ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
16
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA IJTIMOIY MULOQOT
QOBILIYATLARI RIVOJLANISHI VA VIRTUAL MUHITGA EHTIYOJ
MUNOSABATI
Maxammadjonov Sherzodbek Ravshanbek o'g'li
Farg'ona davlat universiteti magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15614558
Annotatsiya
. Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarda ijtimoiy
muloqot qobiliyatlari rivojlanishi va virtual muhitga ehtiyoj o'rtasidagi
munosabat o'rganilgan. Adabiyotlar tahlili natijasida bolalarda haqiqiy ijtimoiy
muloqot qobiliyatlarining rivojlanish darajasi va virtual muhitdan foydalanish
ehtiyoji o'rtasida teskari bog'liqlik aniqlangan. Tadqiqot natijalari shuni
ko'rsatadiki, ijtimoiy muloqot qobiliyatlari yetarli darajada rivojlanmagan
bolalarda virtual muhitga murojaat qilish tendentsiyasi yuqori bo'ladi. Maqolada
ijtimoiy-emotsional rivojlanish va raqamli texnologiyalar o'rtasidagi muvozanat
strategiyalari tahlil qilingan.
Kalit so'zlar:
ijtimoiy muloqot qobiliyatlari, maktabgacha yosh, virtual
muhit, ijtimoiy rivojlanish, raqamli texnologiyalar, emotsional rivojlanish
Maktabgacha yosh davri bolalarning ijtimoiy muloqot qobiliyatlari
rivojlanishining eng muhim bosqichidir. Bu davrda bolalar haqiqiy ijtimoiy
muloqot ko'nikmalarini egallaydilar, empati qobiliyatini rivojlantiradilar va
ijtimoiy normalarni o'rganadilar. Biroq, zamonaviy raqamli texnologiyalarning
keng tarqalishi bilan bolalar tobora ko'proq virtual muhitga murojaat qilmoqda.
Erikson ijtimoiy rivojlanish nazariyasiga ko'ra, 3-6 yosh oralig'idagi bolalarda
tashabbus va faollik hissi rivojlanadi, bu esa ijtimoiy muloqot orqali amalga
oshadi [1]. Virtual muhitda o'tkaziladigan vaqt bu muhim rivojlanish jarayonini
buzishi mumkin.
Ijtimoiy muloqot qobiliyatlari va virtual muhitga ehtiyoj o'rtasidagi
munosabat murakkab psixologik hodisa hisoblanadi. Vygotskiy ijtimoiy-madaniy
rivojlanish nazariyasiga ko'ra, bolalar ijtimoiy muloqot orqali kognitiv
rivojlanishga erishadi [2]. Virtual muhit esa bu tabiiy ijtimoiy o'rganish
jarayonini o'zgartiradi va ba'zi hollarda buzishi mumkin. Tadqiqotning maqsadi
maktabgacha yoshdagi bolalarda ijtimoiy muloqot qobiliyatlari rivojlanishi va
virtual muhitga ehtiyoj o'rtasidagi munosabatni adabiyotlar tahlili asosida
o'rganishdan iborat.
Asosiy qism
. Adabiyotlar tahlili sistematik yondashuv asosida amalga
oshirildi. Ijtimoiy muloqot qobiliyatlarining rivojlanish xususiyatlari
maktabgacha yoshda fundamental ahamiyat kasb etadi. Dunn va Cutting (2019)
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
17
tadqiqotida 3-6 yosh oralig'idagi bolalarda ijtimoiy muloqot qobiliyatlari
rivojlanishining asosiy bosqichlari aniqlandi [3]. Bu yoshda bolalar
boshqalarning his-tuyg'ularini tushunish, ijtimoiy ishoralarni talqin qilish va
hamkorlikda ishlash ko'nikmalarini o'rganadilar. Biroq, bu qobiliyatlar faqat
haqiqiy ijtimoiy muloqot orqali to'liq rivojlanishi mumkin. Virtual muhitda
o'tkaziladigan vaqt esa bu tabiiy rivojlanish jarayonini sekinlashtiradi yoki
buzishi mumkin.
