ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
38
ESHITISHDA NUQSONI BO’LGAN BOLALARNI IJTIMOIY HAYOTGA
YO’NALTIRISH
Ahmedova Maftuna Ilyosbek qizi
Surdopedagogika 1-bosqich 102- guruh talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15347231
Annotatsiya:
Ushbu maqolada eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni ijtimoiy
hayotdagi
o’rni
va
ularni
jamiyatga
moslashtirish
jarayonlarini
o’rgatadi.Xulosalar shuni ko’rsatadiki bu toifadagi bolalarning kommunikativ
ko’nikmalarini rivojlantirib,ularni ijtimoiy muhitga integratsiyasini ta’minlash
va o’zini anglash hissini shakillantirishga qaratilgan yondashuvlar ko’rib
chiqiladi.SHuningdek,oilaviy,pedogagik va psixolagik qo’llab-quvvatlahsning
ro’li kata.Asosiy maqsad-eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarning to’laqonli hayot
kechirishlari uchun zarur sharoitlarni yaratish va ularni jamiyatga faol jalb etish
yo’llarini ko’rsatishdir.
Kalitso’zlar:
Reablitatsiya,
mikromuhit,
makrosotsial,
ilmiy,
psixodiagnostik, ijtimoiy muhit,inklyuziv ta’lim, eshitish nuqsoni, nogiron bola,
ijtimoiy moslashuv.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi
“O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini
tasdiqlash
to‘g‘risida”gi
PF-5712-son Farmoniga muvofiq
O‘zbekistonda inklyuziv ta’limni rivojlantirish, alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan
bolalarga ta’lim-tarbiya berish tizimini takomillashtirish hamda ularga
ko‘rsatiladigan ta’lim xizmatlari sifatini yaxshilash maqsadida: 2020 — 2025-
yillarda xalq ta’limi tizimida inklyuziv ta’limni rivojlantirish konsepsiyalari joriy
etildi.
Bolaning rivojlanishining eng muhim omili va sharti ijtimoiy muhitdir.
Ijtimoiy muhit-bu bizni ijtimoiy hayotda o'rab turgan barcha narsalar va har bir
inson o'ziga xos munosabatlarda bo'lgan odamlar. Ijtimoiy muhit murakkab
tuzilishga ega, bu ko'p darajali shakllanish bo'lib, u shaxsning aqliy rivojlanishi
va xatti-harakatlariga qo'shma ta'sir ko'rsatadigan ko'plab ijtimoiy guruhlarni
o'z ichiga oladi. Bularga quyidagilar kiradi: 1. Mikro muhit. 2. Shaxsga ta'sir
qiluvchi bilvosita ijtimoiy shakllanishlar. 3. Makrosotsial tuzilmalar-makro
muhit. Mikro muhit-bu eng yaqin muhit, insonga bevosita ta'sir qiladigan barcha
narsalar. Unda u o'zini shaxs sifatida shakllantiradi va anglaydi. Bular oila,
bolalar bog'chasi guruhi, maktab sinfi, ishlab chiqarish jamoasi, turli norasmiy
aloqa guruhlari va inson kundalik hayotda doimo duch keladigan boshqa ko'plab
uyushmalardir. Shaxsga ta'sir qiluvchi bilvosita ijtimoiy shakllanishlar. Bu shaxs
bilan bevosita bog'liq bo'lmagan shakllanishlar. Masalan, ota — onasi
ishlaydigan ishlab chiqarish jamoasi ular bilan bevosita bog'liq, lekin faqat
bilvosita — ota-onalar orqali bola bilan. Makro muhit-bu jamiyatdagi ijtimoiy
munosabatlar tizimi. Uning tuzilishi va mazmuni ko'plab omillarning
kombinatsiyasini o'z ichiga oladi, shu jumladan birinchi navbatda iqtisodiy,
huquqiy, siyosiy, mafkuraviy va boshqa munosabatlar. Makro muhitning
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
39
nomlangan tarkibiy qismlari shaxslarga to'g'ridan — to'g'ri-qonunlar, ijtimoiy
siyosat, qadriyatlar, normalar, urf-odatlar, ommaviy axborot vositalari orqali va
bilvosita, shaxs kiritilgan kichik guruhlarga ta'sir qilish orqali ta'sir qiladi
1
Odamlar o'rtasidagi munosabatlar keng doiraga ega. O'zaro aloqada
bo'lgan shaxslar o'rtasidagi aloqa va o'rnatilgan munosabatlarning yo'nalishi,
shuningdek, ularning ehtiyoj va motivatsion sohasiga asoslangan sezilarli
o'zgaruvchanlikni anglatadi. Bir holda, bu uning kognitiv ehtiyojini qondirish
uchun aniq istak bo'lishi mumkin, boshqalarida — mavjud nuqsonni qoplash
uchun, uchinchidan — bolani kattalar berishga intilayotgan narsa emas, balki
turli xil hazillar, maqsadsiz o'yin-kulgi va boshqalar jalb qilishi mumkin.
