ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
115
BANKLARINING INNOVATSION BANK XIZMATLARIDAN
OLAYOTGAN DAROMADLARIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR
M.Q. Maxmudova
Bank ishi kafedrasi dotsenti, Ph.D
https://orcid.org/0000-0002-5777-6606
https://doi.org/10.5281/zenodo.14020943
Annotatsiya
Ushbu maqolada hozirgi kunda iqtisodiy tizimga jadal sur’atlar bilan ta’sir
etib kelayotgan innovatsiya tushunchasi va bunga yondosh tarzda moliaviy
innovatsiyaning kelib chiqishi va ularning banklarning transformatsiyalshuvi
jarayonidagi
me’yoriy–huquqiy
hujjatlarning
zarurligi,
mavjudlarini
takomillashtirish borasida ma’lumotlar o’rganilgan. Xorijiy olimlar fikri alohida
keltirilgan va bunga qo‘shimcha tarzda innovatsiya, moliyaviy innovatsiyalarga
oid qo‘shimcha takliflar berilgan.
Kalit so‘zlar:
innovatsiya, moliyaviy innovatsiyalar, innovatsion axborot
texnologiyalari, takomillashtirilgan mahsulot.
Аннотация
В данной тезисе рассматриваются инновационные процессы,
стремительно влияющие на экономическую систему, и возникновение
финансовых инноваций в связанном с ними формате, необходимость
нормативно-правовых документов в процессе трансформации банков, а
также информация об обеспечении существующих. были представлены.
Отдельным участникам были переданы мнения зарубежных ученых и
дополнительные предложения по качественным инновациям.
Ключевые
слова:
инновации,
финансовые
инновации,
инновационные информационные технологии, улучшенный продукт,
подход, теория.
Abstract
In this tethsis, the innovation processes that are rapidly influencing the
economic system and the origin of the financial innovation in the format related
to it, the necessity of regulatory and legal documents in the process of
transformation of banks, and information on ensuring the existing ones have
been presented. Opinions of foreign scientists were given to individual
participants and additional proposals for quality innovations.
Key words:
innovation, financial innovation, innovative information
technology, improved product, approach, theory.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
116
Tijorat banklari innovatsion mahsulotlarni kashf qilish orqali aholiga
qulay xizmatlarni ko‘rsatish va mijozlari sonini oshirish va provard maqsadda
o‘z daromadlarini oshirishga xarakat qilishmoqda. Bunda ayrim tijorat banklari
mijozlari tarkibida jismoniy shaxslarning sonini oshirishga e’tibor qaratsa, ayrim
tijorat banklari yuridik shaxslar yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar sonini
oshirishga harakat qilishmoqda. Yoki ayrim tijorat banklari ko‘proq terminallar
o‘rnatishga e’tibor bersa, ayrim banklar esa bankomatlar yoki infokiosklar
sonini oshirish orqali o‘z daromadlarini oshirishni reja qilishgan.
Bank tizimi va alohida olingan yirik va kichik banklar misolida masofaviy
bank xizmatlarining rivojlanish tendensiyasi, masofaviy bank xizmatlari
samaradorligiga ta’sir etuvchi omillarning qiyosiy tahlilini olib bordik. Ammo
shuni ta’kidlashimiz lozimki, qiyosiy tahlil natijasida olingan xulosalar
ekonometrik tahlillar bilan aniqlashtirilmas ekan ushbu xulosalarning
ishonchlilik darajasi past bo‘ladi. Shundan kelib chiqqan holda ushbu
paragrafimizda tijorat banklarining masofaviy bank xizmatlaridan olayotgan
daromadlariga qaysi omillarning ta’siri yuqori ekanligini empirik tahlil qilib
ko‘ramiz.
