ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
28
SARGUZASHT-DETEKTIV JANRI VA UNING SHAKLLANISH
BOSQICHLARI
Jalilova Gulchexra Maxmutdjonovna
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.17008175
Annotatsiya:
Ushbu maqolada sarguzasht-detektiv asarlar, ularning o’ziga
xosligi, qiyosiy planda o’rganilish ahamiyati va janr sifatida shakllanish
bosqichida mavjud omillar haqida so’z yuritiladi.
Kalit so’zlar
: sarguzasht-detektiv janr, jinoyat, jumboqli vaziyat, intriga,
omil
Аннотация:
В статье рассматриваются приключенческо-детективные
произведения, их своеобразие, важность их изучения в сравнительном
плане, а также факторы, которые существуют на этапе их становления как
жанра.
Ключевые слова:
приключенческо-детективный жанр, криминал,
головоломная ситуация, интрига, фактор
Qariyib bir yarim asrdan buyon minglab adabiyotshunoslar va kitobxonlar
muhokamalari markazida bo’lib kelayotgan o’ziga xos g’oyaviy mazmun-mohiyat
kasb etuvchi sarguzasht-detektiv janri o’zining sirli jumboqlarga boyligi,
kutilmagan voqealar ketma-ketligi, o’quvchini sodir etilgan jinoyatni fosh
etishda mantiqiy fikrlashga, zukkolikka undashi bilan tobora shuxrat
qozonmoqda. Insoniyat yaralibdiki, atrofda sodir etilayotgan ijtimoiy tanazzul
hisoblanmish- qonunbuzarlik, jinoyat va qotillik kabi jumboqli vaziyatlar ularda
hamisha katta qiziqish uyg’otib kelgan va albatta, bu intriga san’at darajasida
adabiyotda o’z aksini topishi sarguzasht-detektiv janrining bugungi mashxurligi
va ommabopligini izohlaydi. Binobarin, bu turdagi asarlar hayotiy voqea va
muammolarni reallik tamoiliga asoslangan holda, original ifoda etishi, asarni
o’qish jarayonida kitobxon zamondoshi bo’lmish qahramonlarni, jinoyatchilarni
badiiy bo’rttirishlarsiz odatiy tasavvur etishi bu janrda asarlar yaratishga
bo’lgan ehtiyojni izohlaydi. Rus tadqiqotchisi Yurevna N.G. detektiv janri shiddat
bilan rivojlanayotgani, adabiyot olamida salmoqli nufuzga erishayotgani va
atrofida turli kitobxonlar auditoriyasini to’playotganini alohida t’kidlagan.
1
Hususan, taniqli detektivshunos o’zbek yozuvchisi Tohir Malik va amerikalik
yozuvchi Jon Verdon asarlari ana shular jumlasidandir.
Sarguzasht-detektiv asarlarda aks ettirilgan jinoyat, jinoyatchining chuqur
psixologik holati, uni jinoyatga undagan motiv, moddiy-ma’naviy sabablari,
jabrlanuvchining ruhiy holati, jinoyatni fosh etishda yozuvchi tomonidan
mohirona qo’llanilgan aqlni charxlovchi yechim, qahramonlar duch keladigan
xavfli sayohat va sarguzashtlar adabiyotshunoslar va kitobxonlar tomonidan
dolzarb mavzu sifatida e’tirof etildi va bu jarayon mazkur janr geografik
1
Наталья Юрьевна Георгинова, История появления и становления детективного жанра в литературе, Мир
детектива, стр 2-6
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
29
o’rnining kengayishiga olib keldi. Filologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori B.A.
Xoliqov har qanday badiiy asar voqelikning badiiy talqini bo’lib qolmasdan
hayotning o’ziga xos falsafiy qonuniyatlarini aks ettiruvchi zalvorli fikrlarni ham
o’rtaga tashlashi bilan muvaffaqiyat qozonishini ta’kidlagan.
2
Sarguzasht-
detektiv janri muvaffaqiyati esa, markaziy mavzu sifatida har qanday jinoyat
jazosiz qolmasligi; hayotiy falsafasi, haqiqati qonunlarni mensimaslik va ularni
buzish tamoyili asosida hayot kechiruvchi kimsalarning o’zlari va atrofidagi
yaqin kishilari turmushidagi fojiali yakun; azaliy mavzu bo’lmish ezgulik va
yovuzlik kurashi, har qanday vaziyatda bo’lmasin, alal oqibat ijtimoiy adolatning
qaror topishi falsafasi jahon adabiyoti va milliy zamonaviy adabiyot tarixida
ma’naviy-axloqiy ahamiyatga molik shoh asarlarning vujudga kelishiga zamin
yaratishi bilan izohlanadi.