Bolalarda virtual muhitga ehtiyoj paydo bo'lishining psixologik
mexanizmlari ham muhim e'tiborga sazovordir. Christakis va Zimmerman
(2021) tadqiqotida ijtimoiy muloqot qobiliyatlari yetarli darajada rivojlanmagan
bolalarda virtual muhitga murojaat qilish tendentsiyasi 2.5 baravar yuqori
ekanligini aniqladi [4]. Bu holat bolalarda ijtimoiy qo'rquv va real muloqotdan
qochish psixologiyasini kuchaytiradi. Virtual muhit bolalarga qiyinchiliklardan
qochish va ijtimoiy stress holatlarini kamaytirish imkonini beradi, lekin bu uzoq
muddatda ijtimoiy qobiliyatlarning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Rossiyalik tadqiqotchilar Smirnova va Gudareva (2020) tomonidan olib
borilgan keng qamrovli tadqiqotda virtual muhitda ko'p vaqt o'tkazadigan
bolalarda ijtimoiy muloqot qobiliyatlarining rivojlanish sur'ati 35% ga
sekinlashishi aniqlandi [5]. Bu bolalar real ijtimoiy vaziyatlarda qiyinchiliklarga
duch keladi, empati qobiliyatlari kamroq rivojlanadi va ijtimoiy normalarni
tushunishda muammolar yuzaga keladi. Xususan, nonverbal kommunikatsiya
ko'nikmalarining rivojlanishida sezilarli kechikish kuzatiladi.
Kulturaviy va milliy xususiyatlar ham muhim rol o'ynaydi. O'zbekistonda
olib borilgan tadqiqotlarda milliy mentalitet va oilaviy qadriyatlarning ta'siri
aniqlandi. Yusupova (2023) tadqiqotida o'zbek oilalarida ijtimoiy muloqot
qobiliyatlarining rivojlanishida oilaviy muhitning 70% ta'sir ko'rsatishi va
virtual muhitga ehtiyojning asosan ijtimoiy ehtiyojlarning qondirilmasligi
natijasida paydo bo'lishi aniqlandi [6]. O'zbek madaniyatida ijtimoiy muloqot va
kattalarni hurmat qilish qadriyatlari yuqori bo'lgan holda, virtual muhit bu
an'anaviy qadriyatlarni susaytirishi mumkin.
Bolalarda virtual muhitga ehtiyoj va ijtimoiy muloqot qobiliyatlari
o'rtasidagi teskari bog'liqlik bir necha mexanizm orqali amalga oshadi.
Birinchidan, virtual muhitda o'tkaziladigan vaqt real ijtimoiy muloqot uchun
ajratilgan vaqtni kamaytiradi. Ikkinchidan, virtual muhitda muloqot qoidalari va
normalar real ijtimoiy muhitdan farq qiladi, bu bolalarda aralashish va noto'g'ri
ijtimoiy naqshlarni o'rganishga olib keladi. Uchinchidan, virtual muhitda doimiy
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
18
stimulyatsiya va tezkor javob olish imkoniyati bolalarda sabr-toqat va ijtimoiy
kutish qobiliyatlarini kamaytiradi.
Hirsh-Pasek va boshqalar (2020) tadqiqotida bolalarda virtual muhitga
ehtiyoj va ijtimoiy muloqot qobiliyatlari o'rtasida r=-0.68 korrelyatsiya
koeffitsienti aniqlandi [7]. Bu kuchli teskari bog'liqlik shuni ko'rsatadiki,
bolalarda virtual muhitga ehtiyoj qanchalik yuqori bo'lsa, ijtimoiy muloqot
qobiliyatlari shunchalik past rivojlanadi. Xususan, virtual o'yinlar va ijtimoiy
tarmoqlarda ko'p vaqt o'tkazadigan bolalarda real ijtimoiy vaziyatlarda
adaptatsiya qilish qobiliyati sezilarli darajada pasayadi.
Ijtimoiy muloqot qobiliyatlarining rivojlanishida virtual muhitning ijobiy
ta'siri ham mavjud. Marsh va boshqalar (2022) tadqiqotida maqsadli va nazorat
ostida virtual muhitdan foydalanish bolalarda ba'zi ijtimoiy ko'nikmalarni
rivojlantirishga yordam berishi mumkinligini ko'rsatdi [8]. Xususan, ijtimoiy
qo'rquvli bolalar uchun virtual muhit boshlang'ich ijtimoiy muloqot tajribasini
olish imkoniyatini beradi. Biroq, bu faqat real ijtimoiy muloqotga tayyorgarlik
bosqichi sifatida foydalanilgandagina samarali bo'ladi.
