Строительный комплекс можно сравнить с локомотивом, вытягивающим страну из кризиса. Анализ прогнозных данных показывает, что в ближайшие 5 лет приоритетное развитие получит жилищное, в том числе индивидуальное, строительство. Ежегодного увеличения жилой площади на 1 м 2 на каждого гражданина Узбекистана потребуется увеличение ввода общего количества жилой площади на 20–25 %, что приведет к существенному росту потребности в мелкоштучных стеновых изделиях и клеющих материалах (цементно – песчаных растворах).
Permanent development of ceramics technologies is a necessary condition for the continuous improvement of many branches of industry. Each type of ceramic product demand a specific technology and has an optimal field of application.
В статье рассмотрены вопросы футеровки вращающихся печей, описываются защита корпуса печи от высокой температуры, химического и истирающего воздействия обрабатываемого материала. С целью уменьшения термических напряжений на участках приграничных к факельной зоне спекания до 20%, увеличение срока службы футеровки в 1,1 – 1,2 раза в результате выравнивания термических напряжений на участках зоны спекания предложено применение футеровки из параллельных рядов чередующихся шамотных и хромомагнезитовых огнеупорных изделий.
Состояние рынка огнеупорных материалов в мире определяет макроэкономическую ситуацию в стране, т.к. основными потребителями огнеупорных материалов являеются: черная и цветная металлургия, производство цемента и стекла, стройматериалов, нефтехимическая промышленность и энергетика. Черная и цветная металлургия потребляет в сумме более 75 % огнеупорных материалов, производимых в мире, и оказывает решающее влияние на огнеупорную отрасль. Огнеупоры являются конструктивными и вспомогательными материалами для строительства тепловых агрегатов в металлургии, производстве строительных материалов, энергетике и многих других отраслях народного хозяйстве.
В последние годы опубликовано много информации о мокрых способах обогащения кварцевых песков и различных типах используемого промышленного оборудования. Мокрый способ обогащения кварцевых песков востребован на предприятиях стекольной промышленности
В настоящее время не утратило своей актуальности создание новых прогрессивных энерго- и ресурсосберегающих технологических процессов, обеспечивающих использование вторичного сырья, шлаков и других отходов промышленности. В стратегии по переходу Республики Узбекистан на «зеленую» экономику на период 2019 — 2030 годов, для повышения энергоэффективности базовых отраслей, в частности в сфере производства строительных материалов, были предусмотрены увеличение объемов использования вторичных ресурсов и крупнотоннажных техногенных отходов отраслей промышленности (энергетики, металлургии, химии) при производстве строительных материалов, а также внедрение инновационных энергоэффективных технологий по производству строительных материалов.
The paper studies the physicochemical properties of import-substituted and export-oriented nitrogen, amine and phosphorus new composite inhibitors for corrosion protection of steels as well as scaling obtained from local raw materials and industrial wastes. Inhibiting properties of corrosion and mineral salt deposit accumulation in acid and hydrogen sulfide environments have been determined. It was found that the efficiency of the inhibition process with the use of composite inhibitors in acidic and hydrogen sulfide environments obeys the Langmuir law. The values of activation energy of the adsorption process in these media and thermodynamic values (∆H, ∆S, ∆G).
Одной из важнейших проблем является безопасность древесностружечных, древесноволокнистых и других плитных материалов для экологии в широком понимании (окружающая среда) и для комфортного состояния человека в мире материальной культуры, в котором мебель играет важнейшую роль.
Ushbu maqolada oliy ta’limni boshqarishda qo‘llaniladigan metaloyihani amalga oshirishning asosiy bosqichlari o‘rgabilgan.
Мақолада минерал ўғитларга теримк ишлов бериш орқали қуритиш жараёни ва унда қўлланиладиган қурилмаларнинг тахлили, жараёндаги мавжуд муаммолар ва уларнинг мақбул ечимлари ҳамда барабанли қуритгичнинг гидродинамик режимлари тадқиқ қилинган. Қурилманинг умумий гидравлик қаршилиги ва контакт элементнинг қаршилик коэффициентини аниқловчи тенглама тавсия этилган.
Maqolada “KVARTS” AJda korxonasining xom-ashyo sexida shisha tarkibiga qo‘shiluvchi shixtalarni aralashtirish samaradorligi yuqori bo‘lgan, energiyatejamkor, kuraklarini shaklini o’zkartirtilgan va qiyalik burchaklari optimal variant hisoblangan apparatini takomillashtirilgan konstruksiyasi taklif etilgan.
Тадкиқот объектлари: Термин ва термокимёвий фаоллаштирилган лесс кўшилган оҳак-кумли боғловчи асосидаги силикат ғишти ва ғовакли бетон.
Ишнинг мақсади: «Оҳак-кум» тизимига термик ва термокимёвий фаоллаш тирилган маҳаллий қўшимчалар кўшиб гидротермал ишлов берилганда компонентларнинг гидратланиш жараёнидаги ўзаро таъсирлашув механизмини гидратланган янги хосилаларнинг структура хосил килиш кинегикаси ва морфологиясини мақсадли ўзгартириш йўли билан техник-эксплуатация хоссалари юкори бўлган авгоклавда когувчи силикат материаллар олишнинг физик-кимёвий асосларининг илмий асосланган тамойиллари ва ресурстежамкор технологиясини ярагиш.
Тадқиқот методлари: кимёвий, физик-механик (пластик ва механик мустаҳкамликни аниқлаш), физик-кимёвий (рентгенофазовий, дифференциал термик тахлил, электрон-микроскоп ва ИҚ-спектроскопик) тадқиқот усуллари, гидротермал ва термик ишлов бериш усуллари.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: "Бархан қуми-оҳак-ТКФЛ" силикат композицияларига гидротермал ишлов берилганда минерал-ларнинг гидратланиш жараёнида ўзаро таъсир кўрсагиш конуниятлар хамда "хосса-структура" ўзаро боғлиқлигини аниклаш оркали авгоклавда котувчи силикат материаллар олишнинг физик-кимёвий асосларини илмий услубий тамойиллари ва ресурстежамкор технологияси яратилди. Ca(OH)i нинг маъ-лум бир кисмини алюминатли бирикмаларнинг тезликда кальций гидроалю-минатларга боғланиши туфайли кумтуироқнинг тўйинган охакли мухитда эриш ва паст асосли гидросиликатлар косил килиш жараёни тезлашади, юкори асосли гидросиликатларга ўтиб кетишининг олди олинади, хосил бўлган CSH(B) гурдаги гидросиликатларнинг қотаётган тизимдаги турғун-лиги таъминланади. Уларнинг бир-бири билан чатишиб кетган ипсимон ва толасимон кристаллари билан синчланган силикат ғиштининг физик-механик хоссалари, атмосфера ва совуккд бардошлилик кўрсаткичлари юкори бўлади.
