ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ ТЎҚИМАЧИЛИК ВА ЕНГИЛ САНОАТ ИНСТИТУТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК 677.072.004.12/.052.3
БОБОЖАНОВ ҲУСАНХОН ТОХИРОВИЧ
«ZINSER» ҲАЛҚАЛИ ЙИГИРИШ МАШИНАСИ
ПАРАМЕТРЛАРИНИ МУҚОБИЛЛАБ ИП ХОССАЛАРИНИ
ЯХШИЛАШ
05.19.03-Тўқимачилик материаллари технологияси
Техника фанлари номзоди илмий
даражасини олиш учун тақдим этилган
диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент – 2011
2
Диссертация Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институтида
бажарилган.
Илмий раҳбар:
техника фанлари номзоди, доцент
Ғофуров Қобил Ғофурович
Расмий оппонентлар:
техника фанлари доктори, профессор
Алимова Халима Алимовна
техника фанлари номзоди, доцент
Парпиев Хабибулло
Етакчи ташкилот:
Бухоро юқори технологиялар муҳандислик –
техника институти
Ҳимоя Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти (100100,
Тошкент, Шохжаҳон кўчаси, 5-уй) ҳузуридаги ДК.067.01.01 рақамли
ихтисослашган кенгашнинг 2011 йил 10 сентябр соат 14
00
да ўтадиган
мажлисида бўлади.
Диссертация билан Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти
Ахборот – ресурс марказида танишиш мумкин.
Автореферат
www.titli.uz
сайтига ҳам жойлаштирилган.
Автореферат 2011 йил 09 сентябрда тарқатилди.
Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби т.ф.д., профессор
А.З.Маматов
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Ўзбекистон тўқимачилик корхоналарига
ўрнатилган ҳалқали йигириш машиналарида урчуқларнинг айланиш
частотаси 15000 min
-1
дан 18000 min
-1
гача ишлатилмоқда. Кўп ҳолларда
урчуқ айланишлар частотаси ортиши билан ипнинг узилиши кўпаяди ва
нотекислиги ортади. Натижада ипнинг физик – механик хосса
кўрсаткичлари пасаяди. Шунинг учун урчуқ тезлигини танлашда ипнинг
пишиқлик заҳирасидан фойдаланилган. Унинг қиймати ипнинг баллондаги
таранглигидан беш марта ва ундан ортиқ бўлиши таъминланиб ишланган.
Маҳаллий ҳалқали йигириш машиналарида урчуқ айланиш частотаси
11000 min
-1
дан оширилмаган, акс ҳолда ип узилишлари ортиб кетган.
Етакчи фирмаларда тайёрланган ҳалқали йигириш машиналарининг
Ўзбекистон корхоналарига ўрнатилганларида урчуқ айланиш частотаси
18000 min
-1
гача оширилса ҳам ип узилишлари минимал даражада (1000 та
урчуққа 20 та дан кам). Шуни таъкидлаш керакки, йигириш корхоналарида
ишлатилаётган ҳалқали йигириш машиналари ишчи параметрлари ҳам
турличадир.
Йигирилаётган
ипнинг
сифат
кўрсаткичлари
қайси
меъёрлардан фойдаланишга боғлиқ бўлиб қолмоқда. Россия бозорига
чиқарилаётган маҳсулотлар иплари ОСТ-17-96-86 билан баҳоланса, узоқ
хорижга экспорт қилинаётган маҳсулот иплари USTER STATISTICS
меъёрлари билан баҳоланмоқда. Маҳсулот сифатини яхшилаш бўйича эса
маълумотлар деярли учрамайди. Шунинг учун серунум ҳалқали йигириш
машиналарида ип таранглиги, унинг узилиши, тезликлар ошиши таъсирида
ип структураси ва хоссаларининг ўзгариши каби масалаларни ўрганиш
сўзсиз долзарб ҳисобланади.
Муаммонинг
ўрганилганлик
даражаси.
Ҳалқали
йигириш
машинаси айланишлар частотасининг ошиши технологик зарурат бўлиб,
югурдак тезлигига, ипнинг узилиш даражасига ва йигирилаётган ипнинг
чизиқли зичлигига қараб ўзгаради, яъни йигириш тезлигини чекловчи
омиллардан устивори ипнинг сифат кўрсаткичидир. Агар ип ўта равон
бўлса, пишиқлиги бўйича ўзгаришлар минимал даражадалиги туфайли
унинг баллондаги таранглиги кам ўзгариб узилмайди. Шунинг учун ҳам
мазкур муаммо мутахассисларни илгаридан қизиқтириб келади.
Маҳсулот ассортиментини кўпайтириш, машина унумдорлигини
ошириш ҳамда ип узулишини камайтириш бўйича ҳалқали йигириш
имкониятлари чекланган деб ҳисобланади. Шунга қарамай, ҳалқали
йигириш машинасини такомиллаштириш давом эттирилиб, ҳозир ипнинг
янги структуралиси-компакт иплар тайёрланмоқда.
Ўзбекистон тўқимачилик саноатига илғор технологияларнинг жорий
этилиши билан серунум йигириш машиналарида олинаётган ип
структураси ва хоссаларига таъсир этувчи омилларни ўрганиш асосида
маҳсулот сифатини бошқариш, йигириш самарадорлигини оширишда
муҳим аҳамиятга эгадир. Ҳалқали йигириш машинасида йигириш тезлиги
икки мартадан кўпроқ (12000 min
-1
дан 25000 min
-1
гача) ошди. Шунга мос
4
равишда ип шаклланишида ҳам ўзгаришлар содир бўлиши табиий ҳол.
Мазкур йўналишда «Табиий ва кимёвий толаларни йигириш» кафедраси
лабораториясининг етакчи фирмаларнинг илғор йигириш технологиялари
билан жиҳозланиши туфайли, илмий тадқиқот ишлари учун кенг
имкониятлар яратилди. Шундай тадқиқотлардан бири ип структураси ва
хоссаларига таъсир этувчи омилларни ўрганиб, маҳсулот сифатини
бошқариш йўналишида бажарилмоқда.
Диссертация
ишининг
илмий-тадқиқот
ишлари
билан
боғлиқлиги.
Республика Фан ва технологиялар марказининг Ф-121-1
«Разработка научных основ прогнозирования прочностных характеристик
текстильных нитей и полотен различных структур» мавзусидаги Давлат
гранти асосида институт режасига киритилган илмий тадқиқот иши билан
боғлиқ ҳолда бажарилган.
Тадқиқотнинг мақсади: «
Zinser» ҳалқали йигириш машинаси
ишлаши хусусиятларини тадқиқ этиб, унинг параметрларини назарий
ҳамда амалий изланишлар асосида муқобиллаб ип сифатини ошириш.
Тадқиқот вазифалари:
-
йигириш усуллари ва жараёнлар хусусиятларини таҳлил этиш;
- ҳалқали йигириш машиналарида ип сифатини яхшилаш йўлларини
ўрганиш;
- ҳалқали йигириш машинасида пишитиш жараёни ва ип хоссалари
орасидаги узвийликни аниқлаш;
- пишитиш учбурчаги параметрларининг ип струтураси ҳамда
хоссаларига таъсирини тадқиқ этиш;
- ип структурасининг пишиқлик кўрсаткичларига таъсирини аниқлаш;
- ип пишиқлигини толаларнинг жойлашишини инобатга олиб
ифодаловчи математик модель олиш;
- ип сифат кўрсаткичларига йигириш параметрлари таъсирини тадқиқ
этиш;
- компакт ип қурилмасида тадқиқотлар ўтказиш асосида физик-
механик кўрсаткичлари юқори, кам бурамли ип олишни асослаш;
- серунум ҳалқали йигириш машинаси ишлаш параметрларининг
оптимал катталикларини аниқлаш;
Тадқиқот объекти
ва предмети.
«Zinser» ҳалқали йигириш
машиналари, пахта толаси ва ундан йигирилган ип намуналари.
Тадқиқот методлари.
Технологик жараёнлар таҳлилида толаларни
йигириш асослари ва назарий механика ҳамда математик статистиканинг
умумий усулларидан фойдаланиб тегишли натижалар олинган ва
хулосалар чиқарилган.
Ипнинг сифат кўрсаткичлари «CentexUz» сертификация маркази
ҳамда «Мурувват текс» масъулияти чекланган жамиятнинг «Гурлан текс»
шаҳобчасида ўрнатилган Ҳиндистоннинг «PRIMIER», Германиянинг
«ZWEGLE» фирмалари ускуналарида аниқланди.
5
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар:
- пишитиш учбурчаги ўлчамларини ўзгартириш асосида толалари
тартибли жойлашган структурали ип йигириш параметрлари;
- қайишқоқ деформациянинг юклаш ва юксизлантиришдаги
бошланғич қийматлари орқали ип структураси ҳамда пишиқлигини
баҳолаш натижалари;
- ҳалқали йигириш машинасида кам бурамли, лекин узиш кучи юқори
ип йигириш параметрларининг қийматлари.
