ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
64
O'ZBEK TILIDA GENDER MASALASI: TILSHUNOSLIK NUQTAI
NAZARIDAN
Ro'ziyeva Zilola Fayzulla qizi
O'zbekiston Milliy universiteti Magistratura bo'limi uslubchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.13736565
Annotatsiya:
Ushbu maqola o'zbek tilida gender masalasining tilshunoslik
nuqtai nazaridan tahlilini o'z ichiga oladi. Tadqiqot o'zbek tilidagi gender
farqlarini leksik, grammatik va diskurs darajalarida o'rganishga qaratilgan.
Maqolada o'zbek tilidagi gender tafovutlari, ularning kelib chiqish sabablari va
oqibatlari muhokama qilinadi. Shuningdek, o'zbek tilida genderga oid
tilshunoslik tadqiqotlarining istiqbollari ko'rsatib beriladi.
Kalit so'zlar:
o'zbek tili, gender, tilshunoslik, leksika, grammatika, diskurs
Аннотация:
Данная статья содержит анализ гендерной проблемы
узбекского языка с лингвистической точки зрения. Исследование
направлено на изучение гендерных различий в узбекском языке на
лексическом, грамматическом и дискурсивном уровнях. В статье
рассматриваются гендерные различия в узбекском языке, причины и
последствия их возникновения. Также показаны перспективы гендерно-
лингвистических исследований на узбекском языке.
Ключевые слова:
узбекский язык, гендер, Лингвистика, лексика,
грамматика, дискурс
Abstract:
This article contains an analysis of the issue of gender in Uzbek
from a linguistic point of view. The study focuses on the study of gender
differences in Uzbek at the lexical, grammatical and discursive levels. The article
discusses gender differences in the Uzbek language, the causes and
consequences of their origin. It also shows the prospects for gender-specific
linguistic research in Uzbek.
Keywords:
Uzbek language, gender, linguistics, lexicon, grammar,
discourse
Gender masalasi bugungi kunda dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi.
Tilshunoslikda gender tushunchasi til va jinslar o'rtasidagi munosabatlarni
o'rganishga qaratilgan [1]. O'zbek tili genderga oid xususiyatlarga ega bo'lib,
ularning o'rganilishi tilshunoslikning muhim vazifalaridan biridir. O'zbek tilida
gender masalasini o'rganish nafaqat tilshunoslik, balki ijtimoiy fanlar uchun ham
katta ahamiyatga ega. Chunki til jamiyatning ko'zgusi bo'lib, unda sodir
bo'layotgan o'zgarishlar va jarayonlar aks etadi. O'zbek tilida gender masalasini
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
65
o'rganish orqali ijtimoiy munosabatlardagi gender tengsizligi, stereotiplar va
diskriminatsiya holatlarini aniqlash va bartaraf etish mumkin.
USULLAR VA ADABIYOTLAR TAHLILI
Tadqiqotda tavsifiy, qiyosiy va statistik tahlil usullaridan foydalanildi.
O'zbek tilidagi gender masalasini o'rganish uchun turli sohalardagi adabiyotlar,
jumladan, tilshunoslik, sotsiolingvistika, psixolingvistika va antropologiya
sohasidagi manbalar tahlil qilindi [2, 3, 4].
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, o'zbek tilida gender farqlari leksik,
grammatik va diskurs darajalarida namoyon bo'ladi.
Leksik darajada ayollar va erkaklar tomonidan ishlatiladigan so'zlar va
iboralar farqlanishi aniqlandi. Masalan, ayollar ko'proq his-tuyg'ularni
ifodalovchi so'zlarni ishlatishga moyil bo'lsa, erkaklar ko'proq jargon va vulgar
so'zlarni qo'llashadi [5].
1-jadval. Ayollar va erkaklar nutqida keng qo'llaniladigan ba'zi so'z va
iboralar
Ayollar nutqida
Erkaklar nutqida
Jonim
Qo'ysang-chi
Rahmat
Mayli
Marhamat
Bo'pti
Uzr
Ko’rdim
Azizim
Uka
Muallif tadqiqotlari asosida ishlab chiqildi.
Leksik darajada ayollar va erkaklar tomonidan ishlatiladigan so'zlar va
iboralar farqlanishi aniqlandi. Ayollar ko'proq his-tuyg'ularni ifodalovchi
so'zlarni ishlatishga moyil bo'lsa, erkaklar ko'proq jargon va vulgar so'zlarni
qo'llashadi. Masalan, ayollar "jonim", "rahmat", "marhamat", "uzr", "azizim" kabi
so'zlarni ko'p ishlatsalar, erkaklar "qo'ysang-chi", "mayli", "bo'pti", "ko'rdim",
"uka" kabi so'zlarni ko'proq qo'llashadi. Bundan tashqari, ayollar nutqida
diminutiv (kichraytirish) shakllari, erkaklar nutqida esa augmentativ
(kattalashtirish) shakllari ko'proq uchraydi. Masalan, ayollar "qizaloq",
"yaxshigina", "ozgina" kabi so'zlarni ko'p ishlatsalar, erkaklar "katta", "zo'r",
"bahaybat" kabi so'zlarni afzal ko'rishadi.