Лессни фосфогипс билан биргаликда термокимёвий фаоллаштирилганда унинг таркибидаги тупрокли компонентлар ёпишкокли хусусиятларини йўқотиш хисобига силикат массасидан газ ажралиб чикиши тезлашади, газ хосил килувчидан фойдаланиш коэффициента ошади, структура шакллани-ши тезлашади, газобетонни изогермик қиздириш вакти қисқаради, мустаҳ-камлиги, совукка бардошлиги ошади ва сув ютилиши камаяди.
Амалий ахамияги: Республикамизда кенг гаркалган лесс ва лессимон суглинкаларни, чиқинди фосфогипснинг капа заҳираларини кенг микёсда авгоклавда котадиган силикат курилиш материаллар ишлаб чиқаришга жалб этиш хисобига хом ашё базаси кенгаяди, ТКФЛ дан фойдаланиш хисобига оқак тежалади, тайёрлаш жадаллашади ва олиш вақги қисқаради, буюм ва жихозларнинг техник-эксплуатация хоссалари юкори бўлиши таъминланади. Тадкиког натижалари ТФЛ ва ТКФЛ дан фойдаланиб силикат гишти ва говакли силикат бегонии тажриба сифатида ишлаб чйкарилиши учуй меьбрий-техник хужжатлар яратилишида меъёрий база бўлиб хизмат қилади.
Татбиқ этиш даражаси ва икгисодий сямарадорлиги: Тадқиқот нагижалари Урганч ҚМЗ да текширувдан ўтказилди. Бунда 15-20 % ТФЛ кўшилган охак-қум боЕЛовчисидан 3460 дона силикат ғиштининг синов партияси ишлаб чикарилди. 4-5 % оҳак тежалиши хисобига 100 кг силикат аралашмасининг нархи 2320 сўмга арзонлашди ва 110720 сўм икгисодий Самара олинди. Урганч ҚМЗ да ТФЛ кўшиб гишг олишга ихтисослаштирилса кутилган икгисодий самарадорлик йилига 41472000 сўмни гашкил этади.
Жиззах ҚМК ТКФЛ дан фойдаланиб говакли силикат бетоннинг тажриба партиясини ишлаб чикариш бўйича олиб борилган синов ишлари йилига 64300 м3 хажмда говакли силикат бетон ишлаб чикарилса, кутилган икгисодий самарадорлик 46937000 сўмни гашкил этади.
Қўлланиш сохаси: УзР курилиш магериаллари ишлаб чикариш саноати ва курилиш индусгрияси.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Силикат шиша одамлар кадимдан ишлатиб келаётган энг кизикарли материаллардан биридир. Шиша фан, техника ва кундалик ҳаётда кенг кўламда ишлатилишига карамасдан, унинг физикасида бир кагор фундаментал муаммолар мавжуд. Масалан, модданинг тузилиши (сгруктураси, яьни атомларнинг фазода ўзаро жойлашуви) унинг физикавий хоссаларига кучли таъсир кўрсатиши фанда яхши маълум. Аммо кўпгина моделлар таклиф килинганига карамасдан, шишанинг тузилиши деярли бир аср давомида дунё олимлари ўртасида қизғин баҳсларга сабаб бўлиб келмоқда, чунки кристалл моддаларнинг тузилишини ўрганишда кўлланиладиган асосий экспериментал усуллар (рентген нурлари, электронлар ва нейгронларнинг дифракцияси) шиша таркибининг мураккаблиги ва унинг тузилишида узок масофали гаргиб йўклиги учун етарли Самара бермайди. Энергетик зоналар модели ва у билан боғлиқ тасаввурларни (заряд ташувчиларнинг эффектив массаси, харакатланувчанлиги) шишага кай даражада кўллаш мумкинлиги хам хар бир муайяп вазиятда асослашпи талаб қилади.
Кейинги йилларда турли электрон асбобларда кенг кўлланилаётган калин пардали резне горларнинг асоси бўлган, оралик металлар оксидлари (хусусан, RuO?) билан легирланган силикат шишанинг Электр хоссаларини ўрганиш қўшимча физикавий муаммолар борлигини кўрсатди. Масалан, маълум бўлдики, солиштирма каршилигининг температура бўйлаб ўзгариши /Д7) паст температураларда (Г < 50К) на кристалл яримўтказгичларникига (активация конуни In р ~~ Т -|) ва на аморф моддаларникига (Мотт конуни In р ~ Т®' ) ўхшайди. /?(7)нинг оралик температураларда кузатиладиган минимуми мавжуд физикавий тасаввурларга мос келмайди, ундан кейин эса шишанинг такикланган зонаси кенглиги 3 эВ дан оргикрок диэлектрик, - деб қарайдиган тасаввурга зид металлсимон (р ~ Т ёки р ~ Т ") ўтказувчанлик пайдо бўлади.
Турли материаллар ва структуралардаги термоэлекфик ходисалар фундаментал физик жараёнлар нуқтаи назаридан ҳам, амалий нуктаи назардан хам (кайта тикланувчи манбалардан электр энергияси олиш, энергетик чикиндилардан фойдаланиш, совутиш ва иситиш тизими учун термоэлектрик ўзгартгичлардан фойдаланиш) эътиборга лойикдир. Термоэлектрик ходисалар электронлар энергетик ҳолатларининг зичлиги, яширин структура (фаза) ўтишлари, электрон тизимининг ҳолати, электронлар ва фононларнинг ўзаро таъсири хакида маълумот бериши мумкин. Амалиёт учун эса материалларнинг электр ўтказувчанлиги <т, иссиқлик ўтказувчанлиги к ва термоэюк коэффициента (Зеебек коэффициента) S билан богланган термоэлектрик сифатлилиги ZT = S~аТ/к мухим ахамиягга эта. Бунда Т - термоэлектрик ўзгартгичнинг ишлаш гемператураси. Термоэлектрик ўзгартгичлар кенг кўлланилиши учун 500-1000 К температура оралигида ZT> 2 галаб килинади.