Илмий янгилиги:
Олиб борилган назарий ва амалий изланишлар
натижасида:
- ип структурасини пишитиш учбурчаги параметрларига боғлиқлиги
исботланди;
- илк бор урчуқ тезлигининг ип хоссаларига таъсири ўрганилиб, урчуқ
айланишлар частотаси катталашиши билан ипнинг пишиқлик тавсифлари
ўзгариши, яъни пишиқлиги ошиши, деформацияси эса камайиши
аниқланди;
-
ип
хоссасига
унинг
структурасида
толаларнинг
тартибли
жойлашганлиги бурамларга қараганда устунроқ таъсир кўрсатиши амалда
исботланди;
- компакт қурилма ёрдамида ипда толаларни зичлаб жойлаштириш
натижасида кам бурамли, физик-механик хосса кўрсаткичлари юқори ип
олинди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Ҳалқали
йигириш усулида ипнинг шаклланиши билан структураси ва хоссалари
орасидаги боғлиқлик унга таъсир этувчи параметрларни ҳисобга олиб
ўрганилган. Серунум ҳалқали йигириш машиналарида урчуқ тезлиги ва
пишитилганликнинг ип хоссаларига таъсирини ўрганиш асосида оптимал
ишчи параметрлар тавсия этилган. Натижада кам бурамли, юқори сифатли
ип олиш амалда асосланганлиги катта амалий аҳамиятга эга.
Натижаларнинг
жорий
қилиниши.
Тадқиқот
натижалари
«Мурувват текс» корхонасининг “Гурлан текс” шохобчасида ишлаб
чиқаришда жорий этилиб, RoCoS компакт ип қурилмаси 1200 та урчуқли
«Zinser-351» йигириш машинасида қўлланиб йилига 43180,35 минг сўм
иқтисодий самара олинади.
Ишнинг синовдан ўтиши.
Диссертациянинг асосий мазмуни бўйича
қуйидаги илмий анжуманларда маъруза қилинди ва муҳокамадан ўтди:
«Миллий иқтисодиётни барқарорлаштиришнинг ижтимоий-иқтисодий
омиллари»
Республика
миқёсидаги
илмий-амалий
анжуманида
(Наманган, 2008 й.), «Пахта тозалаш, тўқимачилик, енгил ва матбаа
саноатлари инновацион ривожланишнинг ва кадрлар тайёрлашнинг
долзарб
муаммолари»
Республика
илмий-амалий
анжуманида
(Тошкент, 2009 й.), «Пахта тозалаш, тўқимачилик, енгил ва матбаа
саноати техника ва технологияларининг такомиллаштириши муаммовий
масалаларни ечишда ёш олимларнинг иштироки» Республика илмий -
амалий конференциясида (Тошкент, 2010 й.), ТТЕСИ «Табиий ва
6
кимёвий толаларни йигириш» кафедрасининг кенгайтирилган илмий
семинарида (Тошкент, 2010 й.), Андижон муҳандислик-иқтисодиёт
институтининг илмий семинарида (Андижон, 2011 й.), ДК.067.01.01
ихтисослашган кенгаш қошидаги 05.19.03. «Тўқимачилик материаллари
технологияси» ихтисослиги бўйича илмий семинарида (Тошкент, 2011 й.).
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Диссертациянинг асосий
мазмуни бўйича 18 та иш эълон қилинган, жумладан, илмий-техник
журналларда 9 та мақола, ҳалқаро ва республика миқёсида ўтказилган
илмий-амалий анжуманлар материалларида 9 та тезис чоп этилган.
Диссертациянинг
тузилиши
ва
ҳажми.
Диссертация
132
саҳифадан иборат бўлиб, 46 та расм, 14 та жадвал ва 95 та адабиётлар
рўйхатини ўз ичига олган. Унинг таркиби кириш, тўртта бўлим, иқтисодий
самарадорлик, ишнинг умумий хулосалари, адабиётлар ҳамда иловалардан
иборат.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Диссертациянинг кириш
қисмида
ишнинг долзарблиги асосланиб,
тадқиқот
мақсади
ва
ҳал
қилинадиган
вазифалар
белгиланган.
Диссертациянинг илмий янгилиги ва натижаларнинг амалий аҳамияти
ёритилган.
Биринчи бўлимда
адабиётлар, патентлар ва бошқа илмий манбалар
ўрганилиб, бажарилган тадқиқотлар асосан урчуғи нисбатан паст
12000
min
-1
гача
тезликда
айланувчи
йигириш
машиналарида
бажарилганлиги келтирилади. Ўзбекистон корхоналарида ўрнатилган
ҳалқали йигириш машиналари эса яратилган йилига қараб, 17000 min
-1
ва
ундан юқори тезликларда ишлатилмоқда. Маълумки, ип турли йигириш
усулларида йигирилади. Йигириш усуллари бир биридан пишитиш усули
ва воситалари билан фарқланади. Ўрганилган илмий маълумотларга
қараганда пахта ипининг 80 фоизи ҳалқали машиналарда йигирилмоқда,
қолган 20 фоизи эса бошқа усулларга тўғри келади. Бунинг асосий сабаби
ҳалқали усулда йигирилган ип сифати бўйича бошқа усул ипларидан
устунлиги билан изоҳланади. Ҳалқали йигириш услуби икки юз йилдан
кўпроқ даврдан буён такомиллаштирилаётгани таъкидланган. Ҳалқали
йигириш машинасининг афзаллиги шундаки, унда олинган ип сифат
жиҳатидан жаҳон талабларини қондиради. Ўзбекистон корхоналарида
ўрнатилган ҳалқали йигириш машиналари асосан етакчи ҳорижий
фирмаларнинг тезкор, юқори унумли ускуналаридир. Улар орасида кенг
тарқалгани “Zinser” фирмасининг ҳалқали йигириш машинасидир. Мазкур
машина урчуғининг айланишлар частотаси ҳозир 25000 min
-1
гача
етказилган. Ҳорижий йигириш ускуналари билан жиҳозланганига қарамай,
Ўзбекистон корхоналарининг экспорт салоҳияти ҳар хилдир. Шунинг учун
ҳалқали йигириш усули имкониятларини кенгайтириш мақсадида машина
унумдорлигини
ошириш,
ип
сифатини
яхшилаш
йўналишларида
тадқиқотлар олиб борилмоқда. Урчуқ тезлиги кейинги йилларда икки ярим
марта ошиб, 25000-28000 min
-1
га етказилди. Ип сифатини яхшилаш
7
мақсадида эса ҳалқа, бегунок ва бошқа деталларни такомиллаштириш
билан бир қаторда, компакт қурилмалардан кенг фойдаланилмоқда.
Тўқимачилик корхоналарининг экспорт салоҳиятини ошириш учун
энг юқори, ҳалқаро 5 фоизли сифат категориясидаги рақобатбардош
маҳсулотлар ишлаб чиқарилиши лозим. Ҳозир бунинг учун ҳамма
шароитлар мавжуд.
Ўзбекистон корхоналарида асосан Германиянинг
«
Zinser» ҳамда
Швейцариянинг «Rieter» фирмалари ҳалқали йигириш машиналарида ип
йигирилиб, рақобатбардош маҳсулотлар тайёрланмоқда. Ваҳолонки, турли
корхоналарда йигириш машиналарининг параметрлари ҳар хил қабул
қилинган.
Айнан шунинг учун ҳам, ҳорижий йигириш машиналари ишлаши
параметрларининг ип сифати ва хоссаларига таъсирини ўрганиш долзарб
масала ҳисобланиб, диссертация ишининг мавзуси танланган.
Диссертация ишининг мақсади -
«
Zinser» ҳалқали йигириш
машинаси параметрларини назарий ҳамда амалий изланишлар асосида
тадқиқ этиб, ип сифатини оширишдан иборат деб биринчи боб якунланган.
Иккинчи бўлимда
ҳалқали йигириш машинасида пишитиш
жараёнининг ип структураси ва хоссаларига таъсирини таҳлил этиш
натижалари ёритилган. Ҳалқали йигириш машинасида чўзиш жараёни
натижасида ингичкалаштирилган маҳсулотга бурам бериб пишитилади.
Бурам бериш асосан урчуқнинг айланиши натижасида амалга оширилади.
Бурамлар ип ўралган найчадан бошлаб югурдакдан, сўнгра ип
йўналтиргичдан ўтиб, чўзиш асбобининг олдинги цилиндрини қамраб
турган пишитиш учбурчагига етиб боради. Шунинг учун максимал
пишитилганлик ипнинг найчага ўралган қисмида минимал қиймати эса
олдинги чўзувчи жуфтлик қисқичида бўлади. Бурамларнинг амалда
тарқалишини ўрганиш учун баллоннинг чўзувчи жуфтлик қисқичига яқин
қисми (22 mm узунлиги) суратга тушурилди. Чўзиш асбобининг олдинги
жуфтидан чиқаётган юпқа толалар момиғининг тўғри тўртбурчак шакли
дарҳол юмалоқ шаклга айланмай, аввал тўпланади, кейин ўқи зиг-заг
шаклда спиралсимон бўлиб катта қадамда буралиши, пастроқда эса
қадамлар кичрайиб, маҳсулот ўқи тўғри чизиқда жойлашиб ип
шаклланиши якунланади.