Shu munosabat bilan tijorat banklarining masofaviy bank xizmatlari
samaradorligiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganishda eng kichik kvadrat usulidan
hamda strukturaviy vektorli avtoregressiya modelidan foydalanamiz. Bunda
yirik banklar sifatida O‘zmilliybank AJ va unga qiyosiy tahlil sifatida kichik
banklardan ATB Turonbanklar statistik ma’lumotlari empirik tahlil qilamiz.
Tahlilda aynan ushbu ikki bankni tanlaganimizdan maqsad birinchidan, ushbu
banklar kapitalida davlat ulushi mavjud banklar hisoblansa, ikkinchidan yirik
banklar bilan kichik banklarning masofaviy bank xizmatlarini rivojlanish
tendensiyasi va metodikasini taqqoslash maqsadga muvofiq deb bildik.
Yirik bank sifatida tanlangan O‘zmilliybank AJning masofaviy bank
xizmatlaridan olayotgan daromadlariga (
𝑁𝐵𝑈𝐼𝑛𝑐𝑜𝑚𝑒
𝑡
) ta’sir etuvchi endogen
omillarni ikki guruhga ajratganmiz. Birinchi guruhga kiruvchi omillar monetar
indikatorlar hisoblansa, va ikkinchi guruhga kiruvchi omillar tijorat bankining
o‘ziga bog‘liq bo‘lgan omillardir. Monetar omillarga tijorat banki ta’siri bo‘lmaydi
va bunday omillar sifatida muomaladagi pul massasining o‘zgarishi (
𝑀2
𝑡
) va
iqtisodiyotdagi inflyatsiya darajasining o‘zgarishi (
𝐶𝑃𝐼
𝑡
) olingan. Ushbu
omillarning masofaviy bank xizmatlari samaradorligiga ta’siri aholining pulga
bo‘lgan talabi orqali tushuntiriladi. Tijorat banklarining o‘ziga bog‘liq bo‘lgan
o‘zgaruvchilar sifatida esa masofaviy bank xizmatidan foydalanuvchi jismoniy
shaxslar sonining o‘zgarishi (
𝑁𝐵𝑈𝐶𝑙𝑖𝑒𝑛𝑡𝑠𝐼
𝑡
) hamda yuridik shaxslar va yakka
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
117
tartibdagi tadbirkorlar sonining o‘zgarishi (
𝑁𝐵𝑈𝐶𝑙𝑖𝑒𝑛𝑡𝑠𝐸
𝑡
), tijorat banki
tomonidan muomalaga chiqarilgan plastik kartalar sonining o‘zgarishi
(
𝑁𝐵𝑈𝐶𝑎𝑟𝑑𝑠
𝑡
) tijorat banki tomonidan o‘rnatilgan to‘lov terminallar sonining
o‘zgarishi (
𝑁𝐵𝑈𝑇𝑒𝑟𝑚𝑖𝑛𝑎𝑙𝑠
𝑡
) hamda o‘rnatilgan bankomatlar va infokiosklar
sonining o‘zgarishi (
𝑁𝐵𝑈𝐴𝑇𝑀𝑠
𝑡
) kabi ko‘rsatkichlar tanlangan. Yuqorida
tanlangan statistik ko‘rsatkichlar 2018M9-2023M9 davr oralig‘idagi
ko‘rsatkichlar bo‘lib, ushbu oylik ko‘rsatkichlar o‘sishda olingan.