Ammo хозиргача легирланган силикат шишанинг термоэлектрик хоссалари деярли ўрганилмаган, ваҳоланки унинг паст иссиклик ўтказувчанлиги (к ~ 0,5-1 Вт/(м К)) ва юкори электр ўтказувчанлиги (а ~ 400-4000 Ом'м'1) юкори ZT ни таъминлаши мумкин.
Шу сабабли экспериментал ва назарий усулларни бирлаштириб, тадкикот чегараларини кенгайтириб, легирланган силикат шишаларда электр ўтказувчанлик ва термоэюк хосил бўлишининг физикавий механизмларини, бу ходисалар шиша таркиби ва структурасининг ўзига хос жиҳатлари билан кандай боғланганлигини аниклаш конденсатланган холат физикаси хамда кенг тарқалган хавфсиз хомашёдан арзон, самарадорлиги юкори термоэлектрик материаллар яратиш учун зарурлиги диссертация мавзуининг долзарблигини белгилайди.
Мустакиллик йилларида мамлакатимизда энергетик хавфсизликни таъминлаш, мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш учун ҳуқуқий асос яратилиб, бу соҳада кагор режалар амалга оширилди. Узбекистан Рес-публикаси Президентининг 2013 йил 1 мартдаги “Мукобил энергия манбала-рини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ПФ-4512-сон фар-мони, Узбекистан Республикаси Президентининг 2013 йил 1 мартдаги “Халқаро Қуёш энергияси институтини гашкил килиш тўғрисида”ги ПҚ-1929-сон Қарори, Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 25 сентябрдаги “Халкаро Қуёш энергияси институтининг фаолиятини гашкил килиш чора-тадбирлари тўғрисида” 265-сон Қарори, “Навоий” эркин иқтисодий ҳудудида янги технологиялар асосида 100 МВт куввагга эта фотоэлектрик панеллар ишлаб чикарувчи кўшма корхона гашкил килиш ҳақидаги “Узбекэнергия” ва Suntech Power (ХХР) компаниялари ўртасидаги битим шу-лар жумласидандир.
Ушбу тадкикот иши янги термоэлектрик материаллар яратиш оркали “Кайта тикланувчан энергия бўйича Узбекистан Республикасининг миллий концепцияси”ни (Узбекистан Республикаси Олий мажлиси Сената 2008 йил октябрида маъкуллаган) амалга оширишга йўналтирилган. Мамлакатимизда кайта тикланувчан энергия манбалари ва энергетик чикиндилардан фойдаланиш қурилмаларининг самарадорлигини ошириш ва нархини пасайтириш учун янги термоэлектрик материаллар яратиш устида амалга оширилаётган тадқиқотларни янада чукурлаштириш диссертация мавзуси заруриятини изоҳловчи муҳим омил хисобланади.
Тадқиқотнинг мақсади 3<7- ва 4<7-металларнинг оксидлари билан легирланган силикат шишанинг электр ўтказувчанлиги ва термоэюк коэффициентини белгилайдиган физикавий механизмларни, бу хусусиятларнинг шиша ҳамда лигатура таркиби, синтез шароити билан кандай боғланганини аниклашдан иборат бўлиб, бу, уз навбатида, самарали ва арзон термоэлектрик материаллар синтезининг илмий асосларини яратишга каратилган.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
силикат шишаларда янги физикавий ходиса - солиштирма каршилик ва термоэюк коэффициентининг Т> 1000 К да кескин (шиша таркибига караб мос равишда 10 ва 100 мартагача) ошиши - аниқланган;
силикат шиша таркибида ўлчами 1-2 нм бўлган нанокристаллар мавжудлиги ва уларда юкори температурада структура ўтишлари юз бериши тажрибада исботланган;
легирланган шишада заряд сизиб ўтиш сатҳлари (йўллари) шакллани-шининг диффузиявий механизми таклиф килинган ва тажрибада исботланган;
легирланган шишада сизиб ўтиш бўсағасининг пасайиши ёки умуман кўринмай колиши диффузия ва сизиб ўтиш конуниятларининг биргаликдаги фаолияти натижаси эканлиги кўрсатилган;
шиша таркиби ва лигатура тури, легирлаш температураси ва давомийлигининг сизиб ўтиш бўсағаси ва ўтказувчанлик кийматига таъсири лигатура заррачалари атрофида диффузия зонаси ҳосил бўлишининг ва бу зонада шишанинг ўз ўтказувчанлиги а ~ 10’16 Ом^см'1 дан 40-400 Ом’’см’1 гача ошиши окибати эканлиги асосланган;
легирланган шиша электр ўтказувчанлигининг механизми таклиф килинган ва тажрибада исботланган, бунда ўтказувчанликнинг 0,015-1123 К оралиғида температура бўйлаб ўзгариши киришма зоначаси билан нанокристалларнинг биргаликдаги фаолияти натижаси эканлиги ҳамда бу жараёнда электронлар ва фононлар ўзаро таъсирининг ахамияги аникланган;
легирланган шишада Т ~ 77-700 К оралиғида солиштирма каршилик минимуми пайдо бўлиши киришма зонасининг шиша валент зонаси билан қўшилиб кетиши, ундан кейин пайдо бўладиган “металл” холати (р~~ Т ёки р - 7") эса электронларнинг фононларда ёки ўзаро сочилиши окибати эканлиги асосланган;
элекр ўтказувчанлиги 40-400 Ом ’см’1, иссиқлик ўтказувчанлиги 0,5-1 Bt-м’’К’1 ва 800-1000 К оралиғида термоэюк коэффициента 5= 1,1 мВ/K бўлганлиги легирланган силикат шишанинг термоэлектрик самарадорлиги юкорилигига олиб келиши кўрсатилган.
ХУЛОСА
1. Легирланган шишанинг ўтказувчан бўлиши лигатура заррачаларининг бир-бирига бевосита тегиб туриши окибати эмас, балки юмшаган шишага лигатура атомларининг диффузияси окибати эканлиги курсатилди. Натижада сизиб ўтиш бўсағаси лигатура заррачалари атрофида косил бўладиган диффузия зоналарининг ўзаро туташувига мос келади. Бу диффузия зоналарининг ҳажми лигатура заррачаларининг бошлангич хажмидан анча капа бўлиши мумкин ва диффузия жараёнининг параметрлари (темпера гураси ва давомийлиги), хамда шиша ва лигатуранинг таркибларига боғлиқ. Шунга мос равишда сизиб ўтиш бўсағаси жуда паст легирлаш даражасида (назариядаги 16хажм% ўрнига ~ 1 % ёки ундан хам камрок) кузатилиши мумкин.