rivojlanayotgan ijtimoiy muhitning nomlangan xususiyatlari tashqi tomondan
belgilanadi va ta'lim, tarbiya va rivojlanishning maqsad va vazifalari bilan
belgilanadi. Bunday rivojlanayotgan ijtimoiy muhitga tushib qolgan bola yoki
o'spirin intellektual, jismoniy, estetik, axloqiy va axloqiy rivojlanish yo'llarining
keng tanloviga ega. Biroq, bolaning o'zi nima qilishni va nimani afzal ko'rishni
hal qila olmaydi. U ma'lum bir faoliyat turi uchun barqaror motivatsiyaga ega
bo'lishi uchun kattalarning aqlli yordamiga muhtoj va baxt yaqin atrofda uni
kerakli yo'nalishda qiziqtirishi va o'ziga jalb qilishi mumkin bo'lgan bolaga
tushadi. Rivojlanayotgan ijtimoiy muhitni keng tushunish bilan bir qatorda,
"maxsus rivojlanayotgan ijtimoiy muhit"atamasi bilan belgilanishi mumkin
bo'lgan torroq ta'rif mavjud.
2
Maxsus rivojlanayotgan ijtimoiy muhit-bu bolalar hayotining shunday
tashkil etilishi bo'lib, unda ma'lum bir tizimni tashkil etuvchi komponent orqali
bola va ijtimoiy muhit o'rtasidagi munosabatlarning uyg'un kombinatsiyasini
namoyon etishga hissa qo'shadigan va bolalarni faol va maqsadga muvofiq
bo'lishga undaydigan maxsus ijtimoiy-psixologik muhit yaratiladi. Bunday
maxsus rivojlanayotgan ijtimoiy muhitga misol sifatida A. S. Makarenko
tomonidan bolalar koloniyasi sharoitida ko'cha bolalarini o'qitish va
tarbiyalashni tashkil etishda to'plangan bola shaxsini rivojlantirish tajribasini
keltirish mumkin. U tomonidan yaratilgan maxsus ijtimoiy muhitning tizimni
tashkil etuvchi eng muhim tarkibiy qismlaridan biri, bizning fikrimizcha,
"mas'uliyatli qaramlik"hodisasidir.