Tanlangan ko‘rsatkichlardan kelib chiqib oldimizga quyidagi farazlarni
qo‘yganmiz:
Muomalada pul massasining oshishi yalpi talabning oshishiga va aholi
tomonidan xaridlarning oshishiga olib kelishi lozim. Buning natijasida esa tijorat
banklari tomonidan chiqarilgan plastik kartalar, o‘rnatilgan to‘lov terminallari,
bankomadlar va infokiosklar orqali to‘lovlar ko‘payishi va pirovardida tijorat
banklarining masofaviy bank xizmatlaridan olayotgan daromadlarini oshirishi
lozim;
Iqtisodiyotda inflyatsiya darajasining oshishi aholining pulga bo‘lgan
talabini oshirishi va bu banklarning masofaviy bank xizmatlarini ko‘rsatuvchi
tizimlaridan foydalanishni kuchaytirishi va provardida esa banklarning bu
sohadan olayotgan daromadlariga ijobiy ta’siri bo‘lishi lozim;
Tijorat banklarida masofaviy bank xizmatlaridan foydalanuvchilar sonining
oshishi masofaviy bank xizmatlarini ko‘rsatuvchi tizimdagi pul ko‘rinishidagi
aylanmaning ortishi va bu resurslarning bir qismi bank daromadlari sifatida
shakllanishiga olib kelishi lozim;
Tijorat banklari maqsadli va foydali joylarga to‘lov terminallarini, bankomatlar
va infokiosklarni joylashtirishi ularning bu tizimdan olayotgan daromadlarini
oshirishi lozim. Yuqorida aniqlab olingan gipotezalarning amaliyotda qanchalik
ishlayotganligini
quyida
ekonometrik
tahlil
qilib
ko‘ramiz.
Oldin
ta’kidlaganimizdek, ekonometrik tahlillarni ikki modelda, ya’ni eng kichik
kvadrat usuli va strukturaviy vektorli avtoregressiya modellaridan
foydalanamiz. Dastlab ekonometrik tahlilni yirik bank sifatida tanlangan
O‘zmilliybank AJ misolida olib boramiz.
Ekonometrik tahlilning dastlabki bosqichida bir qator statistik hisob-
kitoblarni amalga oshirdik. Bular, tanlangan ma’lumotlarning tasviriy statistikasi
- bu yerda asosan ma’lumotlarning o‘rtacha ko‘rsatkichlari, maksimal va
minimal ko‘rsatkichlari, o‘rtacha chetlashishi (standart dispersiyasi) kabi
ko‘rsatkichlari tahlil qlingan. Shuningdek, ilmiy ishimizda tanlangan
ko‘rsatkichlarning normal taqsimotini ham tahlil qilganmiz.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
118
.0
.1
.2
.3
.4
.5
.6
-1.5
-1.0
-0.5
0.0
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
D
e
n
si
ty
CPI
0.0
2.5
5.0
7.5
10.0
12.5
15.0
-.10
-.08
-.06
-.04
-.02
.00
.02
.04
.06
.08
.10
.12
D
e
n
si
ty
M2
0
10
20
30
40
-1.0
-0.8
-0.6
-0.4
-0.2
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
1.2
D
e
n
si
ty
NBUClientsE
0
5
10
15
20
25
30
-1.0
-0.8
-0.6
-0.4
-0.2
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
D
e
n
si
ty
NBUClientsI
0
10
20
30
40
50
60
-.12
-.08
-.04
.00
.04
.08
.12
.16
D
e
n
si
ty
NBUCards
0
10
20
30
40
50
60
-.16
-.12
-.08
-.04
.00
.04
.08
.12
.16
D
e
n
si
ty
NBUTerminals
0
10
20
30
40
-.12
-.08
-.04
.00
.04
.08
.12
.16
D
e
n
si
ty
NBUATMs
0
1
2
3
4
-.4
-.3
-.2
-.1
.0
.1
.2
.3
.4
Kernel
Normal
D
e
n
si
ty
NBUIncome
1-
rasm. Tanlangan ko‘rsatkichlarning normal taqsimoti
1
Ma’lumotlarning normal taqsimotini tekshirish uchun Jak Bera koeffitsientidan
foydalanildi. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, tanlangan barcha ko‘rsatkichlar
normal taqsimotga ega. Chunki, tanlangan barcha ko‘rsatkichlar uchun
hisoblangan Jak-Bera koeffitsienti ishonchli va ularning ehtimolligi 0,05 dan
kichik ekanligi aniqlandi.