2. EXAFS усулида шу нарса аникландики, легирланган силикат шишанинг ўтказувчанлигига унинг пишириш жараёнида косил бўладиган локал структураси, хусусан, қўрғошин атомларининг легирлаш жараёнида ўзгарадиган координацияси, капа таъсир кўрсатади. Рутений атомларининг легирланган силикат шишадаги координацияси шишанинг бошлангич структурасига ва легирлаш жараёнининг давомийлигига боглик.
3. Легирланган силикат шиша каршилигининг ва термоэюксининг 700-1000 К температураларда аномал ошиши кузатилди. Бу аномалликлар шишада косил бўладиган қўрғошин силиката ва кварц колдикларидан иборат нанокристаллардаги структура ўтишларининг окибати деб тушунтирилган.
4. Легирланган силикат шишадаги заряд ташувчилар концентрациясининг пастки чегараси (1020см'3 атрофида) ва эффектов массаси т&~ 3.3-10" то аниқланди. Окибатда легирланган силикат шишани полярон ўтказувчанликга эта тизим деб ҳисоблаш имкони гугилади.
5. Легирланган силикат шиша (такикланган зонаси 3,3 эВ агрофидаги диэлектрик) да легирлаш окибатида кенглиги 0,026 эВ ёки ка.мрок бўлган киришма зоначаси хосил бўладики, бу зоначани шишанинг валент зонасининг шифтидан кичкина (0,01-0,02 эВ) тиркиш ажратиб гуради. Юкори температураларда силикат нанокристаллари структураси ўзгариши киришма зоначасини валент зонасидан ажратади ва бу узгаришлар тугагач (темпера гура 950-1000 К дан ошганда) намуна ўтказувчанликнинг активация энергияси fg = 0,095 эВ дан 1,5 эВ гача (шишанинг гаркибига ва легирлаш даражасига караб) бўлган яримўтказгичга айланади.
6. Легирланган силикат шишада гелий темпера гурасидан 1200 К гача оралиқда R(T) киришма зоначаси хосил бўлиши ва нанокристаллар мавжудли! ининг окибатидир. Нанокристаллар самарали локаллашув марказлари вазифасини бажаради ва паст температураларда бир вактнинг ўзида ўтказувчанликнинг икки мсханизми - термоактивация ва сакраш -ишлайди. Тиркишнинг кенглиги темпера гурага богликлиги туфайли легирланган силикат шиша намунасининг каршилиги температура бўйлаб тез-тез учрайдиган /?(7) = Аcxp(Z?'P) шаклида ўзгаради, бунда 0,4 < f < 0,8 .
7. Хона температураси якинида кузатиладиган мсталлсимон р(Т) ~ 7’ёки />(/’) ~~ Т~ ўтказувчанликнинг физикавий мсханизми аниқланди. Киришма зоначаси билан валент зонаси орасидаги тиркиш температура ошганда йўқолиши мумкин, шундан кейин хосил бўладиган кисман тўлган зонада заряд ташувчилар концентрацияси ўзгармас бўлиб (мсталлардагидай), ўтказувчанликнинг температура бўйлаб ўзгаришига заряд ташувчиларнинг фононларда ёки ўзаро сочилиши сабабдир.
8. Легирланган силикат шишалар валент зонасининг шифтига якин жой-лашган киришма зоначасида электронлар холатларининг зичлиги юкорилиги туфайли кайта тикланувчан энергия манбаларида ва энергетик чикиндилардан фойдаланиш учун самарадор ва арзон, термоэлектрик сифатлилиги ZT 2 га якин термоэлектрик материал бўлиши мумкинлиги аникланган.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Пластиклик на-зарияси туташ муҳитлар механикасининг мустақил йирик йўналишларидан бири саналади. Материалларни мустаҳкамлик имкониятидан тўла ва унумли фойдаланиш, сарфини камайтириш ҳамда оптимал лойиҳалаш учун кўйила-диган талаблар уларнинг пластик деформациялари билан боғлиқ бўлиб, уларни ҳисобга олиш амалиётнинг долзарб масаласи ҳисобланади.
Машинасозлик, тоғ-кон ишлари, авиасозлик ва энергетикада ишлатила-диган маҳсулотларни такомиллаштириш, янги конструкцияларни ишлаб чиқиш мураккаб кучланганлик ҳолатида ишлайдиган кўп боғламли жисмлар-да янги материалларни ҳамда инновацион муҳандислик ечимларни жалб қилишга каратилган. Муҳандислик амалиётидан келиб чиқкан масалалар ечимини топиш туташ муҳитдаги қайтарилмас деформацияларни ҳисобга олиш билан боғлиқ бўлганлиги сабабли, ташки кучланишларнинг турли ҳолларида материаллар пластик хусусиятларини инобатга олишни такозо килади. Бу эса жисмдаги локал кучланишларни бутун ҳажми бўйлаб тақсимланишини ишончли ифодалайди ва шу орқали юк кўтариш кобилия-тини ошириш ҳамда катта деформациялар остида конструкциянинг бузилиш хавфини камайтириш усулларини топишга имкон бериши сабабли долзарб ҳисобланади.
Туташ муҳитлар механикаси чегаравий масалаларини ифодаловчи тенг-ламалар ичида физикавий муносабатлар муҳим ўринга эта. Ҳисоблаш жараё-нида қўлланиладиган физикавий муносабатлар материал хусусиятларини им-кон қадар тўлалигича тавсифлаши лозим. Пластиклик назариясига кўра куч-лар ва кинематик хоссалар орасидаги боғликлик фақат кўйилаётган кучларни қийматига эмас, балки уларнинг кўйилиш кетма-кетлигига қараб сезиларли ўзгаради. Бу мураккаб юкланишни ҳисобга олган ҳолда пластиклик назария-сининг моделларини ривожлантиришнинг заруриятини белгилайди.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Автотранспорт во-ситалари конструкциясининг фойдаланиш шартлари бўйича хавфсизлиги тўғрисида»ги 4 июл 2012 йил 191-сонли қарорида автотранспорт воситаси-нинг тормоз тизимидаги қисмларни мураккаб юкланишдаги ишининг ишонч-лигини таъминлаш бўйича талаб келтириган бўлиб, бу диссертация мавзусининг заруриятини тасдиқлайди.