Йигириш тезлигининг катталашиши, йигириш машинасининг
такомиллашуви ҳамда турли мосламаларнинг қўлланилиши натижасида
пишитилганликнинг ип структураси ва хоссаларига таъсирини ўрганиш
бўйича ҳам тадқиқотлар олиб борилган. Компакт ип йигириш мосламалари
қўлланилиб, оддий ва тажрибавий пахта ип хоссалари қиёсланган.
Пишитилганлиги ортиши билан оддий ип ва компакт ипнинг ҳам
пишиқлиги катталашган, тукдорлиги эса камайган, ипнинг диаметри
кичрайиши аниқланган. Ипнинг пишитилганлиги унинг структурасига ҳам
таъсир кўрсатишини аниқлаш мақсадида дастлабки тажрибалар «Zinser-
350» ҳалқали йигириш машинасида ўтказилган. Бурамлари 740, 780, 820 ва
860 b/m, чизиқий зичлиги эса 20 teksли ип намуналари олиниб, физик -
8
механик хосса кўрсаткичлари аниқланган. Ипнинг нисбий узиш кучи
бурамлар катталашиши билан урчуқнинг ҳамма тезликларида ошган.
Бурамлар ошиши билан ипнинг узунлик бирлигига тўғри келувчи массаси
катталашади. Бу табиий ҳол бўлиб, толаларнинг ип ўқига нисбатан қия
жойлашиши ҳамда уларнинг зичлашиши натижасида ипнинг чизиқий
зичлиги
ҳам
катталашади.
Турлича
тезликларда
ип
чизиқий
зичликларининг ҳар хиллиги тўртинчи бобда батафсил таҳлил этилган.
Ҳисобий ва амалий бурамлар сони орасидаги фарқ, яъни бурамларнинг
йўқолиши пишитилганлик ортиши билан катталашади. Паст пишитишда
бурам йўқолиши кам, каттароқ пишитишда эса кўпроқ бўлиши тажрибалар
асосида аниқланди.
Ипнинг
пишиқлигини
ошириш
йўлларидан
бири
йигириш
машинасида пишитиш учбурчагининг параметрларини тўғри танлашдир.
Бу борада шуни таъкидлаш керакки, чўзиш асбобидан чиқаётган толалар
тутамчасининг структураси ўрганилганда, унинг шакли кесик конус
сифатида талқин қилинади. Пишитиш учбурчагида чекка толалар кўпроқ
тортилиб деформацияси ортади, марказийлари эса салқиб таранглиги паст
бўлади. Натижада толалар турлича деформацияланган ҳолатда бўлиб, ип
структураси
ва
хоссаларига
салбий
таъсир
кўрсатади.
Кўпроқ
деформацияланган толалар чўзилиб тортилганда тезроқ узилади, камроқ
тортилган марказий толалар эса аста-секин таранглашиб, чўзувчи кучларга
бардош беролмайди. Бу камчиликни бартараф этишнинг йўлларидан бири
пишитиш учбурчаги ўлчамларини кичрайтиришдир. Уни турли усулларда
амалга оширишга уринишлар бўлган. Нурилла Дадаханов олдинги
цилиндр устида иккита юкловчи валик ўрнатиб, ип сифатини қисман
оширишга муваффақ бўлган.
Мазкур бобда пневматик ва механик таъсирда ишловчи компакт ип
йигириш
қурилмалари
қиёсий
ўрганилиб,
механик
усулда
ишлайдиганининг афзалликлари таҳлил этилган. Rotorcraft фирмасининг
RoCoS компакт ип йигириш қурилмасида пишитиш учбурчагининг ҳам
баландлиги, ҳам катта асосининг эни бир вақтда кичрайтирилган. Мазкур
қурилма тажриба ўтказиш учун танлаб олиниб, «Zinser-351» йигириш
машинасига ўрнатилган.
Учинчи бўлимда
ипнинг структуравий тузилиши асосида механик
хоссалари моделлаштирилган.
Маълумки, урчуқ тезлигининг катталашиши ипнинг таранглигига
таъсир этиб, кўпинча шаклланаётган ипнинг узулишларини оширади. Бу
ҳодисани таҳлил этиш мақсадида «Zinser-350» ҳалқали йигириш
машинасида урчуқ тезлигининг ип таранглигига таъсири урчуқнинг
айланишлар частотаси 12000 min
-1
дан 24000 min
-1
гача оширилиб, ипнинг
баллондаги
таранглиги
ҳисобланди.
Урчуқ
тезлиги
икки
марта
катталашганда ип таранглиги 4,5 - 5 маротаба ортади. Тезликлар
ўзгаришининг баллон шаклига таъсири кўриб чиқилганда шу нарса
маълум бўлдики, урчуқ тезлиги баллон шаклини 20 teksли ипда
ўзгартирмайди, лекин ип таранглиги ўзгаради.
9
Мазкур ҳодиса ипнинг шакланишига, яъни пишитиш учбурчагида
толаларнинг тортилиб таранглашиши ўсиб, натижада ип структураси
ўзгариши муқаррар. Бу ҳодисани амалда синаш мақсадида дастлаб “Zinser
- 350” йигириш машинасида урчуқнинг айланиш частотаси 11000 min
-1
дан
15000 min
-1
гача ҳар 1000 min
-1
частотада ўзгартирилиб, чизиқий зичлиги
20 teksли ип намуналари олинди. Структуравий ўзгаришларни ўрганиш
учун узунликлари 250 ва 500 mm ли ип кесмаларига 50 g юк 60 минут
давомида осилиб деформация қийматлари қайд этилди. Шундан сўнг
намуна юксизлантирилиб 30 минут давомида унга дам берилди. Тажриба
натижалари бўйича тегишли графиклар қурилди (1-расм).
Вақт бўйича ип деформацияларининг ўзгариши
а)
б)
1-расм. Кесмаси 25 sm (а), 50 sm (б) ип намуналари деформацияларининг вақт
бўйича ўзгариши. 1 – 740 b/m, n
у
= 11000
min
-1
; 2 –860 b/m, n
у
= 11000
min
-1
;
3 – 740 b/m, n
у
= 15000 min
-1
; 4 –860 b/m, n
у
= 15000 min
-1
Шуни таъкидлаш керакки, ип намуналари икки чегаравий бурамлар
740 b/m ва 860 b/m да ҳамда ”Zinser-350” йигириш машинаси техник
имкониятларидан келиб чиқиб, урчуқнинг амалий минимал 11000 min
-1
ва
амалий максимал 15000 min
–1
айланишлар частотасида йигирилди. Кам
бурамли ип намуналари деформацияси урчуқ тезлигидан қатъий назар кўп
бурамли ип деформациясидан юкланган ва юксизланганда катта. Урчуқ
тезлиги кичик (11000 min
–1
) бўлганда йигирилган ип намуналарининг
умумий деформацияси урчуқ тезлиги катта (15000min
–1
) бўлгандагига
нисбатан кўпайганлигини таъкидлаш мумкин.
Чўзиш
асбобидан
чиқаётган
толалар
шаклланаётган
ипнинг
таранглиги таъсирида таранглашиб тўғриланади. Таранглик кучи ошган
сари толаларнинг тўғриланиб таранглашиши ҳам ортиб, улар ип
структурасига таранглашган ҳолда киради. Натижада ипга чўзувчи куч
таъсир этганда толаларнинг тўғриланиши эвазига содир бўлувчи узайиш
деформацияси камаяди. Худди шунингдек бурамларнинг ошиши билан
ҳам ипдаги толаларнинг таранглиги ортиб тўғриланади ва ип
деформацияси пасаяди. Урчуқнинг паст тезлигида йигирилган ипнинг
қайишқоқлик
деформацияси
юқори
тезликда
йигирилган
ипнинг
0
0,002
0,004
0,006
0,008
0,01
0,012
0,014
0,016
0,018
0
20
40
60
80
100
3
4
2
1
ε
t, min
0
0,002
0,004
0,006
0,008
0,01
0,012
0,014
0,016
0
20
40
60
80
100
4
3
2
1
ε
t, min
10
қайишқоқлик
деформациясидан
катталиги
ҳам
толаларнинг
тўғриланганлиги ошиши билан боғлиқдир. Шундай қилиб, урчуқ айланиш
тезлигининг ошиши ип структурасининг ўзгаришига олиб келиши
аниқланди. Мазкур графиклардан ипларнинг қайишқоқ ва пластик
деформациялари зоналари ҳамда юк қўйилганда ва юк олингандаги
дастлабки силжишнинг фарқлари билинмайди. Юк қўйилганда ва юк
олингандаги дастлабки силжишнинг рақамий қийматларини аниқлаш
мақсадида ип деформациясини ўлчашнинг махсус тензометрик асбоби илк
бор яратилди. У силжиш датчиги, ТОПАЗ-3-01 русумли тензометрик
кучайтиргич, АГАТ русумли таъминлаш блоки кучайтиргичи, Н-041
русумли қайд этгич - осциллограф ва осциллографнинг таъминлаш
блокидан ташкил топган.