3
Nogiron bolalarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish jarayonining ba'zi
xususiyatlarini tushunish uchun 60-yillarda taklif qilingan L. I. uman-skim
maktabdan tashqari davrda maktab o'quvchilarining hayotini "turli yoshdagi
guruhlar"sifatida tashkil etishning ushbu shakli qiziqish uyg'otadi. Ushbu
otryadlarning g'oyasi va yaratilishi turli yoshdagi bolalar bilan muloqot qilish va
o'zaro aloqada bo'lish paytida yosh o'quvchilarning jadal rivojlanishi va
o'spirinlarda ijobiy axloqiy va axloqiy fazilatlarni shakllantirish uchun qulay
sharoitlar yaratiladi degan taxminga asoslangan edi. Taxminan shu vaqtda L. I.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
40
Umanskiy maktab rahbarlarini tayyorlash uchun maxsus rivojlanayotgan
ijtimoiy muhitning yana bir shaklini taklif qildi, bu esa "komsorg"o'rta maktab
o'quvchilari lagerini tashkil etishda amalga oshirildi. Maxsus rivojlanish muhitini
yaratish g'oyalari uning shogirdlari A. S. Chernyshev, L. I. Akatov, E. A. shanin va
boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan va davom ettirilgan. Hozirgi vaqtda
maxsus rivojlanayotgan ijtimoiy muhitning ushbu shakli birinchi marta paydo
bo'lgan Kurskda yoshlar va maktab o'quvchilarining "vertikal", "monolit", aqliy
rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun lager va boshqalar kabi
birlashmalari tashkil etilgan va faoliyat ko'rsatmoqda. Ularning faoliyati har bir
lager uchun ishlab chiqilgan maxsus o'quv, rivojlanish va ta'lim vazifalari dasturi
bo'yicha bir vaqtning o'zida qaror qabul qilish bilan bolalarning mazmunli va
qiziqarli dam olishining maqbul kombinatsiyasiga asoslangan.
Nogiron bolalar va o'spirinlarni ijtimoiy reabilitatsiyasini amalga oshirish
uchun mo'ljallangan muassasalar va markazlar ham maxsus rivojlanayotgan
ijtimoiy muhit shakllariga kiradi. Turli xil o'quv mashg'ulotlari bir xil maqsadga
xizmat qiladi, bu yerda ham rivojlanish, ham tuzatish vazifalari hal qilinadi,
maxsus tashkil etilgan o'yin faoliyati, uning davomida bolaning haqiqiy hayotga
kirishi uchun foydali bo'lgan harakatlar va harakatlar birinchi o'rinda turadi
bolalarda zarur kommunikativ fazilatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan
uchrashuvlar.
Yaqinda o'smirlar va katta yoshdagi o'quvchilar bilan ishlashda tan olingan
maxsus rivojlanayotgan ijtimoiy muhitni tashkil etishning yana bir shakli bu
psixodiagnostikani o'rgatishdir. Ushbu ish shakli psixodiagnostik protseduralar
yordamida olingan ma'lumotlarni tahlil qilish va ulardan foydalanish asosida
o'zini o'zi bilish va o'zini rivojlantirish printsipiga asoslanadi. Shunday qilib,
ijtimoiy muhit — bu murakkab ko'p darajali ta'lim, ma'lum bir shaxs
yashaydigan va rivojlanadigan jamiyatda shakllangan ijtimoiy munosabatlarning
o'ziga xos namoyonidir. Ammo ijtimoiy muhit bolaga maqsadli ravishda ta'sir
qilishi, u bilan samarali kirish va muvaffaqiyatli o'zaro ta'sir o'tkazish uchun
zarur bo'lgan shaxsiy xususiyatlarni shakllantirishga hissa qo'shishi uchun
maxsus, maxsus yo'naltirilgan sharoitlarni yaratish talab etiladi. Rivojlanishida
nuqsoni bo'lgan bolalarni ijtimoiy reabilitatsiyasini tashkil qilishda bunday
sharoitlar maxsus rivojlanayotgan ijtimoiy muhitdir. Jamiyatda nogiron
bolalarga bo'lgan munosabat "nogiron" tushunchasi har doim "faoliyatga
yaroqsiz" degan ma'noni anglatadi va ularga ma'lum mablag'larni sarflashga
majbur bo'lgan davlat uchun ular qaram bo'lib qolishdi. Muloqot va ular bilan
o'zaro munosabatlarda o'ziga xos qiyinchiliklar atrofdagi odamlarda ham paydo
bo'ldi.