Кўп параметрли юкланишларнинг айрим синф жараёнларига жисмлар-нинг механик ҳолатини ифодаловчи математик тенгламалар тузиш орқали мустаҳкамлик ва турғунлик масалаларида самарали ҳисоблаш усулларини ишлаб чиқиш, оптимал ечимларни топиш ҳамда уларни тахдил килиш вази-фалари пластиклик назарияси билан узвий богликдир. Мураккаб кжланиш-ларда пластик деформацияланишни ифодаловчи функционалларнинг фунда-ментал хусусиятларини ўрганиш, турли кўринишдаги юкланишларда мавжуд пластиклик назарияларининг ишончлилигини физик жиҳатдан аниқлаш, таж-рибалар асосида муҳит ҳолати тенгламаларининг ишончли янги моделларини ишлаб чиқиш хисоблаш самарадорлигини оширади. Мураккаб юкланишдаги материалларнинг деформацияланишини ҳисобга олиш пластиклик назария-сини моделларини ривожлантириш учун қўлланилади. Чунки, деформацияни ҳисобга олган ҳолдагина мураккаб юкланишнинг барча параметрлари қамраб олинган бўлади. Шу билан бирга изотроп ва анизотроп материалларнинг мураккаб юкланганлик ҳолларида деформацияланиш хусусиятларини ўрганиш, пластиклик назариясини ривожлантириш ва мураккаб юкланиш жараёнлари учун замен талабларидан келиб чиққан янги математик моделларни тузиш туташ муҳит механикасининг мухим масалаларидан бири хисобланиб, бу йўналишда илмий тадқиқот ишларини олиб бориш заруриятини белгилайди.
Тадқиқотнинг мақсади эластик-пластик жараёнлар назариясини ривожлантириш, тажрибалар орқали материаллар хоссаларини ўрганиб, унинг деформацияланиш математик моделларини куриш, таклиф этилган моделлар асосида мураккаб юкланиш масалаларини ечиш учун сонли-аналитик ҳисоблаш алгоритмини яратишдан иборат.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан ибо-рат:
пластиклик назарияларининг ўрганилган мураккаб юкланиш жараёнлари учун физик ишончлилик чегаралари аниқланган;
тажриба тадқиқотлари асосида изотроп металлар учун физик аниқловчи муносабатлар ишлаб чиқилган;
тажрибалар ва назарий изланишлар асосида трансверсал-изотроп мате-риаллар учун ҳолат тенгламаси ишлаб чиқилган;
аниқловчи муносабатлар модели учун масалаларни сонли усулда ечиш алгоритми қурилди ва амалиётда қўлланилган;
аниқловчи муносабатларни турли вариантларда аппроксимациялаш учун Мураккаб юкланиш-ЭҲМ (МЮ-ЭҲМ) усулининг яқинлашувчанлиги тажриба ассосида исботланган;
мураккаб юкланиш орқали жисм шаклига пластик ишлов беришда кам иш сарф этилиши исботланди ва унта эришиш йўллари очиб берилган;
таклиф этилган модел асосида ва чегаравий интеграл тенгламалари усу-ли ёрдамида амалиёт масалаларин ечиш учун сонли усул ишлаб чикилган.
Хулоса
1. Назарий ва тажрибавий тадқикотлар асосида ўрганилган амалий масала-ларни ечишда конструкция материалларининг деформациялаш хусуси-ятларини тавсифловчи мураккаб юкланиш жараёнларига нисбатан турли пластиклик назарияларининг физик ишончлилиги чегаралари аниқланди. Бундай юкланишларни тавсифлаш учун деформация ва окувчан пластиклик назариялари фазовий мураккаб юкланиш жараёнла-рида материалларнинг сифат бўйича хусусиятларини ифодаламаслиги аниқланди.
2. Аппроксимацияловчи муносабатларнинг турли кўринишлари жорий этилишида МЮ-ЭҲМ усулининг яқинлашувчи эканлиги исботланди. Икки бўғин юкланиш жараёнлари учун квазичизиқли аппроксимация тенгламасининг дифференциал аппроксимация тенгламаси билан яқинлашувчанлик тезлиги тент эканлиги назарий ва амалий жихатдан исботланди. Эгрилиги ўзгармас траекториялар учун мустахкамлик коэффициента v<0.8, ва дастлабки оддий кичик юкланишдан кейин эгрилиги ўзгармас траекториялар учун мустахкамлик коэффициента v>0.8 бўлган ҳолларида квазичизикли аппроксимацион тенгламаси ва дифференциал аппроксимацияловчи тенгламаларининг яқинлашувчанлик тезлиги тенг эканлиги аниқланди.
3. Турли изотроп конструкцией материаллар устида ўтказилган тажриба-лар асосида пластиклик функционалларининг фундаментал хусусиятла-ри аниқланди. Яқинлашиш бурчаги, Р, N ва <т функционаллари учун ян-ги аппроксимациялар курилди.
4. Материалнинг мураккаб юкланиш холатидаги деформацияларни ифода-ловчи муносабатлар тузилди.
5. Мураккаб юкланиш шароитида трансверсал-изотроп жисмнинг ҳолатини тавсифловчи модел курилди ва унинг ишончлилиги тажриба асосида исботланди.
6. Мураккаб юкланиш шароитида материаллар шаклларининг ўзгаришига сарфланадиган иш микдори тадкиқ килинди ва мураккаб юкланиш ша-роитидаги иш оддий юкланишдаги ишга нисбатан кам эканлик кўрсатгичлари аниқланди.
7. Мураккаб юкланишдаги механик жараёнларини ифодаловчи муносабат-ларнинг янги вариантлари учун чегаравий интеграл тенглама ечимининг мавжудлиги ва ягоналиги исботланди.
8. Пластиклик назариясининг ясен ва ўққа нисбатан симметрик масалала-рини ечими учун компланарлик гипотезасига асосланган тўғри чегаравий элементлар усули билан ечиш алгоритмлари ишлаб чиқилди.
