқлари

шароитида ғўза, буғдой, помидори ва бодринг экинларини етиштирадиган
фермер хўжаликлар.

41

РЕЗЮМЕ

Диссертационной работы Эгамбердиевой Дилфузы Рустамовны на тему
«Механизм интеграции

ризосферных бактерий с растением и научные

основы их деятельности в защите растений» представленной учёной
степени доктора сельскохозяйственных наук по специальности 06.01.11.-
«защита растений от вредителей и болезней»
Ключевые слова:

бактерия,

Fusarium

, корневые болезни, хлопчатник, огурцы,

помидоры, горох, пшеница, рост, стимуляция, биологический контроль,
продуктивность, урожайность, микробиология, грибы, почва, засоление,
биофунгицид.

Обьекты исследования

: орошаемые типичные сероземы, слабозасоленные

почвы. Ризосферные бактерии, возбудители корневой болезни, пшеницы,
горох, огурцы, помидоры.

Цель работы:

Целью настоящих исследований являлось выделение

ризосферных бактерий, способных стимулировать рост и развития растений ,
обладающих биозащитным свойством против корневой гнили растений и
разработка конкурентоспособной технологии создания нового состава
биологического препарата с биозащитным свойством.

Методы

исследования:

Исследование

проводили

с

использованием

традиционных микробиологических, фитопатологических и биохимических,
молекулярно-биологических

методов.

В

полевых,

тепличных

и

микровегетационых условиях по бактерияльной инокуляции растений.
Выделение активных колонизаторов бактерий из корней растений проводили
по методу (Validov 2006)

Полученные результаты и их новизна

: Впервые описана динамика

численности ризосферных бактерий в зависимости от экологических факторов
как растения, сезоны года и тип почвы. Впервые показано, что засоленным
почвам свойственна высокая насыщенность потенциально патогенных
бактерий для человека и животных.
В ходе работы были выделены бактерии стимулирующие рост, развитие и
солеустойчивости растений, подавляющие корневую гниль растений, а также
научно обоснованы их механизм интеграции с растениями. Показано, что
биологический контроль осуществляется за счет конкуренции бактерий с
фитопатогеном за пространство и питательные вещества в ризосфере. Создана
коллекция солеустойчевых бактерий и фитопатогенных грибов рода

Fusarium

.

Результаты лабораторных и мелко – деляночных опытов научно обосновывают
разработку биологических средств защиты растений. Кроме того, oни могут
служить основой для биотехнологии повышения урожайности культурных
растений

в

заселенных

почвах

Узбекистана.

Установлено,

что

ростстимулирующая активность бактерий зависит от экологических факторов
как температура, тип почвы, где высокая температура и богатая почва снижает
их полезные свойства.

42

Внесение бактерияльных удобрений повышает урожайность огурцов и
помидор от 15 до 25% и снижает заболеваемость корневой гнилью на 30-40%.
Урожайность хлопка и пшеницы повышается до 20%

Практическая значимость:

результаты исследований имеют большое

научное и практическое значение при окультуривании и повышении
плодородия почв, а также в целях повышения урожайности культурных
растений. На основании проведенных исследований создан микробный
препарат, стимулирующий рост растений, защищающий от корневой гнили,
усиливающий солеустойчивость растений. При выделении и селекции бактерий
необходимо учитывать экологические факторы: тип почвы и температуру,
изолированный в ходе настоящей работы штамм

Pseudomonas

является

активным средством защиты растений, эффективность которого доказано в
промышленных условиях в тепличном хозяйстве.

Степень

внедрения

и

экономическая

эффективность

:

результаты

многолетних исследований были внедрены в Ташкентской и Хорезмской
областях, в более чем 200 гектарах земли. Самая высокая экономическая
эффективность была наблюдена в фермерском хозяйстве Хорезмской области.
Расходуемый 1 сум был оправдан в 2,5 раза. Если брать рыночную стоимость 1
кг огурцов 600сум, то с одного гектара дополнительная прибыль составила
2820000 сум, в случае с помидорами, рыночная цена которых 800 сум,
дополнительная прибыль с гектара земли составила 3000000 сум.

Область

применения:

сельских

и

фермерских

хозяйствах,

для

культивирования хлопчатника, пшеницы, огурцов и помидора в условиях слабo
засоленных почв.