Sarguzasht-detektiv janrining kelib chiqishi insoniyat ijtimoiy va badiiy
dunyoqarashi shakllana boshlagan qadim zamonlarga borib taqaladi ya’ni, bu
janr shunchaki bir adabiy yo’nalish emas, balki insoniyatning uzoq o’tmishdagi
badiiy tafakkurining mahsuli hisoblanadi, insonlar dunyoni anglashga intila
boshlagan davrlardan buyon sarguzast-detektiv janri asoslari yaratila
boshlangan. Tadqiqotchilar fikriga ko’ra, detektiv janrining paydo bo’lishi
insoniyatning ijtimoiy va madaniy ehtiyojlarini ifoda etuvchi tabiiy tarixiy
jarayondir.
3
Tadqiqotchi B.A. Xoliqov izlanishlariga ko’ra, detektiv janri genezisi
quyidagi uch omilning mavjudligi bilan ifodalanadi:
Ma’naviy-ma’rifiy
omil- bunda ilohiy kitoblar sanalmish “Injil”, “Qur’oni
Karim”, payg’ambarlar va aziz avliyolar hayotidan hikoya qiluvchi hadis va
rovoyatlarda ilk jinoyatning (diniy manbaalarga asoslansak, ilk gunohning)
amalga oshirilishi va jinoyatga doir jazo qo’llanilishi, adolatning qaror
toptirilishi bashariy jamiyatning ilk asoslari bo’lmish ushbu diniy-ilohiy
kitoblarda o’z aksini topgan. Bunda “Ilk jinoyatni kim amalga oshirgan?”,
“Qachon amalga oshirgan?”, “Qqanday amalga oshirgan?”, “Jinoyatni kim fosh
etgan?” kabi savollarga javob izlanishi detektiv janri hususiyatlarini ifodalaydi.
Bu janr ilk unsurlarini “Injil” hamda “Qur’oni Karim” kitoblarida keltirilgan Qobil
va Hobil hikoyasida qotil va maqtul obrazlarida yaqqol ko’rishimiz mumkin.
Iymonsizligi va qalbini kemirayotgan hasad tufayli o’z ukasini o’ldirgan Qobil
jinoyatini fosh etish uchun izquvarga hojat yo’q chunki sodir etilgan jinoyat
tafsilotlari bilan ochiq-oydin berilgan va bu yerda Yaratgan izquvar, tergovchi va
hakam vazifasida kelgan.
Ijtimoiy-falsafiy
omil- ma’lumki, har qanday jamiyat muvozanati ma’lum
qonun ustuvorligi tamoyiliga asoslanadi va shu qonunlar yordamida ijtimoiy
muhit nazorat qilinadi, boshqariladi; bu normalarning buzilishi esa, jinoyatni
2
Баҳодир ХОЛИҚОВ (PhD), АҚШ ВА ЎЗБЕК РОМАНЛАРИНИНГ КОМПОЗИЦИОН ҚУРИЛИШИГА ДОИР АЙРИМ
МУЛОҲАЗАЛАР, Respublika ilmiy-amaliy anjumani maqolalar to‘plami 2020-yil 6-noyabr
3
Наталья Юрьевна Георгинова, История появления и становления детективного жанра в литературе, Мир
детектива, стр 2-6
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
30
keltirib chiqaradi va albatta, jazo prinsiplari qo’llanilishini taqazo etadi. Shu
nuqtai nazardan qarlganda, insoniyat ilk sivilizatsiya o’choqlari hisoblanmish
Movorounnaxr, Misr, Bobil, Messopotamiya, Xitoy va Hindiston yozma
manbaalarida keltirilgan qonunchilikka oid hujjatlar, buyuk faylasuf Konfutsiy
hikmatlari, Aflotunning “Qonunlar” nomli kitobi va Amir Temurning “Temur
tuzuklari” risolasi, Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini detektiv adabiyoti
negizlari sifatida misol keltirishimiz mumkin. Zero, ushbu manbaalarda detektiv
voqelik bo’lmish jinoyat, uning sabab va oqibatlari, detektiv surishtiruv-tadqiqot
tamoyillari, ijtimoiy adolat falsafasi bosh g’oya sifatida talqin etilgan.