9. Компланарлик гипотезасидан фойдаланиш оркали узилишли силжишлар усули аппроксимацияловчи нисбат сифатида пластиклик назариясига жорий этилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Замонавий техника, машина ва механизмлар, шу жумладан пахта саноатида қўлланиладиган технологии жиҳозлар талаб килинган ишчанлик ва эксплуатацион ишончлиликка эга бўлиши керак. Шу боне пахтани қайта ишлаш технологии жихозларининг эксплуатацион ишончлилигини таъминлашда уларнинг конструкцияларини такомиллаштириш билан бир каторда юқори самарали янги композит полимер материалларни максадли қўллаш ечими кутилаётган долзарб инновацион илмий-техник муаммолар жумласидан ҳисобланади.
Маълумки, анъанавий қўлланилиб келаётган металл материаллар ишчи сиртларида ўткир чўққили технологик нотекислик ва субмикронотекисликлар мавжуд бўлиб, улар трибомослашув жараёнида пахта толасининг механик жароҳатланишини жадаллаштириши билан бирга юқори гидрофиллилик хусусияти туфайли нисбатан кўп ишқаланиш кучи ҳосил килиб, машина ва механизмлар иш унумдорлигининг камайиши ва уларнинг энергия истеъмоли ошишига олиб келади. Шунинг учун технологик машина ва механизмларнинг ишчи сиртларида самарали композит полимер материаллар ва улар асосида олинган қопламаларни мақсадли қўллаш билан технологик жиҳозлар ишончлилигини таъминлаш, иш унумдорлиги ва энергия тежамкорлигини ошириш хамдапахтанинг механик жароҳатланишини камайтириш эвазигаунинг табиий сифатини саклаш долзарб масала х,исобланади.
Қайд этилган муаммо ечимлари юкори самарали композит полимер материаллари ва улар асосидаги қопламаларни катта габаритли технологик жихозлар ишчи сиртларида шакллантиришнинг янги энергия ва ресурс тежамкор технологияларини ишлаб чикиш билан боғлиқ.
Машинасозлик материалларининг пахта билан ўзаро фрикцион таъсирланишувининг бугунги кунда етарлича эътибор берилмаётган ўзига хос жиҳатларидан бири бўлган структуравий мослашув жараёнини фундаментал тадқиқотлаш «пахта-композит полимер» трибосистемасида материалшуносликни янада ривожлантиришнинг истиқболини белгилайди. Композит полимер материаллар ва улар асосида олинган копламаларнинг микро- ва субмикронотекисликлари юкори эластиклиги пахта билан нисбатан кам ишқаланиш кучи ҳосил килиб, механик жарохатланишни етарли даражада камайтириш имконини беради. Бунда тўлдирувчи заррачаларининг табиати, структуравий таркиби ва ўлчамларини ҳисобга олиб, уларни активацион-гелиотехнология усули оркали полимер-матрица билан нанокомплекс боғланишли структура ташкил этишда технологик факторлар таъсирини сон ва сифат жиҳатдан аниклаш бўйича тадкикотларни амалга ошириш зарурдир.
Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг «2007-2011 йилларда пахта тозалаш саноати корхоналарини модернизация ва реконструкция килиш дастури тўғрисида» 2007 йил 3 апрелдаги 70-сонликарори, пахтани қайта ишлаш технологик жиҳозларининг ишчи органлари сиртлари учун юқори самарали композит полимер копламаларнинг янги таркибларини яратиш ва уларни олишда энергия ва ресурсларни тежайдиган технологияни ишлаб чиқишга қаратилган диссертация мавзусининг долзарблиги ва заруриятини таъкидлайди.
Тадқиқотнинг мақсади композицион полимер қопламаларнинг пахта билан ўзаро таъсирланишувидаструктуравий мослашувни хисобга олган холда самарали материал ва уларни олиш технологиясини яратиш.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
табиатан хар хил полимер материалларнинг ўзаро фрикцион таъсирланишувида геометрик ва термодинамик параметрли структуравий мослашувларнинг такомиллашган механизми таклиф этилган;
пахта толасини муҳофазалашнинг структуравий мослашувга сон ва сифат жихатдан таъсири очиб берилган;
структуравий мослашув жараёнида тўлдирувчининг ламинар структураси туфайли электр ўтказувчи занжирчалар ҳосил бўлиши окибатида фрикцион трибомослашувтрибозаряд зичлиги,ишқаланиш коэффициента ва пахтанинг нисбий механик жароҳатланиши микдорлари камайтирилиши аниқланган;
активацион-гелиотехнология усулида гетерокомпозит полимер копламалар олишда госсипол смоласининг самарали структураловчи модификатор эканлиги аникланган;
тўлдирувчи заррачаларнинг қоплама калинлиги бўйича огирлик кучи туфайли градиентли таркалишини бартараф этиб, оптимал структуралашни таъминлайдиган янги усул таклиф этилган;
активацион-гелиотехнология усулида олинган гетерокомпозит копламаларни механик-кимёвий модификациялашда нанокомплекс бирик-малар ҳосил бўлиш механизми илк бор таклиф этилган.
ХУЛОСА
Мавжуд маълумотлар таҳлили асосида назарий ва амалий тадкиқотлар олиб бориш билан ишдаилк бор полимер материаллар ёрдамида пахтанинг фрикцион ўзаро таъсирланишувида ишкаланиш кучининг ташкил этувчиларини бошқариш имкони илмий асосланган ва пахта толасининг механик жарохатланишини технологик жиҳозлар машина ва механизмлари учун конструкцион материаллар структуралари ва хусусиятларини оптималлаштириш орқали мақсадли созлаштириш таклиф этилган.
Олинган натижалар нафакат пахта билан фрикцион ўзаро таъсирланишувда ишлайдиган юқори самарали машинасозлик материаллари яратиш сохасидаги назарий билимлар кўламини кенгайтиради, балки маҳаллий ашёвий ва энергия ресурсларидан рационал фойдаланиб, янгимашинасозлик материаллари яратишда композицион материалшуносликнинг ривожланиш истиқболларини белгилайди.
Табиий шароитдаги бевосита 710-750 W/m2 куёш радиациясининг 10-20 соат давомида таъсири керакли (95-98% мое равишда) котиш даражали ва пахта билан ишкаланиш шароитида етарлича ишга лаёқатли гетерокомпозит қопламалар олишни таъминлайди.