Мазкур электр схема бўйича ўлчаш комплексининг ишлаш принципи
қуйидагидан иборат: датчик сигнали ТОПАЗ-3-01 кучайтиргич каналига
узатилади. Унда сигнал кучайтирилиб қайд этгич - осциллографга
узатилади. Келаётган сигналларни қайд этиш учун синалаётган материал-
ипнинг куч таъсирини, яъни деформацияни сезишига қараб осциллографда
ҳар хил турдаги гальванометрлардан фойдаланилади.
Турлича кучларда ип деформациясининг осциллографик фотоқоғозда
олинган ёзувлари кимёвий қайта ишланади. Кейин ўлчаш каналларининг
дастлабки олинган тарировка қийматларидан фойдаланиб, фотоёзувлар
статистик қайта ишланади ва ип деформацияланиши қонуниятлари таҳлил
этилади. Асбобни ишга тайёрлашдан олдин ип намунасига қараб тарировка
қилинади. Тензометрик датчикни тайёрлашда ва тадқиқот объектига
ўрнатишда барча талаблар инобатга олинган.
Тензометрик силжиш датчигини ясаш учун дастлаб пластина сирти
ноль
ғадир
-
будурликкача
сайқалланади
ва
ацетон
билан
мойсизлантирилади. Сўнгра тензорезисторлар пластинанинг иккала
томонига махсус елим билан ёпиштирилади. Шу тарзда ярим кўприк
схемасини йиғиш датчикларнинг сезувчанлиги икки карра оширилди.
Мазкур тадқиқот ишидаги конструкцияда ўрнатиш жойини инобатга олиб,
ишчи базаси 20 mm ва қаршилиги 200 Om бўлган 2КПБ-20-200 V русумли
тензорезисторлардан фойдаланилди.
Эксперимент ўтказиш учун аввал синалаётган ипни стенднинг икки
қисми орасига маҳкамлаб, силжиш датчигини «50см» белгига қўйиш
керак. Шундан кейин ипни синашга киришилади. Осциллограф ёқилиб,
фотоқоғоз тортилиши 10 mm/sec тезликда амалга оширилиб, ип
намунасига ҳар 2-3 секунд оралигида бир учига олдиндан тайёрлаб
осилган юк орқали чўзувчи куч таъсир эттирилди. Дастлабки ёзиш
жараёни 15 секунд тўхтовсиз давом этади, қолган вақтларда (1, 3, 5, 10, 15,
30 ва 60 дақиқаларда) эса 3 секунддан ёзиш амалга оширилди.
Чўзувчи куч олингандан сўнг 30 min давомида ипнинг ҳолати
кузатилди. Бунинг учун осциллограф ёқилгандан 2-3 секунд кейин чўзувчи
куч олиниб (намуна юксизланиб), 30 секунд давомида ип ҳолати қайд
этилди.
11
Юклашдаги максимал силжиш (деформация) ва юк олингандан кейинги
силжиши (деформацияси)нинг фарқи ипдаги қолдиқ деформациянинг
сонли қийматини кўрсатади.
Намуналар юкдан ҳар хил деформацияланиб, вақт ўтиши билан
графиклар орасидаги фарқ ортиб боради. Биринчи намуна - оддий ип
нисбатан кам вақт (2 секунд)да узайиб улгуради. Компакт ипнинг
юклашнинг бошланғич онларидаги деформацияланиши эса оддий ипга
нисбатан секинроқ(4 секунд) содир бўлади(2- а) расм).
Урчуқ айланишлар частотаси 13000 min
-1
ва пишитилганлик 740 b/m
бўлган 20 teksли ипнинг бир цикли деформацияси
2 - Расм. 1- Оддий ип, 2- Компакт ип. а) Бошланғич деформация (4 сония
оралиғида), б) деформация (60 минут оралиғида), в) деформациянинг қайтиши
(2 секунд оралиғида), г) деформациянинг тугаши (30 минут оралиғида).
Компакт ип 2 секунд вақтда оддий ипга нисбатан деярли уч марта
камроқ чўзилиши 2- а) расм дан яққол кўриниб турибди. Бу ҳолат, албатта,
ип структураси ва ипда толаларнинг ҳолати ҳамда жойлашишидаги ҳар
хиллик билан изоҳланади. Худди шунга ўхшаш ҳолат ип юксизланганда
ҳам содир бўлади (2- в) расм). Оддий ип секинроқ (2 sek), компакт ип эса
икки марта тез (1 sek) қисқаради. Демак, ипларнинг қисқариш даври
турличалиги уларнинг қайишқоқлиги ҳар хиллигидан.
Деформациянинг бошқа қисмлари кўринишлари ип намуналарини
солиштириш учун айрим ҳолларда бўлиб, 2- б, г расмларда келтирилган.
t, sek
б)
0
0,005
0,01
0,015
0,02
1
2
2
4
60
1800
3600
0
0,005
0,01
0,015
0,02
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
1
2
ε
а)
0
0,005
0,01
0,015
0,02
1
2
3601
3602
3660
5400
4500
0
0,005
0,01
0,015
0,02
1
2
3600,0
3600,5
3601,0
3601,5
3602,0
ε
t, sek
г)
в)
12
Расмнинг б) қисмида ипнинг 60 минут довомида, г) қисмида эса
юксизланган дастлабки онларидан кейинги 30 дақиқа довомида
деформацияланиш графиклари тасвирланган. Оддий ип юк таъсирида
чўзилиб секин бўлса-да, деформацияланишда давом этади. Компакт ип
осилган юк таъсирида дастлабки онларда чўзилганда сўнг вақт ўтиши
билан деформацияланмайди. Бу оддий ва компакт усулда ҳалқали
машинада йигирилган ип структураси хусусиятларидир.
Юксизланган ип дастлабки онлар (1, 2 sek)да жуда тез қисқариб,
кейинги «дам» олиш давомида ип намуналарининг деформациялари аста-
секин камайиб боради.
Ип деформацияси урчуқ айланишлар частотаси 13000 min
-1
да,
пишитилганлик 740 b/m, чизиқий зичлиги 20 teksли оддий ва компакт ип
намуналарида аниқланди (2-расм).
Ю.Н.Робатновнинг ползучест назариясига асосланиб юк осилганда
ипда толалар ҳолатининг ўзгариши назарий аниқланиб ва тензометрик
ўлчаш натижалари мослиги билан тасдиқланди.
Юклашнинг бошланғич онларида компакт ип деформацияланиши
оддий ипга нисбатан икки марта секинроқ (4 sek), юксизланганда эса
аксинча оддий ип секинроқ (2 sek), компакт ип эса икки марта тез (1 sek)
қисқариши асосида компакт ипда толалар тартиблироқ жойлашгани
исботланди.
Йигирилган ипларда содир бўлувчи мазкур ҳолатлар йигириш
технологиясида илк бор тажрибавий тадқиқ этилиб, ипда толаларнинг
жойлашиши, яъни ип структураси унинг пишиқлигини оширишда
устуворлиги амалда исботланди.
Тўртинчи бўлимда
ипнинг сифатига таъсир этувчи омиллар дастлаб
ТТЕСИнинг ўқув лабораториясида ўрнатилган «Zinser-350» ҳалқали
йигириш машинасида ўрганилди. Бунда асосан урчуқнинг айланишлар
частотаси ва ипнинг пишитилганлиги ўзгартирилди.
Œrlicon фирмасига қарашли «Zinser-350»
ҳалқали йигириш
машинасида урчуқнинг 11000, 12000, 13000, 14000 ва 15000 min
-1
айланишлар частотасида чизиқий зичлиги 20 teksли ип намуналари
олиниб, уларнинг физик-механик хосса кўрсаткичлари аниқланди. Ипнинг
чизиқий зичлиги урчуқ айланиш частотаси таъсирида ўзгариши маълум
бўлди. Бунинг асосий сабаби шундаки, урчуқнинг тезлиги ошган сари
ипнинг баллон қисмидаги таранглиги ортади. Ип бўйлаб йўналган
таранглик кучи пишитиш учбурчагига етиб бориб, ундаги толаларга ҳам
таъсир кўрсатади. Толаларнинг буралиб ипга ўтмаган қисми тортилиб
тўғриланади ва таранглашади. Катта тезлик таъсирида толанинг
тўғриланиши ҳамда маҳсулотнинг қисман бўлса-да, узайишига олиб
келади. Натижада чиқаётган тутамча массаси ўзгармаган ҳолда ундаги
толаларнинг тўғриланиши ҳисобига маҳсулот узунлиги оз бўлса-да ортиб,
унинг чизиқий зичлиги пасаяди. Ип таранглигининг ортиши пишитиш
учбурчагида толаларнинг тўғриланишига ва кўпроқ таранглашишига
таъсир қилганлиги учун ижобий омил қаторига киритса бўлади. Иккинчи
13
томондан толаларнинг тўғриланиши ва таранглашиши жараёнида ўзаро
силжиши ҳам содир бўлиши мумкин.
