ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
34
INKLYUZIV TA’LIM SHAROITIDA ESHITISHDA NUQSONI BO‘LGAN
BOLALARNI O‘QITISH VA TARBIYALASH
Baxromova Gulsanam
Qo‘qon davlat pedagogika instituti, surdopedagogika
yo`nalish 1-kurs 102- guruh talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15347225
Annotatsiya:
Maqolada inklyuziv ta`lim o`zi nima uning mohiyati. Eshitish
nuqsonlarining kelib chiqish sabablari, eshitishning patalogik buzilishlari. Kar
bolalarni o`qitish va tarbiyalash jarayoni. Kar va zaif eshituvchilarning nutqini
rivojlantirish xususiyatlari va oiladagi kar bolalarni tarbiyalash jarayoni haqida
so`z boradi.
Kalit so`zlar:
Inkulyiziv, ototoksik, toksoplazma, karlik, nevrit, o`tkir otit,
egosentrizim, antibiotiklar, korreksiyalash, aspirin, eshitish analizatori,
surdopedagog, Butunjahon karlar federatsiyasi, integratsiyalashgan.
Yurtimizda olib borilayotgan ta`lim islohotlar doirasida yosh avlodga
yanada keng imkoniyatlar bugungi kunda yaratilmoqda. Inkluyiziv ta`limni
rivojlantirish maqsadida viloyat, shahar va tumanlarda maktablar va
maktabgacha ta`lim muassasalari ochilmoqda. Eshitishida nuqsoni bo`lgan
bolalarni pedagogik tomondan o`qitish va kasallikni korreksiyalash
bilinmaydigan holatga keltirish maqsadida keng ko`lamli chora tadbirlarni
ko`rmoqdamiz. Eshitish funksiyasining buzilishi eshitish analizatorining
shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Eshitish qobilyatining pasayib ketishi
karlik va zaif eshituvchanlik nuqsonlarini kelib chiqadi. Karlik sabablarining ikki
guruhi mavjud bo`lib tug`ma va orttirilgan.
1
Bolalardagi harakat buzilishlari o`z-o`ziga xizmat ko`rsatish malakalarini
egallashini murakkabligi, ularni atrofdagi kattalarga qaram qilib qo`yadi. Bu
ularda passivlikni, tashshabbus ko`rsatmaslikni shakillantirib, motivatsion va
irodaviy sohani buzilishiga olib keladi.
Tug`ma karlik
-
homiladorlik davrida travmalar;
-
ototoksik dorilarni qabul qiluvchi ona ( antibiotiklar, xinin hosilalari,
furosemid, aspirin);
-
onaning og`ir allergiyasi;
-
forsepsni qo`llashda travmatik miya shikastlanishi;
-
qandli diabet;
-
homila va ona qonining Rh omili to`g`ri kelmasligi;
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
35
-
homiladorlikning dastlabki uch oyligida onaning yuqumli kasalliklar bilan;
chalinishi: qizilcha, gripp, sil, gerpes, suvchechak, toksoplazmoz;
-
yangi tug`ilgan chaqaloqda intensiv terapiyani amalga oshirish: kislorod
rejimini buzish yoki 5 kundan ortiq muddatdan oshib ketgan o`pkani sun`iy
shamollatish;
Orttirilgan karlik
-
o`tkir otit, ya`ni yallig`lanish, o`rta quloqning yallig`lanishi, bunda
to`plangan yiring eshitish suyaklarini yo`q qiladi yoki quloq pardasini teshadi.
-
Yuqumli kasalliklar: meningit, qizamiq, gripp, parotit, bular infiksiyalanadi
va yallig`lanadi, keyin esa ichki quloqdagi eshitish analizatorlariga ta`sir qiladi.
-
Bola tomonidan ototoksik pereparatlarni qabul qilish: antibiotiklar, xinin
va uning hosilalari, aspirin, kabi dorilar eshitish analizatorining tovush qabul
qiluvchi qismlariga toksik ta`sir ko`rsatadi.
-
Nevrit – qon aylanishining zaiflashuvi tufayli eshitish nervining yoshga
bog`liq o`limi, bu asab hujayralarining oziqlanishida yetishmovchilikka olib
keladi.
Inkluyiziv talim – barcha o`quvchilar uchun maxsus ta`lim ehtiyojlari va
individual imkoniyatlarning farqliligini inobatga olgan holda ta`lim
muassasalarida ilm olishda teng huquqlikni ta`minlashdir. Bolalarning
qobilyatlaridan qat`i nazar ularning barchasia sifatli ta`lim taqdim etilishi kerak.