Асосий хулосалар сифатида қуйидагиларни таъкидлаш мумкин:
1. Фрикцион ўзаро таъсирланишувнинг структуравий параметрлари, жумладан коплама нотекисликлари параметрининг барқарорлашган қиймати, унинг дастлабки кийматидан катъий назар, пахта толасининг кўндаланг ўлчами (диаметри) билан нафақат нотекисликларнинг баландлик, балки кадамли параметрлари билан солиштирма ўлчовга келиб қолиши полимербоғловчилар асосидаги копламаларнинг паст термомеханик хусусияти натижаси туфайли, пахтанинг энг кичик механик жарохатланиши эса ламинар структурали тўлдирувчилар қўшилганда, уларни қопламада субмикронотекисликлар ҳосил қилувчи заррачаларнинг уваланувчанлиги ҳисобидан содир бўлиши аниқланди.
2. Материалларнинг фрикцион таъсирланишув механизмини ўрганиш асосида пахта толасини NaKMU,, ПВС, полиэтиленгликол, Ы,М-диметил-аминометакрилат бромли этил тузлари каби сувда эрувчи композицияларни қўллаб, толанинг мустахкамлик, антистатик ва бошқа хусусиятларини яхшилашда акцепторлик ролини бажариш билан бир каторда тола механик жарохатланишининг самарали камайишига монелик килиши аниқлаб берилган.
3. Композит полимер копламалар билан пахтанинг ўзаро фрикцион таъсирланишувида, хатто графитнинг жуда кам 2-5 массақисмда хам унинг ламинар структураси эвазига,авваллари илғанмаган, электр ўтказувчан занжирчалар хосил бўлиши муқаррар эканлиги трибосистемадаструктуравий ва энергетик ўзидан-ўзи шаклланиши эвазига содир бўлиши илк бор белгиланди.
Волластонит ва каолин тўлдирувчилар таркибида металл оксидлари кўринишида мавжуд бўлиб, фрикцион таъсирланишувда фаоллашадиган металл атомлари мухофазаловчи композитларнинг ёки сувнинг кутблашган молекулалари билан ишкаланиш сиртининг барча контури бўйича баркарор электр ўтказувчи занжирчалар хосил қилиши тахминланди. Қайд этилган ҳодисалар моҳиятининг очилиши материалларнинг пахта билан фрикцион таъсирланишувида ўзига хос структуравий мослашув мавжудлигини яна бир бор алохида эътироф этишга имкон беради.
4. Механик фаоллаштирилган махаллий минераллар Ангрен каолини ва Қойтош волластонитини самарали тўлдирувчилар, госсиполсмоласи эса пахта билан антифрикцион эпоксид гетерокомпозит активацион-гелиотехнология усулида шакллантирилган коплама ишлаб чикишда самарали структураловчи эканлиги белгиланди. Гетерокомпозит эпоксид коплама ҳажми бўйлаб микрозаррачаларнинг тенг тақсимланиши волластонит билан майдаланган полиэтиленни биргаликда, боғловчи қовушкоқлигига боғлиқ ҳолда маълум нисбатда, мақсадли вазифада олиш муҳимлиги кўрсатилди.
5. Механик фаоллаштирилган минералнинг ҳосил бўлган металл ионлари ГС функционал гурухлари билан, курилманинг зарбий-майдалаш-ишкалаш самараси ўлароқ, тўлдирувчи ва боғловчи орасида адгезиянинг нафакат механик фаоллаштирилган минерал заррачанинг солиштирма сирти ошишигагина эмас, балки ГС нинг функционал фаол гурухлари билан нанокомплексли бирикма ҳосил қиладиган ионлашган манбаларнинг кўпайиши хисобига содир бўлиши аниқланди.
ИҚ-спектрал тахдиллар билан активацион-гелиотехнология усулида олинган гетерокомпозит материалларда нанокомплекс богланишлиструктура ташкил қилиш механизми илк бор таклиф этилди.
6. Илкбор маҳаллий ашёвий-энергетик ресурслардан рационал фойдаланишни таъминлайдиган, йирик ўлчамли пахтани кайта ишлаш технологик машиналари ишчи сиртларида қопламаларга талаб қилинган структура ташкиллаштириш ва антифрикцион-ейилишбардош хусусиятли янги активацион-гелиотехнология усули таклиф этилди.
7. Махаллий минерал ашёлардан Ангрен каолини ва Қойтош волластонитини саноатда ишлаб чиқариш имкони мавжудлиги, кимёвий таркиби бир-бирига якинлиги ва структура тузилиши билан фарқланиши кенг кўламли минерал ашёларга мансуб бўлиб, машинасозликка мўлжалланган композит материаллар учун тўлдирувчи сифатида қўлланиш потенциали мавжуд бўлган маҳаллий минерал ашёлар модель намунаси сифатида таклиф этилди.
8. Эпоксид гетерокомпозит копламаларнинг антифрикцион хусусиятини минерал тўлдирувчи қўллаш билан яхшилаш ва пахтанинг механик жароҳатланганлигини камайтиришда каолин, ейилишбардошликни оширишда волластонит самарали тўлдирувчилар эканлиги аникланди. Каолиннинг ламинар структурасини оптимал амалга ошириш билан зарур ейилишбардошли антифрикцион коплама олиш, 5-10 масса кисмда, 50-100 ц фракцияли ва ўлчамларининг анизотропия коэффициента 2 дан кам бўлмаган волластонит қўллаш билан эришиш мумкинлиги аниқланди.
9. Яратилган янги композициялар таркиблариДАР 04645-сонли ва IAP 04774-сонли Ўзбекистон Республикаси патентлари билан химояланган бўлиб, комплекс хоссалари бўйича ўзларининг анъанавий аналогларидан пахта билан ўзаро таъсирланишувда хам f, хам §о билан минимал кийматларини таъминлаш бўйича устун туради. Бинобарин, уларни шу бугунда истеъмолчи эҳтиёжини қондирадиган энг кам ашёвий-энергетик ва молиявий харажатларда, иш натижаларини кенг камровли жорий этиш билан олиш мумкинлиги кўрсатилди.