Фирманинг тавсиясига кўра урчуқнинг тезлиги 25000 min
-1
гача
бўлиши мумкин. Адабиётларда урчуқ тезлигининг ортиши натижасида
ипнинг узилиши кўпайгани таъкидланади. Урчуқ айланишлар частотаси
ошиши таъсирида ипнинг чизиқий зичлиги камайиши аниқланди.
Тўрттала бурамларда ҳам ипнинг чизиқий зичлиги
урчуқ
айланишлари частотаси ошиши билан 2,5 % атрофида камаяди. Демак, ип
номинал чизиқий зичликдан 2,5 % ингичкароқ бўлиб қолади. Бундай ҳолда
олинган ип стандарт ип ҳисобланади, чунки стандартда чизиқий зичлик
ўзгаришининг паст чегараси сифатида 2,5 % га рухсат берилади. Бу ҳол
барчани ҳам қаноатлантиравермайди, чунки истеъмолчи фарқ чегарасини
белгилайди ва у доим ҳақ ҳисобланади. Шунинг учун жаҳон стандарти
талаблари бўйича бундай ип паст сифатли ҳисобланиб, нархи ҳам
тегишлича пасаяди.
Урчуқ тезлиги ип чизиқий зичлигига таъсир этганлиги учун, унинг
узунлик бирлигига тўғри келувчи бурамлари сони (пишитилганлик)га ҳам
таъсир
этиши
табиий
ҳолдир.
Шунинг
учун
ипнинг
амалий
пишитилганлиги номинал бурамларга нисбатан тадқиқот диапазонида
3,5 % дан 8,3 % гача йўқолганлиги аниқланди. Албатта, бу салбий
ҳодисадир, чунки энергиянинг бир қисми беҳуда сарфланиб, ундан
фойдаланиш
коэффициенти
пасаяди.
Йигириш
тезлигининг
ип
пишиқлигига таъсирини тадқиқ этиш учун «узайиш» диаграммалари
таҳлил этилди.
Урчуқ айланишлар частотасининг ўрганилган диапазон (11000 дан
15000 min
-1
гача)
да ўзгариши ип хоссаларидан чизиқий зичлигига ва
пишитилганлигига сезиларли таъсир кўрсатади. Ипнинг узиш кучи ҳамда
узишгача пишиқлигига эса урчуқ тезлигининг таъсири камлиги учун,
урчуқнинг амалда қўлланилаётган айланишлар частотаси 17000 min
-1
гача
катталаштириб, тажрибаларни «Zinser–351» такомиллашган ҳалқали
йигириш машинасида математик моделлаштириб ўтказилди.
Урчуқ юқори тезликларида ҳамда юқори бурамларда олинган иплар
бўшроқ (чўзувчи куч пастроқ), камроқ буралганлари эса пишиқроқлиги
кўзга ташланади. Бу ҳолатни фақат ип структурасидаги ўзгаришлар билан
тушунтириш мумкин.
Шундай қилиб, урчуқнинг турли тезликларида бурам таъсири
ўрганилиб кам бурамли (740 b/m) ипни юқори тезлик (15000
min
-1
)да
сифатли қилиб олиш мумкинлиги амалда исботланди.
Ип буралиб пишитилганда ипнинг кўндаланг кесимидаги толалар
ички толаларга босилиб, улар орасидаги контакт ортиб ишқаланиш
кучлари катталашиб боради. Шунинг учун бурамлар каттароқ ва ип
толалари бир–бирига ишқаланиш кучлари катталиги туфайли чўзувчи
кучга каттароқ қаршилик кўрсатади. Кам бурамли ипда толалар орасидаги
контакт юзалари камроқ ва чўзувчи кучларга қаршилиги нисбатан кичик
бўлганлиги туфайли узиш кучи ҳам пастдир. Уни орттириш учун толалар
14
орасидаги контактни кўпайтириш лозим. Масалан, бошқа усулларда
зичлаш йўли билан ҳам буни амалга ошириш мумкин. Ипнинг пишиқлиги
3% гача чўзилганда бир хил бўлиб, узишгача пишиқлиги деярли
ўзгармайди.
Агар ипнинг чизиқий зичлиги бўйича нотекислиги паст бўлиб,
тасодифий зарб кучлари бўлмаса, ипнинг таранглиги бўйича нотекислиги
ҳам пасайиб ип узилмай йигирилади. Агар таъминловчи маҳсулот
йигиришга нотўғри тайёрланса, ифлослик ва нуқсонлар кўп бўлса, ипнинг
бурамларини камайтириб бўлмайди. Буни яхши билган етакчи фирмалар
мутахассислари толани тозалашга, ундаги калта толаларни ажратишга
алоҳида эътибор беради.
«Zinser-351» ҳалқали йигириш машинасида пишитилганлиги 20%
гача камайтирилган ип намуналари олиниб, сифат кўрсаткичлари
текширилиб қайта ишлашга, яъни тўқишга лойиқлиги аниқланди.
Сўнги пайтларда ҳалқали йигириш ипи сифатини ошириш мақсадида
баъзи фирмалар махсус қурилмалар таклиф этишди. Улар орасида
Rotorcraft
фирмасининг
RoCoS
қурилмаси
сўнгги
ихтиролардан
ҳисобланади.
Мазкур
қурилма
бошқа
фирмаларда
тайёрланган
қурилмалардан
фарқли
ўлароқ
қўшимча
қувват,
ҳаво
қувури,
электродвигател, вентилятор, перфо сиртли пластина ёки барабанларга
эхтиёжи йўқлиги билан эътиборлидир.
RoCoS қурилмаси ҳалқали йигириш машинаси чўзиш асбобининг
олдинги цилиндри устига жойлаштирилади. Унинг хусусияти шундаки,
олдинги цилиндр устида иккита юкловчи валик ҳамда чиқаётган момиқ
энини жипсловчи зичлагичга эга. Шуниси эътиборлики, зичлагич ўзгармас
магнит пластинкаси устида бўлганлиги учун цилиндрга тортилиб туради.
Иккита юкловчи валик олдинги цилиндрни қамраганлиги туфайли
пишитиш учбурчагининг баландлиги ҳам камайиб, ип шаклланишида
ўзгаришлар содир бўлади.
Пишитиш учбурчагининг баландлиги ва энини камайтириш ёки
бутунлай йўқотиш йўли билан ижобий натижаларга эришиш мумкин. Шу
мақсадда Rotorcraft фирмасининг RoCoS компакт ип қурилмасидан
фойдаланиб, «Мурувваттекс» корхонасида ўрнатилган «Zinser-351»
ҳалқали йигириш машинасида тажрибалар ўтказилди. Карда ҳамда қайта
тараш йигириш тизимида урчуқнинг турлича тезликларида, турлича
пишитиш коэффициентига эга, чизиқий зичлиги 20 teksли ип олинди.
Тадқиқотларни ўтказишда пахта толасининг IV типга оид Хоразм-127,
Бухоро-102 ва Меҳнат селекцияси биринчи навларидан тузилган
аралашмадан ип йигирилди. Тадқиқотлар тўрт хил бурам (740, 780, 820,
860 b/m) да ва урчуқнинг уч хил тезлик (13000, 15000, 17000 min
-1
) ларида
ўтказилди. Олинган ип намуналарининг физик-механик хоссалари
ўрганилиб, натижалар 1-жадвалда жамланди.
Жадвалдаги
кўрсаткичлар
таҳлил
этилганда,
ипнинг
барча
кўрсаткичлари сифат жиҳатидан компакт ип афзалликлари кўриниб
15
турибди. Ипнинг узиш кучи ҳамма вариантларда компакт ип, оддий карда
ипидан камида 1 sN/teks, кўпи билан 3 sN/teksга устундир.