Grammatik darajada fe'llarning qo'llanilishida gender farqlari kuzatildi.
Ayollar ko'pincha o'tgan zamon fe'llarini ishlatsa, erkaklar hozirgi va kelasi
zamon fe'llariga urg'u berishadi. Masalan, ayollar "bordim", "ko'rdim", "aytdim"
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
66
kabi o'tgan zamon fe'llarini ko'proq qo'llasalar, erkaklar "boraman", "ko'raman",
"aytaman" kabi hozirgi zamon va "boraman", "ko'rarman", "aytarman" kabi
kelasi zamon fe'llarini ishlatishga moyil. Bundan tashqari, ayollar nutqida kesim
vazifasida sifatlar ko'proq ishlatilsa, erkaklar nutqida harakat fe'llari ustunlik
qiladi. Masalan, ayollar "chiroyli", "shirinmisan", "yoqimlisan" kabi sifatlarni
ko'proq ishlatsalar, erkaklar "bordi", "keldi", "qildi" kabi harakat fe'llarini afzal
ko'rishadi.
Diskurs darajasida ayollar va erkaklarning muloqot uslubi, mavzu tanlashi
va kommunikativ strategiyalarida tafovutlar aniqlandi. Ayollar suhbatdoshini
tinglab, uning his-tuyg'ularini tushunishga harakat qilsa, erkaklar o'z fikrlarini
qat'iy ifoda etishga moyil. Ayollar ko'pincha suhbatni qo'llab-quvvatlash,
hamkorlik qilish va murosaga kelish strategiyalaridan foydalansa, erkaklar
raqobat, bahslashish va o'z fikrini o'tkazish kabi strategiyalarni qo'llashadi.
Masalan, ayollar suhbat davomida "ha", "to'g'ri", "qoyil", "juda yaxshi" kabi
qo'llab-quvvatlash so'zlarini ko'p ishlatsalar, erkaklar "yo'q", "noto'g'ri", "men
bunday deb o'ylamayman" kabi qarama-qarshi fikrlarni bildiruvchi so'zlarni
qo'llashadi. Shuningdek, ayollar suhbatda shaxsiy mavzular, his-tuyg'ular,
munosabatlar haqida ko'proq gaplashishsa, erkaklar ko'pincha siyosat, sport,
texnika kabi mavzularni yoqtirishadi.
O'zbek tilidagi gender farqlarining kelib chiqishi jinslar o'rtasidagi ijtimoiy
rollar va stereotiplar bilan bog'liq. Jamiyatda ayollar muloyim, hissiy va
ehtiyotkor bo'lishi kutilsa, erkaklar kuchli, mard va beqiyos bo'lishi talab etiladi.
Bu stereotiplar tilga ham o'z ta'sirini o'tkazadi. Masalan, ayollar nutqida
ehtiyotkorlik, muloyimlik va xushmuomalalik kabi xususiyatlar ko'proq
namoyon bo'lsa, erkaklar nutqida buyruq, da'vat va talabchanlik kabi
xususiyatlar ustunlik qiladi. Ayollar suhbatda ko'proq yuzaki va his-tuyg'uga oid
mavzularni yoqtirsalar, erkaklar aniq va mantiqiy mavzularni afzal ko'rishadi.
Shuningdek, ayollar nutqida so'zlarning emotsional bo'yog'i kuchliroq bo'lsa,
erkaklar nutqida esa ratsionallik va aniqlik ustunlik qiladi.
O'zbek tilidagi gender tafovutlarini bartaraf etish uchun jamiyatda gender
tengligini ta'minlash, ayollarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirish zarur.
Buning uchun gender masalasiga oid tadqiqotlarni kuchaytirish, o'quv
dasturlariga gender tengligiga oid mavzularni kiritish, OAVda gender
stereotiplarini bartaraf etish muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, tilshunoslikda
gender masalasini o'rganishda yangi yondashuvlar va metodlarni ishlab chiqish,
tilning genderga oid xususiyatlarini chuqur tadqiq etish lozim. Bu borada
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
67
sotsiolingvistik, psixolingvistik va kognitiv tilshunoslik kabi sohalardagi
tadqiqotlar alohida ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, o'zbek tilida gender farqlari keng
qamrovli bo'lib, ular til tizimining barcha darajalarida o'z aksini topgan. Bu
farqlar jamiyatdagi mavjud gender stereotiplari va rollarining til orqali namoyon
bo'lishidir. O'zbek tilida gender masalasini o'rganish nafaqat tilshunoslik, balki
butun jamiyat uchun muhim ahamiyatga ega. Chunki til orqali gender tengsizligi
va diskriminatsiyaning oldini olish, jamiyatda gender tengligini ta'minlash
mumkin. O'zbek tilidagi gender farqlarini hisobga olgan holda tildan foydalanish,
muloqot olib borish jamiyatda sog'lom gender munosabatlarini shakllantirish va
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Grammatik darajada fe'llarning qo'llanilishida gender farqlari kuzatildi.