4
Tarix shuni ko'rsatadiki, hayot cheklovlari bo'lgan bolalarning qarashlari
ilmiy bilimlar va umuman jamiyat rivojlanishi bilan o'zgargan. Shu munosabat
bilan, shart uch bosqichni ajratib turadi: mistik, sodda biologiki va ilmiy,
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
41
ularning taqqoslanishi jamiyatning nogironlarga bo'lgan munosabatlarining
rivojlanish tendentsiyasini chuqurroq tushunishga imkon beradi. Birinchi
bosqich qadimgi davrlardan XVIII asrgacha bo'lgan davrni o'z ichiga oladi. Ushbu
davr haqida ma'lumotni afsonalar, afsonalar, maqollar, ertaklar, boshqa og'zaki
va yozma manbalarda topamiz. U yoki bu nuqsondagi odamlar, birinchi
navbatda, xurofot qo'rquvi va rahm-shafqat bilan munosabatda bo'lgan
odamning ulkan baxtsizligini ko'rdilar. G'ayritabiiy odamlarga nisbatan bunday
munosabat bilan bir qatorda, nuqsonli odamlar, masalan, ko'rlar, mistik
kuchlarga ega, ular uchun maxsus ma'naviy bilim va qarash mavjud degan
ishonch mavjud edi. Ikkinchi bosqich ma'rifat davridan boshlanadi (XVIII asr).
5
Bu davrda o'rta asrlarning mistik tasavvurlari va xurofotlari o'tmishga aylanib,
jadal rivojlanayotgan fanga, tajriba, tajriba asosida olingan turli sohalarda
bilimlarni to'plashga yo'l ochib beradi. Nazariy nuqtai nazardan, sezgi organlari
vikariati haqidagi ta'limotda yangi nuqtai nazar amalga oshirildi. Ushbu
qarashga ko'ra, idrok etish funktsiyalaridan birining yo'qolishi, bitta organning
etishmasligi boshqalarning faoliyati va rivojlanishining oshishi bilan qoplanadi.
Biroq, ushbu sohadagi tadqiqotlar ushbu nazariyaning nomuvofiqligini aniqladi.
Shu bilan birga, hayot cheklovlari bo'lgan bolaning qarashlarida oldinga sezilarli
qadam qo'yildi. Odamlarning jismoniy kamchiliklarini o'rganishga empirik
yondashuv jiddiy kashfiyotlarga olib keldi.
Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni ijtimoiy hayotga yo’naltirish ularning
shaxs sifatida shakillanishi va jamiyatda faol ishtirok etishini ta’minlashda
muhim omil hisoblanadi.Bu jarayonda oila,maktab,maxsus mutaxassislar va
keng jamoatchilikning hamkorligi alohida o’rin tutadi.Bunday bolalarning
qiziqishlari,imkoniyatlari va ehitiyojlarini inobatga olgan holda yaratilgan
sharoitlar ularning o’ziga bo’lgan ishonchini mustahkamlab ,ijtimoiylashuv
jarayonini tezlashtiradi.SHuning uchun eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarga
nisbatan mehribonlik ,sabr –toqat va doimiy e’tibor jamiyat taraqqiyoti uchun
muhim omillardan biri sanaladi.
Использованная литература:
1.Басова А. Г., Геранкина А. Г. Исторические данные об отношении
сурдопедагогов к дактильной и жестовой формам речи в обучении глухих.
Сб. «Вопросы сурдопедагогики». — М., 1970. — С. 13—19.
Специальная педагогика. Под ред. Н.М.Назаровой. - М.: Издательский центр
Академия. 2004
2. Ching T.Y., Psarros С., Hill М. et all. Should children who use coghlear implants
wear hearing aids in the opposite ear? // Ear Hear. 2013. Vol. 22(5). P. 365-380.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
42
3. Ching T.Y.C., Incerti P., Hill M. Binaural benefits for adults who use hearing
aids and coghlear implants in opposite ears// Ear Hear. 2012. Vol. 25(6). P. 565-
600.
4. Rahmanova V.S. Maxsus pedagogika (mutaxassislikka kirish). Т.: G‘.G‘ulom.
2005 y.
5. M.Yu. Ayupova «Logopediya» -Т.: « 0 ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati»,
2007-yil. 8. Карпунина О.И., Рябова H.B. Специальная педагогика в опорных
схемах. -М. 20026.
6. M.Yu. Ayupova «Logopediya» -Т.: « 0 ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati»,
2007-yil. 8. Карпунина О.И., Рябова H.B. Специальная педагогика в опорных
схемах. -М. 2002