Adabiy-badiiy
omil- sarguzasht-detektiv janri rivojlanish bosqichida
mustahkam poydevor bo’lgan eng muhim omil hisoblanadi. Bunda xalq og’zaki
ijodi namunalari- topishmoq, ertak, afsona, asotirlar, dostonlar, eposlar, dunyo
adabiyoti og’zaki va yozma manbaalari, jumladan, folklyorlar bu janr
ko’lamining kengayishi, boyishi va mazmunan to’ldilishiga zamin bo’lgan. Ayni
sarguzasht-detektiv adabiyotining shakl va mazmun hususiyatiga ko’ra ma’lum
qoliplar asosida tarkib topishida ushbu omil boshqalariga nisbatan yetakchi va
ahamiyatliligi bilan harakterlanadi. Bunda Ramayana va Alpomish dostonlaridan
tortib to bugungi kun detektiv janri mukammal namunalari- taniqli
detektivshunos yozuvchilar Tohir Malik, I.Qalandarov, O’lmas Umarbekov, Said
Ravshan, Fayzulla Qilichev, Omon Muxtor, A Ibodinov; Ingliz adabiyoti
namoyondalari Edgar Allan Po, Artur Konan Doyal, Agata Kristi, Uillyam Godvel,
Ejen Syularning asarlarigacha barcha yozma manbaalarni o’z ichiga oladi.
4
Xulosa o’rnida ta’kidlash joizki, tobora kitobxonlar ko’lami kengayib
borayotgan sarguzasht-detektiv janri real voqelikni aks ettirishi, intrigalarga
boyligi va asarda keltirilgan dalillar ishonchliligi, o’quvchiga tahlil qilish imkoni
berilishi, yuksak ahloqiy, ma’naviy g’oyalarning targ’ib etilishi bilan boshqa
janrdagi asarlar tubdan farq qiladi. Hususan, detektivshunos yozuvchilar Tohir
Malik va Jon Verdon asarlarining ommabopligi ham ayni shu hususiyatlar bilan
izohlanadi. Sarguzasht-detektiv janri shakllanish bosqichida yuqorida keltirilgan
ma-naviy-ma’rifiy, ijtimoiy-falsafiy va adabiy-badiiy omillar mavjud.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Баҳодир ХОЛИҚОВ (PhD), АҚШ ВА ЎЗБЕК РОМАНЛАРИНИНГ
КОМПОЗИЦИОН ҚУРИЛИШИГА ДОИР АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР, Respublika
ilmiy-amaliy anjumani maqolalar to‘plami 2020-yil 6-noyabr
2.
Баҳодир ХОЛИҚОВ (PhD), ДЕТЕКТИВ РОМАНЛАРДА ВОҚЕЛИКНИНГ
БАДИИЙ
ТАЛҚИНИНИ
ТИЗИМЛИ
МОДЕЛЛАШТИРИШ
(МАРИО
4
Баҳодир ХОЛИҚОВ (PhD), ДЕТЕКТИВ РОМАНЛАРДА ВОҚЕЛИКНИНГ БАДИИЙ ТАЛҚИНИНИ ТИЗИМЛИ
МОДЕЛЛАШТИРИШ (МАРИО ПЬЮЗОНИНГ «ЧЎҚИНТИРГАН ОТА» («THE GODFATHER») ВА ТОҲИР МАЛИКНИНГ
«ШАЙТАНАТ» АСАРЛАРИ МИСОЛИДА) dissertatsiya… 39-61 betlar
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
31
ПЬЮЗОНИНГ «ЧЎҚИНТИРГАН ОТА» («THE GODFATHER») ВА ТОҲИР
МАЛИКНИНГ «ШАЙТАНАТ» АСАРЛАРИ МИСОЛИДА) dissertatsiya… 31-61 b
3.
Брюсов В. Miscellanea. Замечания,мысли о исскуств, о литературе, о
критиках, о самом
себе//http://dugward/ru/library/bryusov/bryusovmiscellanea.html
4.
Ustoz bergan qo’llanma
5.
Вулис А.З. Поэтика детектива/ Новый мир, 1987-№1- с. 8
6.
Наталья Юрьевна Георгинова, История появления и становления
детективного жанра в литературе, Мир детектива, стр 2-6
7.
Cawelti, J.G. Adventure mystery and Romance: Formula stories as art and
popular culture. University of Chicago press. 1976
8.
Green, J. Contemporary detective fiction. 2015
9.
Kincaid, J. The adventure genre in literature. Oxford literary review. 2010
10.
T.T.Irisboyev “Hozirgi o’zbek detektiv adabiyotining taraqqiyot
xususiyatlari” (Tohir Malikning “Shaytanat” asari asosida) dissertatsiya
11.
Qodirov , A. O’zbek detektiv adabiyoti tarixi. Toshkent: Fan. 2018.