1-жадвал
Ипнинг физик-механик хосса кўрсаткичлари
Номинал пишитилганлик, К
н
, b/m
Кўрсаткичлар номи ва
ўлчов бирликлари
740
780
820
860
Урчуқ айланишлар
частотаси, min
-1
13000 15000 17000 13000 15000 17000 13000 15000 17000 13000 15000 17000
Оддий
13,25 12,82 12,59 14,13 14,04 13,42 14,54 14,81 14,32 15,31 14,37 16,15
Нисбий узиш
кучи, R,
sN/teks
Компакт
15,93 15,85 15,71 16,03 16,83 16,25 16,65 16,77 16,62 17,41 16,93 17,41
Оддий
409
195
187
218
204
320
583
212
128
596
175
115
50 m
узунликдаги,
3 mm дан узун
бўлган туклар
сони, дона
Компакт
55
34
65
43
39
43
77
43
20
78
25
26
Оддий
714
669
671
736
706
698
772
726
713
810
747
731
Амалий
пишитилган-
лик, К
а
, b/m
Компакт
717
683
703
765
727
716
787
749
722
820
785
775
Оддий
15,79 16,29 16,34 15,99 16,25 16,28 15,99 16,28 16,27 15,93 15,95 16,04
Чизиқий
зичлиги бўйи-
ча нотекисли-
ги, C
2
{T} %
Компакт
15,38 15,88 15,54 15,48 15,65 15,03 14,69 15,78 15,85 15,36 15,56 15,76
Оддий
7,36
8,53 11,04 7,08
8,7
10,23 6,41 8,24
8,50
9,3
6,76 4,99
Узиш кучи
бўйича
нотекислиги,
C
2
{Р} %
Компакт
9,08
7,04
8,57
7.28
7.02
8,95
7,13 7.75
7.56
8.1
7.44 8.42
Узиш кучи бўйича нотекислик қийматлари солиштирилганда, оддий
ипда урчуқнинг паст тезлиги (13000 min
-1
)да биринчи учта питилганлик
(740, 780, 820 b/m)да кам. Урчуқнинг айланишлар частотаси 15000; 17000
min
-1
да олинган оддий ипнинг узиш кучи бўйича нотекислиги компакт
ипникидан каттароқ.
Ипдаги структуравий ўзгаришларни ўрганиш мақсадида оддий ва
компакт иплар урчуқнинг икки хил тезлиги (13000, 17000 min
-1
)да ва икки
хил бурамлар (740, 860 b/m)да карда йигириш усулида, сўнгра қайта тараш
усулида эса бир хил тезликда (17000 min
-1
), 809 b/m пишитилганликда
йигирилди. Урчуқнинг катта айланишлар частотасида паст ва юқори
бурамларда олинган карда ипининг узиш графиги энг юқорида жойлашиб,
унинг чўзилишга қаршилиги, яъни пишиқлиги катталигини кўрсатди
(3-расм).
Юқори бурамда, икки хил тезликда олинган компакт ипнинг
намуналари пишиқлиги бир хил қийматга эга. Шунинг учун паст
бурамларда урчуқнинг таъсири сезилса, юқори бурамларда эса сезиларли
бўлмаслиги ипнинг структурасидаги ўзгаришлар билан боғлиқ деб
изоҳланади. Худди шунингдек қайта таралган ипнинг узиш графиклари
16
(3-расм. в) да ҳам компакт ипнинг пишиқроқлиги яққол кўриниб турибди.
Компакт ип қурилмаси қайта таралган ип олишда ҳам афзалликлари
намоён бўлди.
Тажрибавий ва намунавий ипларнинг узайиш диаграммалари
3-расм. (а, б) карда, (в) қайта таралган ипларнинг узайиш диаграммалари. а) 740
b/m, б) 860 b/m бурамда, урчуқнинг 13000 min
-1
да (1-тажрибавий; 2-оддий ип),
17000 min
-1
да (3-тажрибавий; 4-оддий ип); в) 809 b/m, бурамда урчуқнинг
17000 min
-1
да (1-тажрибавий; 2-оддий ип);
Ипнинг хоссаларига таъсир этувчи омиллардан яна бири унинг
пишитилганлигидир. Унинг жадвалдаги қийматлари таҳлил этилганда,
урчуқ тезлиги катталашиши билан бурамлар йўқолиши даражаси
ортишини
кўриш
мумкин.
Ҳамма
вариантларда
компакт
ипда
бурамларнинг йўқолиши оддий ипникига қараганда камроқдир. Бу
компакт қурилма афзаллигидан далолат. Унинг афзалликларидан яна бири
ип тукдорлигини камайтиришида.
Ипнинг тукдорлиги (S3) 50 метрда учрайдиган 3 mm ли ва ундан
узун туклар сони оддий ипда компакт ипникига қараганда ўртача саккиз
мартадан кўпроқ учрайди, яъни компакт қурилма ип тукдорлигини кескин
камайтиради.
Ипнинг чизиқий зичлиги бўйича нотекислиги барча бурамларда
урчуқнинг тезлиги ошиши билан катталашади. Шунингдек урчуқ тезлиги
ошиши, ип таранглигини орттириб ипда структуравий ўзгаришлар, яъни
толаларнинг кўпроқ тўғриланишига олиб келади. Шуни таъкидлаш
лозимки, мазкур ўзгаришлар оддий ҳамда компакт ип нотекислигидаги
мутаносиблик билан асосланади.
Тажрибаларни математик режалаштириб регрессия моделларини
олиш учун Коно Ко
2
3
2
матрицаси танланди ва «Zinser–351» ҳалқали
йигириш машинасида тажрибалар ўтказилди (2-жадвал).
Ип сифатига таъсир этувчи омиллар - Х
1
– урчуқнинг айланиш
частотаси, ва Х
2
– пишитилганликнинг асосий сатхлари ва ўзгариш
оралиқлари қийматлари келтирилган.
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
0 0,5 1
1,5 2 2,5
3
3,5 4 4,5 5
5,5 6 6,5
ε, (%)
R,
s
N
/t
ek
s
3
1
4
2
а)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 6,5
ε, (%)
R,
s
N
/t
ek
s
3 1
4 2
б)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
4,5
5
5,5
6
6,5
R,
s
N
/t
ek
s
ε, (%)
1
2
в)
17
2-жадвал
Омилларнинг ўзгариш сатхлари
Омиллар
Ўзгариш
сатхлари
Номи
Кодлари
Ўлчов
бирлиги
-1
0
1
Ўзгариш
оралиғи
Урчуқ тезлиги
X
1
min
-1
13000
15000
17000
2000
Пишитилган-
лик
X
2
b/m
740
780
820
40
Оптималланувчи параметрлар – ипнинг нисбий узиш кучи, унинг
тукдорлиги, чизиқий зичлиги ва нисбий узиш кучи бўйича квадратик
нотекисликлари иккита вариантда - оддий ҳамда компакт иплар учун
алоҳида ҳисобланди. Шундай қилиб, жами саккизта қуйида келтирилган
регрессион тенгламалар олинди.
Компакт ипнинг:
1. Нисбий узиш кучи, sN/teks
2
2
2
1
2
1
2
1
1
3
,
0
34
,
0
08
,
0
56
,
0
47
,
0
86
,
16
x
x
x
x
x
x
Y
;
2. Тукдорлиги, S3
2
2
2
1
2
1
2
1
2
2
4
25
,
2
666
,
8
999
,
6
67
,
42
x
x
x
x
x
x
Y
;
3. Чизиқий зичлиги бўйича квадратик нотекислиги, %
2
2
2
1
2
1
2
1
3
16
,
0
05
,
0
37
,
0
342
,
0
258
,
0
52
,
15
x
x
x
x
x
x
Y
;
4. Нисбий узиш кучи бўйича квадратик нотекислиги, %
2
2
2
1
2
1
2
1
4
397
,
0
067
,
0
063
,
0
999
,
0
353
,
1
905
,
7
х
x
x
x
x
x
Y
.
Оддий ипнинг:
1. Нисбий узиш кучи, sN/teks
2
2
2
1
2
1
2
1
5
274
,
0
169
,
0
19
,
0
777
,
0
452
,
0
238
,
14
x
x
x
x
x
x
Y
;
2. Тукдорлиги, S3
2
2
2
1
2
1
2
1
6
625
,
68
125
,
20
25
,
70
496
,
112
996
,
96
466
,
233
x
x
x
x
x
x
Y
;
3. Чизиқий зичлиги бўйича квадратик нотекслиги, %
2
2
2
1
2
1
2
1
7
03
,
0
025
,
0
16
,
0
143
,
0
142
,
0
191
,
16
x
x
x
x
x
x
Y
;
4. Нисбий узиш кучи бўйича квадратик нотекислиги, %
2
2
2
1
2
1
2
1
8
016
,
0
641
,
0
105
,
0
989
,
0
302
,
1
164
,
8
x
x
x
x
x
x
Y
;
Қўйилган
масала-йигириш
машинаси
ишининг
оптимал
параметрларини
аниқлаш
мақсадида
“Тurboрaskal”
дастуридан
фойдаланиб, параметрларнинг изолиниялари компакт ва оддий ип учун
қурилиб, оптимал вариантлар аниқланди.
Диссертациянинг бешинчи бобида Rotorcraft фирмасининг RoCoS
компакт ип қурилмаси 1200 та урчуқли «Zinser-351» ҳалқали йигириш
машинасида қўлланиб, олинадиган йиллик иқтисодий самарадорлик
43180,35 минг сўмни ташкил этиши ҳисоблаб аниқланди.
18
УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР
1.
«Zinser-350»
ҳалқали
йигириш
машинасида
белгиланган
пишитилганлик 860 b/m бўлганда ипдаги бурамлар сони амалий тадқиқот
натижасида 7 % гача кам бўлиши аниқланиб, унинг ип хоссаларига таъсир
кўрсатиши ўрганилди.