2
Amerikalik olimlarning fikriga ko`ra ijtimoiy yetuklik shkalasiga ko`ra, kar
o`quvchilar eshitadigan tengdoshlaridan orqada qolishadi: 15 yoshgacha, farq
10 %, 15 yoshda – 18 %, 17 yoshda – 20 %, 19 yoshda – 24 %. Asosan xorijiy kar
- psixologlar tomonidan faol olib boriladigan karlarning shaxsiy xuxusiyatlarini
o`rganish uchun juda ziddiyatli rasm beradi. Professor X.Lyn ta`kidlaganidek, “
xususiyatlar… ko`pincha bir- biriga zid keladi. Masalan, karlar “itoatkor “ va
“tajovuzkor”, “ shubhali” va shu bilan birga ishonchli, uyatchan. Bir narsa aniq:
agar dunyoga ishonchsizlik, tajovuzkorlik, egosentrizm, implulsivlik,
qattiqqo`llik, qayd etilsa, bular T.G.Bogdanovning so`zlariga ko`ra, karlar uchun
kurashish strategiyalarining maxsus turlari, sog`lom va psixopatologik reaksiya
emas.
Eshitishida nuqsoni bo`lgan bilan ishlash juda ma`suliyatli va puxta
yondashuvni talab qiladigan jarayon. Har bir bolani eshitish darajasi turlicha
bo`ladi: to`liq kar yoki qisman eshitish qobilyatiga ga bolalar.Hamda bolaning
eshitish apparati yoki koxlear implantdan foydalanish darajasini aniqlash kerak.
Og`zaki nutq, imo-ishora tili yoki ikkalasining kombinatsiyasini tushinish kerak.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
36
Shuningdek nutqni rivojlantirish va shakillantirish. Logoped va surdopedagog
yordamida bolaning tovushlarini to`g`ri talaffuz qilishini o`rgatish, tasvir va
vizual vositalardan foydalanib, so`z boyligini oshirish. Bola bilan tez-tez aloqada
bo`lish va muloqotga undash.
Eshitish nuqsoni turlari:
1.
Yengil (26-40 db)- Ba`zi tovushlarni eshita oladi, lekin past ovozlarni
farqlash qiyin.
2.
O`rtacha (41-70 dB)- Odatdagi nutqni eshitishda qiyinchiliklar bor,
baland ovozlar bilan idrok qilishi mumkin.
3.
Og`ir (41-90)- Faqat juda baland tovushlarni eshitadi.
4.
Eng og`ir (90 db)- Eshitish qobiliyati deyarli yo`q, tovushlarni sezish
uchun maxsus vositalar kerak.
3
Karlar uchun integratsiyalashga ta`li,ga keskin salbiy baho 1988-yilda
Butunjahon karlar federatsiyasi Kongressining rezolyutsiyasida berilgan: “
Integratsiyalashgan ta`lim karlardan tashqari, alohida ehtiyojli bolalarning
barcha toifalari uchun javob beradi. Karlar bolalarga maxsus muloqot tili, o`z
submadaniyati, urf-odatlari va boshqalar bilan munosabatda bo`lishadi. Ularning
o`z tiliga bo`lgan huquqlarining buzulishi inson huquqlarining buzilinishi
sifatida baholanishi kerak.
Xulosa o`rnida shuni aytib o`tish joizki, eshitishida nuqsoni bo`lgan
bolalarni maxsus yondashuv va metodikalar asosida rivojlantirish kerak.
Ularning ehtiyojlarini to`g`ri tushunish, kommunikatsiya usullarini moslashtirish
va ta`lim jarayonini qo`llab quvvatlash juda muhim. Bu bolalarni to`g`ri
yondashuv bilan mustaqil hayot kechira oladigan va jamiyatga to`liq qo`shila
oladigan shaxslar bo`lib yetishishini ta`minlash kerak.Eshitishida nuqsoni
mavjud bo`lgan ta`lim-tarbiyasida tushirib qoldirilgan yillar yuqori sinfda
konpenatsiya qilolmaydi, buzilishni bartaraf qilinishi uchun uzoq muddat kuch
talab qilinadi.Ruxiy rivojlanish jarayonida birlamchi va ikkilamchi buzilishlar
o`rtasidagi iarxik munosabatlar buziladi. Ta`lim jarayonidagi dastlabki to`siq –
bu birlamchi nuqson sanaladi. Keyingi bosqichdagi pisixik rivojlanishi
buzilishidagi ikkilamchi nuqsonlar bolaning ijtimoiy adaptatsiyasiga ta`sir qila
boshlaydi. Eshituv funksiyasining buzilishi asosan chaqaloqlik davrida ko`p
uchraydi. L.V.Neylan eshitish buzilishlari 70 % ni bolaning 2-3 yoshlarda
kuzatilishini e`tirof qilib o`tadi.Bolalarning keying yillarida ham eshitish
pasayishi kam kuzatiladi.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
37
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.LOGOPEDIYA ( M.Ayupova )…450-bet
2.Surdopedagogika L.Xayitov …. 18-120 betlar