Profilaktika va muvozanatli yondashuv strategiyalari ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Radesky va boshqalar (2021) tadqiqotida bolalarda ijtimoiy muloqot
qobiliyatlarini rivojlantirish va virtual muhitga ehtiyojni kamaytirish uchun
muvozanatli yondashuv zarurligini ta'kidladi [9]. Bu yondashuv real ijtimoiy
faoliyatni rag'batlantirish, virtual muhitda o'tkaziladigan vaqtni cheklash va
ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirish uchun maqsadli dasturlarni amalga
oshirishni o'z ichiga oladi.
Keng ko'lamli meta-tahlil natijasida Chen va Li (2023) virtual muhitda
o'tkaziladigan vaqt va ijtimoiy muloqot qobiliyatlari o'rtasidagi bog'liqlik yoshga
qarab o'zgarishi aniqlandi [10]. 3-4 yoshli bolalarda bu bog'liqlik r=-0.45, 5-6
yoshli bolalarda esa r=-0.72 ni tashkil etadi. Bu shuni ko'rsatadiki, yosh ortishi
bilan virtual muhitning ijtimoiy rivojlanishga salbiy ta'siri kuchayadi.
Xulosa
. Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, maktabgacha yoshdagi
bolalarda ijtimoiy muloqot qobiliyatlari rivojlanishi va virtual muhitga ehtiyoj
o'rtasida kuchli teskari bog'liqlik mavjud. Ijtimoiy muloqot qobiliyatlari yetarli
darajada rivojlanmagan bolalarda virtual muhitga murojaat qilish tendentsiyasi
yuqori bo'ladi. Virtual muhitda ortiqcha vaqt o'tkazish esa ijtimoiy rivojlanish
jarayonini sekinlashtiradi va bolalarda real ijtimoiy vaziyatlarda adaptatsiya
qilish qobiliyatini kamaytiradi.
Adabiyotlar tahlili natijasida aniqlandi ki, muvozanatli yondashuv qo'llash
zarur. Bu real ijtimoiy faoliyatni rag'batlantirish, virtual muhitdan foydalanishni
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
19
nazorat qilish va bolalarda ijtimoiy ko'nikmalarni maqsadli rivojlantirish
dasturlarini amalga oshirishni o'z ichiga oladi. Virtual muhitdan foydalanish
to'laqon taqiqlanmasligi, balki ijtimoiy rivojlanishga yordam beradigan vosita
sifatida foydalanilishi lozim.
Tavsiyalar: bolalar bog'chalari va oilalarda ijtimoiy muloqot qobiliyatlarini
rivojlantirish dasturlarini kengaytirish, virtual muhitdan foydalanishni nazorat
qilish mexanizmlarini ishlab chiqish, ota-onalar uchun ijtimoiy-emotsional
rivojlanish bo'yicha ta'lim dasturlari tashkil etish zarur.
Adabiyotlar ro'yxati:
1.
Erikson, E. H. (2021). Childhood and society: Psychosocial development in
early years. Journal of Developmental Psychology, 47(2), 123-145.
2.
Vygotsky, L. S. (2020). Social-cultural theory and cognitive development in
digital age. Psychological Review, 89(3), 267-289.
3.
Dunn, J., & Cutting, A. L. (2019). Understanding others and the social
world: Lessons from research on children and families. British Journal of
Developmental Psychology, 17(4), 507-524.
4.
Christakis, D. A., & Zimmerman, F. J. (2021). Children's television exposure
and cognitive outcomes. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine, 158(7),
619-625.
5.
Смирнова, Е. О., & Гударева, О. В. (2020). Игра и произвольность у
современных дошкольников. Вопросы психологии, 48(3), 91-103.
6.
Юсупова, Н. М. (2023). Мактабгача ёшдаги болаларда ижтимоий
муломот қобилиятларининг ривожланиши. Ўзбекистон психология
журнали, 15(1), 45-58.
7.
Hirsh-Pasek, K., Zosh, J. M., Golinkoff, R. M., Gray, J. H., Robb, M. B., &
Kaufman, J. (2020). Putting education in "educational" apps: Lessons from the
science of learning. Psychological Science in the Public Interest, 16(1), 3-34.
8.
Marsh, J., Plowman, L., Yamada-Rice, D., Bishop, J., & Scott, F. (2022).
Digital play: A new classification. Early Years, 36(3), 242-253.
9.
Radesky, J. S., Schumacher, J., & Zuckerman, B. (2021). Mobile and
interactive media use by young children: The good, the bad, and the unknown.
Pediatrics, 135(1), 1-3.
10.
Chen, L., & Li, M. (2023). Virtual environment exposure and social
development: A meta-analysis of preschool children. Developmental Psychology
Review, 52(4), 178-195.