2. Ип пишиқлигини сақлаш мақсадида компакт қурилмалар таҳлил
қилинди ва улар орасида механик таъсир кўрсатувчилари ишлашга
қулайлиги, қўшимча сарф-харажат қилинмаслигини ҳисобга олиб
ROTORCRAFT фирмасининг RoCoS компакт ип йигириш қурилмаси
илмий тадқиқот учун танланди.
3. Янги яратилган махсус тензометрик асбоб ёрдамида ип
намуналарини юклаш ва юксизлантиришнинг дастлабки онларидаги
ўзгариши баҳоланди.
4. Юклашнинг бошланғич даврида компакт ип деформацияланиши
оддий ипга нисбатан икки марта секинроқ (4 секунд), юксизланганда
аксинча оддий ип секинроқ (2 секунд), компакт ип эса икки марта тез
(1секундда) қисқариши асосида тажриба ипида толалар тартиблироқ
жойлашгани исботланди.
5. Ю.Н.Робатновнинг ползучест назариясига асосланиб юк осилганда
ипда толалар ҳолатининг ўзгариши назарий аниқланди ва тензометрик
ўлчаш натижалари мослиги билан тасдиқланди.
6. «Zinser-351» машинасида назоратдаги ипда бурамларнинг
йўқолиши 11% ни ташкил этган бўлса, танланган RoCoS компакт ип
йигириш қурилмасини ўрнатиб, бурамларнинг йўқолиши 2 марта
камайишига эришилди.
7. Компакт қурилма ёрдамида ип структурасида толаларнинг
тартибли жойлашиши натижасида нисбий узиш кучини 14 % ошишига,
нотекислигини 4 % камайишига, тукдорлигини эса 80 % камайтиришга
эришилди.
8. Тажрибаларни кўп омилли математик режалаштириш асосида
регрессион моделлар олиниб, ҳалқали ип хосса кўрсаткичлари (нисбий
узиш
кучи,
тукдорлиги,
нотекисликлари)га
урчуқ
тезлиги
ва
пишитилганликнинг таъсири ўрганилди ҳамда муқобил параметрлари
танланди.
9. Компакт қурилма ёрдамида пишитилганликни меъёр (850 b/m)га
қараганда 13-10 фоизга камайтириб (740-780 b/m) олинган компакт ип
хосса кўрсаткичлари (узиш кучи, тукдорлик, нотекислик) яхшиланди.
10. «Мурувваттекс» корхонасида Rotorcraft фирмасининг RoCoS
компакт ип қурилмаси 1200 та урчуқли битта «Zinser–351» ҳалқали
йигириш машинасига ўрнатилиб, олиниши кутилаётган бир йиллик
иқтисодий самарадорлик 43 миллион сўмни ташкил этади (Далолатнома
10.06.2009).
19
Шундай қилиб,
«
Zinser» ҳалқали йигириш машинаси ишлаши
хусусиятлари тадқиқ этилиб, пишитиш учбурчаги ўлчамларини компакт ип
қурилмаси ёрдамида ўзгартириб ҳамда йигириш машинаси ишчи
параметрларини муқобиллаб ип узиш кучини ошириш, нотекислигини
камайтириш йўллари амалда тасдиқланди.
ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ
1.
Қ.Ж. Жуманиязов, Ҳ.Т.Бобожанов, Қ.Ғ.Ғофуров, Ж.Қ.Ғофуров.
Ҳалқали ип йигириш машинасида кам бурамли трикотаж ипи ишлаб
чиқариш // Ж. Тўқимачилик муаммолари. -Тошкент, 2008. –№ 2.
–Б. 23-26.
2.
К.К.Жуманиязов,
Х.Т.Бабаджанов,
Д.К.Ғофуров.
Исследование
влияния скоростных режимов на свойства пряжи кольцевого прядения
// Ж. Тўқимачилик муаммолари. -Тошкент, 2008. –№ 2. –Б. 31-33.
3.
Ҳ.Т.Бобожанов, Ж.К.Гафуров. Кам бурамли ип ишлаб чиқариш //
Миллий иқтисодиётни барқарорлаштиришнинг ижтимоий-иқтисодий
омиллари: Республика миқёсидаги илмий - амалий анжумани. 29-30
май, 2008. -Наманган: НамМИИ, 2008. -Б. 78-79.
4.
Ҳ.Т.Бобожанов, М.Алимов, А.Абдуқаюмов, Ж.Қ.Ғофуров. Ипнинг
очиқ
учида
бурамлар
тарқалиши
//
Миллий
иқтисодиётни
барқарорлаштиришнинг ижтимоий-иқтисодий омиллари: Республика
миқёсидаги илмий - амалий анжумани. 29-30 май, 2008. -Наманган:
НамМИИ, 2008. -Б. 80-81.
5.
К.Жуманиязов,
Б.Мардонов,
Д.К.Ғофуров,
Х.Т.Бабаджанов.
Определение зон растяжения и проскальзывания волокон в
поперечном сечении пряжи и оценка прочности при её кручении // Ж.
Тўқимачилик муаммолари. -Тошкент, 2009. –№ 2. –Б. 17-22.
6.
Х.Т.Бобожанов, Қ. Ғ.Ғофуров, Ж.Қ.Ғофуров Натяжение и деформация
нити на кольцепрядильной машине Zinser-350 // Ж. Тўқимачилик
муаммолари. -Тошкент, 2009. –№ 3. –Б. 28-30.
7.
К.Жуманиязов, Б.Мардонов, Ж.К.Гафуров, Х.Бабаджанов. Оценка
прочности пряжи при ее кручении // Механиканинг ҳозирги замон
муаммолари: Халқаро илмий-техник конференция. -Тошкент, 23-24
сентябр, 2009 йил, II-том, -С. 98-10.
8.
Х.Т.Бобожанов, Қ. Ғ.Ғофуров, Ж.Қ.Ғофуров. Исследование составных
частей деформации кольцевой пряжи // Пахта тозалаш, тўқимачилик,
енгил ва матбаа саноатлари инновацион ривожланишнинг ва кадрлар
тайёрлашнинг долзарб муаммолари: Республика илмий - амалий
анжумани. -Тошкент: ТТЕСИ, 14-15 октябр, 2009 йил, I-том, -Б.
223-226.
9.
Д.К.Тангрибердиев, Ҳ.Т.Бобожанов, Қ.Ғ.Ғофуров Ип пишиқлигини
қиёсий ўрганиш // Пахта тозалаш, тўқимачилик, енгил ва матбаа
саноати техника ва технологияларининг истиқболлари: Республика
20
илмий - амалий конференцияси. 22-33 май, 2009. -Тошкент: ТТЕСИ,
-Б. 76.
10.
Х.Махмудов,
Х.Т.Бобожанов,
Қ.Ғ.Ғофуров.
Ҳалқали
йигириш
машинасида йигириш тезлигининг ип хоссаларига таъсири // Пахта
тозалаш, тўқимачилик, енгил ва матбаа саноати техника ва
технологияларининг истиқболлари: Республика илмий - амалий
конференцияси. 22-33 май, 2009. -Тошкент: ТТЕСИ, -Б. 77.
11.
Д.К.Тангрибердиев, Ҳ.Т.Бобожанов, Ш.Р.Файзуллаев Ип таранглигига
урчуқ айланишлар частотасининг таъсири // Пахта тозалаш,
тўқимачилик, енгил ва матбаа саноати техника ва технологияларининг
истиқболлари: Республика илмий - амалий конференцияси. 22-33
май, 2009. -Тошкент: ТТЕСИ, -Б. 78.
12.
К.Жуманиязов, Х.Т.Бобожанов, Ж.К.Гафуров. Сравнение устройств
для компактной кольцевой пряжи // Ж. Тўқимачилик муаммолари.
-Тошкент, -2009. –№ 4. –Б. 23-25.
13.
Ҳ.Т.Бобожанов, Д.К.Тангрибердиев, А.Б.Каримов. Урчуқ тезлиги ва
пишитилганликнинг ип сифатига таъсири // Пахта тозалаш,
тўқимачилик, енгил ва матбаа саноати техника ва технологияларининг
такомиллаштириши муаммовий масалаларни ечишда ёш олимларнинг
иштироки: Республика илмий - амалий конференцияси. Тошкент:
ТТЕСИ, 21-22 май, 2010. -Б. 93.
14.
Ҳ.Т.Бобожанов,
Д.К.Тангрибердиев,
А.Б.Каримов.
Компакт
ип
қурилмаси ва унинг ишлашини тадқиқ этиш // Пахта тозалаш,
тўқимачилик, енгил ва матбаа саноати техника ва технологияларининг
такомиллаштириши муаммовий масалаларни ечишда ёш олимларнинг
иштироки: Республика илмий - амалий конференцияси. Тошкент:
ТТЕСИ, 21-22 май, 2010. -Б. 114.
15.