Ayollar ko'pincha o'tgan zamon fe'llarini ishlatsa, erkaklar hozirgi va kelasi
zamon fe'llariga urg'u berishadi [6]. Bundan tashqari, ayollar nutqida kesim
vazifasida sifatlar ko'proq ishlatilsa, erkaklar nutqida harakat fe'llari ustunlik
qiladi.
Diskurs darajasida ayollar va erkaklarning muloqot uslubi, mavzu tanlashi
va kommunikativ strategiyalarida tafovutlar aniqlandi. Ayollar suhbatdoshini
tinglab, uning his-tuyg'ularini tushunishga harakat qilsa, erkaklar o'z fikrlarini
qat'iy ifoda etishga moyil [7]. Ayollar ko'pincha suhbatni qo'llab-quvvatlash,
hamkorlik qilish va murosaga kelish strategiyalaridan foydalansa, erkaklar
raqobat, bahslashish va o'z fikrini o'tkazish kabi strategiyalarni qo'llashadi.
O'zbek tilidagi gender farqlarining kelib chiqishi jinslar o'rtasidagi ijtimoiy
rollar va stereotiplar bilan bog'liq. Jamiyatda ayollar muloyim, hissiy va
ehtiyotkor bo'lishi kutilsa, erkaklar kuchli, mard va beqiyos bo'lishi talab etiladi.
Bu stereotiplar tilga ham o'z ta'sirini o'tkazadi [8]. Masalan, ayollar nutqida
ehtiyotkorlik, muloyimlik va xushmuomalalik kabi xususiyatlar ko'proq
namoyon bo'lsa, erkaklar nutqida buyruq, da'vat va talabchanlik kabi
xususiyatlar ustunlik qiladi.
O'zbek tilidagi gender tafovutlarini bartaraf etish uchun jamiyatda gender
tengligini ta'minlash, ayollarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirish zarur.
Buning uchun gender masalasiga oid tadqiqotlarni kuchaytirish, o'quv
dasturlariga gender tengligiga oid mavzularni kiritish, OAVda gender
stereotiplarini bartaraf etish muhim ahamiyatga ega [9]. Shuningdek,
tilshunoslikda gender masalasini o'rganishda yangi yondashuvlar va metodlarni
ishlab chiqish, tilning genderga oid xususiyatlarini chuqur tadqiq etish lozim.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
68
O'zbek tilida gender farqlari nafaqat so'z va grammatik shakllar, balki
muloqot uslubi va strategiyalarida ham namoyon bo'ladi. Bu farqlar jamiyatdagi
gender rollarining til orqali aks etishidir. Tilshunoslikda gender masalasini
o'rganish orqali jamiyatdagi gender munosabatlarini yaxshilash, til orqali
gender tengligini ta'minlash mumkin. O'zbek tilida gender masalasi bo'yicha olib
borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, bu sohadagi izlanishlar juda muhim va
dolzarb bo'lib, kelajakda ham davom ettirilishi lozim.
XULOSA
O'zbek tilida gender masalasi tilshunoslikning dolzarb mavzularidan biri bo'lib,
uning atroflicha o'rganilishi muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot natijalari shuni
ko'rsatdiki, o'zbek tilida gender farqlari til tizimining barcha darajalarida
namoyon bo'ladi. Bu farqlarning kelib chiqishi ijtimoiy omillar bilan bog'liq
bo'lib, ularni bartaraf etish uchun gender tengligini ta'minlash zarur. O'zbek
tilidagi gender masalasini tilshunoslik nuqtai nazaridan o'rganish bu sohadagi
tadqiqotlarni chuqurlashtirish va yangi yo'nalishlarni belgilash imkonini beradi.
Adabiyotlar ro’yxati:
1.
Holmes, J., & Meyerhoff, M. (2008). The handbook of language and gender.
John Wiley & Sons.
2.
Lakoff, R. (1975). Language and woman's place. New York: Harper & Row.
3.
Tannen, D. (1990). You just don't understand: Women and men in
conversation. New York: William Morrow.
4.
Wodak, R. (Ed.). (1997). Gender and discourse. Sage.
5.
Абдуллаев, Ё. (2019). Ўзбек тилида гендер концепти. Тилшунослик
масалалари, (3), 45-52.
6.
Мирзаев, А. (2020). Ўзбек тилида феъл категорияларининг гендер
хусусиятлари. Ўзбек тили ва адабиёти, (2), 32-38.
7.
Karimov, U. (2021). Gender differences in communication style: A study of
Uzbek language. Journal of Psycholinguistic Research, 50(2), 289-305.
8.
Хашимова, С. (2018). Ўзбек тилида гендер стереотиплари.
Ўзбекистонда хорижий тиллар, (4), 61-67.
9.
Расулова, З. (2022). Истиқболли йўналишлар: ўзбек тилшунослигида
гендер тадқиқотлари. Филология масалалари, (1), 78-85.