К.Жуманиязов, Ҳ.Т.Бобожанов, Ж.К.Гафуров. Компакт ип ва унинг
сифат кўрсаткичлари // Ж. Тўқимачилик муаммолари. -Тошкент, -
2010. – № 2. –Б. 37-40.
16.
Ҳ.Т.Бобожанов, Ж.К.Гафуров, У.Х.Мелибоев, Қ.Ғ.Ғофуров. Ҳалқали
йигириш машинаси ишчи параметрларини оптималлаштириш // Ж.
Тўқимачилик муаммолари. -Тошкент, -2010. –№ 2. –Б. 45-50.
17.
Ж.К.Гафуров, Ҳ.Т.Бобожанов, Б.Зиёвуддинов Пишитиш учбурчаги
параметрларининг ип структураси ва хоссаларига таъсири // Пахта
тозалаш, тўқимачилик, енгил ва матбаа ишлаб чиқаришда илмий
хажмдор технологиялар: Республика илмий-амалий конференция
материаллари. Тошкент: ТТЕСИ, 22-23 октябрь, 2010. -Б. 230-235.
18.
Ҳ.Т.Бобожанов, Ж.К.Гафуров, Н.Чулпанова Йигириш тезлигининг ип
хоссаларига таъсири // Пахта тозалаш, тўқимачилик, енгил ва матбаа
ишлаб чиқаришда илмий хажмдор технологиялар: Республика илмий-
амалий конференция материаллари, Тошкент: ТТЕСИ, 22-23 октябрь,
2010. -Б. 221-224.
21
Техника фанлари номзоди илмий даражасига талабгор Бобожанов
Ҳусанхон Тоҳировичнинг 05.19.03 – «Тўқимачилик материаллари
технологияси» ихтисослиги бўйича «Zinser ҳалқали йигириш машинаси
параметрларини муқобиллаб ип хоссаларини яхшилаш» мавзусидаги
диссертациясининг
Р Е З Ю М Е С И
Таянч сўзлар:
урчуқ, ҳалқа, югурдак, пахта ипи, сифат, узиш кучи,
пишитилганлик, пишитиш учбурчаги, деформация, таранглик, ип
структураси, тукдорлик, компакт ип, компакт қурилма, оптималлаш.
Тадқиқот объектлари:
«Zinser» ҳалқали йигириш машиналари,
пахта толаси ва ундан йигирилган ип намуналари.
Ишнинг
мақсади:
«
Zinser»
ҳалқали
йигириш
машинаси
параметрларини назарий ҳамда амалий изланишлар асосида муқобиллаб
ип сифатини ошириш.
Тадқиқот услуби:
Ип хоссалари замонавий услубиятлар асосида
ТТЕСИ
қошидаги
«CENTEXUZ»
сертификатлаш
маркази
ҳамда
«Мурувват текс» ҳорижий корхонасининг «Гурлантекс» шаҳобчасида
ўрнатилган замонавий синов ускуналарида лаборатория шароитида тадқиқ
этилган.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
Урчуқ тезлиги ва
пишитилганликнинг ип хоссаларига таъсири ўрганилган. Пишитиш
жараёни ип хоссаларига устивор таъсир кўрсатиб, бурамлар сони
катталашган сари, амалий бурамлар номиналдан кўпроқ фарқланиши
аниқланди.
Пишитиш
учбурчаги
ўлчамларини
ўзгартириб,
ип
структурасини яхшилаш натижасида ип сифатини ошириш мумкинлиги
асосланган.
Тензометрик
синов
асбобида
ип
деформацияси
компонентларини юқори аниқликда баҳолашга эришилди. Компакт ипнинг
оддий ипга нисбатан нисбий узиш кучи 14 % гача катталиги,
тукдорлиги(S3) 80 % гача камлиги аниқланди.
Амалий аҳамияти
: Серунум ҳалқали йигириш машинасида урчуқ
тезлиги ва пишитилганликнинг ип структураси ва хоссаларига таъсирини
ўрганиш асосида оптимал ишчи параметрлар тавсия этилган. Ип сифатини
ошириш йўллари амалда асосланганлиги катта амалий аҳамиятга эга.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлик:
Диссертация
иши натижалари «Мурувват текс» корхонасининг «Гурлан текс»
шаҳобчасида 1200 та урчуқли машинада жорий этилиб, йилига 43180,35
минг сўм иқтисодий самарадорликка эришилган.
Қўлланиш соҳаси:
Йигириш корхоналари.
22
РЕЗЮМ Е
диссертации
Бобожанова
Хусанхона
Тохировича
на
тему:
«Улучшение свойств пряжи путём оптимизации параметров кольцевой
прядильной машины “Zinser”» на соискание ученой степени кандидата
технических наук по специальности 05.19.03-«Технология текстильных
материалов»
Ключевые слова:
веретено, кольцо, бегунок, х\б пряжа, качество,
разрывная сила, крутка, треугольник кручения, деформация, натяжение,
структура пряжи, ворсистость, компактная пряжа, компактное устройство,
оптимизация.
Объекты исследования:
Кольцевая прядильная машина «Zinser»,
хлопковое волокно и образцы пряжи полученные из него.
Цель
работы:
Повышение качества пряжи на основании
теоретического и практического изучения и оптимизации параметров
кольцевой прядильной машины «Zinser»
Методы исследования:
Исследование свойств пряжи
проведено на
оборудовании сертификационно центра «CENTEXUZ» при ТИТЛП, а
также на современном испытательном оборудовании, установленном в
лаборатории
филиала
«Гурлан
текс»
иностранного
предприятия
«Мурувват текс». В работе использовались теория механики нитей,
методы математической статистики и анализа эксперимента.
Полученные результаты и их новизна:
Изучено влияние скорости
веретена и крутки на свойства пряжи. Определено доминирующее влияние
крутки на свойства пряжи, причём с увеличением числа кручений разница
фактической крутки от номинальной возрастает. Обосновано, что путём
изменения размеров треугольника кручения возможно улучшение
структуры пряжи и повышение её качества. Компоненты деформации
оценены с большой точностью с помощью созданного тензометрического
испытательного прибора. Определено, что компактная пряжа имеет более
высокую разрывную силу по сравнению с обычной пряжей на 14 %, а
ворсистость ниже на 80 %.
Практическая значимость:
На основании
исследования влияния
скорости веретена и крутки на свойства пряжи рекомендованы
оптимальные рабочие параметры скоростной кольцепрядильной машины.
Обоснование путей фактического повышения качества пряжи имеет
большое практическое значение.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
Результаты
диссертации внедрены на прядильной машине с1200 веретенами на
филиале «Гурлантекс» иностранного предприятия «Мурувват текс» и
экономическая эффективность составляет 43180,35 тыс. сум. в год.
Область применения:
Прядильные предприятия.
23
R E S U M E
Thesis of Bobojanov Husanhon Tohirovich on the scientific degree
competition of the doctor of philosophy in technical sciences on a specialty
05.19.03 - Technology of textile materials, subject: «Improving the properties of
the yarn parameters optimization ring spinning machine Zinser»
Key words:
spindle, ring, traveller, cotton yarn, quality, breaking
strength, twist, triangle torsion, strain, tension, structure of yarn hairiness,
compact yarn, compact equipment, optimization.
Subjects of the research:
The ring spinning machine «Zinser», cotton
fiber and yarn samples produced from it.
Purpose of work:
Improve the quality of yarn on the basis of theoretical
research and practical and optimization of parameters of ring spinning machine
«Zinser».
Method of research:
Of properties of yarn carried on the researching
equipment of certification center named after «CENTEXUZ» at TITLI, also on
the modern test equipment installed in the laboratory branch of “Gurlan teks”
foreign company “Muruvvat teks”. There are used the theory of mechanics of
yarns, methods of mathematical statistics and analysis of the experiment in this
thesis.
The results obtained and their novelty:
The influence of spindle speed
and twist on the properties of the yarn was studied. Defined the dominant
influence on the properties of the yarn twist, and with increasing number of twist
the difference of actual twist increases than nominal. Justified that by changing
the size of the triangle of twisting may improve the structure of the yarn and
improving its quality. Strain components are estimated with great accuracy
using strain created by the test apparatus. Determined that the compact yarn has
a higher tensile force compared to the conventional yarn by 14% and hairiness
below 80%.
Practical value:
Based on research of the effect speed spindle and twist
on the properties of the yarn recommended optimal operating parameters of
high-speed ring spinning machines. Rationale for ways to improve the quality of
the actual yarn is of great practical importance.
Degree of embed and economic affectivity:
The results of the thesis
introduced in the spinning machine with 1200 spindles in branch “Gurlan teks”
foreign company “Muruvvat teks” and economic efficiency of 43180.35
thousand sum. per year.
Field of application:
Mills of spinning.
Изланувчи____________
24
ТТЕСИ босмахонасида 07.09.11 й. 100 нусхада чоп этилди.
Тошкент шаҳри, Шохжахон кўчаси 5-уй. Буюртма № ___.