10. Илмий - тадқиқот ишларини илк бор ишлаб чикилган O'zDSt2822:2014 Узбекистан давлат стандарта бўйича конструкцион материал-ларнинг пахта билан фрикцион таъсирланишувдаги самарадорлигини тавсия этилган Р8о комплекс фактор минимал киймати билан бахолаш асосида ташкил этиш тадқиқот ва синовларда DGU 01171- сонли BaDGU 01172-сонлиЭҲМ дастурлари ҳамда трибопараметрларни ўлчаш ноаниқликларини бахолаш методини қўллаш олинган натижалар ишонарлилигини таъминлаш билан бирга тадқиқот ўтказишдан унинг натижаларини жорий этишга кадар вақт ва меҳнат сарфини анча камайтиради.
Ишнинг долзарблилиги ва зарурияти. Ривожланган мамлакатлар (АҚШ, Япония, Испания, Франция ва бошқалар) тажрибаси ер эгалари орасида сув-ер ресурсларини бошқаришдаги энг самарали орган - нодавлат, нотижорат ва жамоавий ташкилотлар эканлигини кўрсатади. Бундай ташкилотларнинг фаолияти жойлашиши, хўжаликнинг тури ва ўлчамидан қатъий назар сув ресурсларини адолатли тақсимланишига, сувни ноконуний олишнинг олдини олишга, суғориш суви йўқотишларни камайишига, канал, дренаж ва бошқа инфраструктурага техник хизмат кўрсатиш сифатини яхшилашга каратилган.
Ўзбекистонда янгидан ташкил этилган сув истеъмолчилари уюшмаси (СИУ) - давлат ва сув истеъмолчилари ўртасидаги сув ресурсларини бошқарувчи ва асосий бўғин хисобланади. Шунинг учун суғорма деҳқончиликда сув ресурларини тежаш ва уюшма аъзоларни сув сохасидаги фаолиятини мувофиқлаштириш учун СИУ ни замонавий суғориш техника ва технологиялар ҳамда сув-ер ресурсларни бошқариш бўйича усул ва воситалар билан таъминлаш керак.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2013 йил 19 апрелдаги «Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ-1958-Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 19 мартдаги «Ўзбекистон Республикасида сувдан фойдаланиш ва сув истеъмоли тартиби тўғрисидаги Низомини тасдиқлаш» тўғрисидаги №82-сон қарори мазкур илмий-тадкиқот ишларни бажаришга хизмат килади. Ушбу вазифалар тезкор сувдан фойдаланиш режаларини ишлаб чиқиш ва қишлоқ хўжалиги экин майдонларини макбуллаштириш усулларини жорий этиш, тупроқнинг намлик динамикасини башорат килиш усуллари асосида агротехник ва мелиоратив тадбирларни қўллаш самарадорлигини ошириш, лазерли текислаш тадбирларини лойихалаштириш ва амалга ошириш технологияларини модернизациялаш оркали сув танқислигини юмшатишга каратилгандир.
Тадқиқотнинг мақсади. Диссертация ишининг максади Ўзбекистонда СИУлар учун суғориш сувлари танқислиги ортиб бораётган шароитда суғориш ва зах қочириш тизимларидан фойдаланишнинг илмий асосланган технологик асосларини ишлаб чикиш.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
турли сув таъминоти шароитида суғориш сувининг маҳсулдорлигини ошириш ва сув-ер ресурсларидан самарали фойдаланишга эришувчи сувни тақсимлаш услуби яратилган;
систематик ётик зовур таъсирида сизот сувлари сатҳи динамикасини башорат килиш бўйича услуб тайёрланган;
илк бор ўсимликнинг илдиз тизимини ривожланиши, тупроқни хайдов катлами ва сизот сувлари сатхи чуқурлигини инобатга олган ҳолда эвапотранспирация микдорини аниқлаш усули ишлаб чиқилган;
илк бора систематик ётик зовур ва қўлланилаётган технологиялар: анъанавий технология (илдиз - хайдов - хайдов ости қатламлар); қатлам-катлам юмшатиш (илдиз - ҳайдов ости катламлар); тупрокда новегетация даврида намликни тўплаш учун ерни чукур юмшатиш (хайдов - ҳайдов ости катламлар) таъсирида тупроқ намлиги ўзгаришини башорат килиш бўйича услуб ишлаб чиқилган;
чўкувчан тупрокларда ер текислаш ишларини лойиҳалаштириш янги усули ва технологияси яратилган.
ХУЛОСАЛАР
Ўтказилган тадқиқотлар ишнинг назарий ва амалий аҳамиятини белгиловчи қуйидаги хулосаларни шакллантиришга имкон беради:
1. Сув танқислиги шароитида сувдан фойдаланиш режаларини тезкор тўғрилаш бўйича иқтисодий-математик модел (2) таклиф этилган. СИУ ва фермер хўжаликлари шароитида экинлар орасида сув тақсимлаш муаммоси таклиф этилаётган модел ёрдамида сув ресурслари танқислиги шароитида кишлок хўжалиги хосили етиштиришда зарарни камайтириш оркали ҳал этилиши мумкин. Бу эса анъанавий сувни тақсимлаш усулига нисбатан даромадни 342400 сўм/гагача (Тошкент вилояти Қуйи-Чирчик тумани «Сайрам суви» СИУси мисолида) ошириш имконини беради.
2. Суғориш суви танқислиги шароитида қишлоқ хўжалиги экин майдонларини макбуллаштириш бўйича иктисодий-математик модел (3) ишлаб чиқилган. Экин майдонларни макбуллаштириш тажрибаси қишлоқ хўжалиги экинлар тури ва навларини деверсификация қилиш кераклигини кўрсатмокда, чунки факатгина тўғри деверсификация ишларини бажариш орқали даромад 454 200 сўм/гага (Сурхондарё вилояти Қумкўрғон туман «Н.Мирзаев» СИУси «Маматкул Жўра ўғли» фермер хўжалиги мисолида) ошириш мумкин.
3. Сув танқислиги даражасини ҳисобга олиб қишлоқ хўжалиги экин майдонлари ва суғориш ҳажмларини мақбуллаштириш бўйича иқтисодий-математик модел (4) ишлаб чикилган. Суғориш суви танқислиги шароитида кишлок хўжалиги экинлари майдонлари ва суғориш ҳажмларини макбуллаштириш усулларини қўллаш қурғоқчилик йилларда қишлоқ хўжалигига зарарларни минималаштиришга имкон берди. Мисол учун, Сурхондарё вилояти Қумқўрғон туман «Н.Мирзаев» СИУсидаги «Саодат» фермер хўжалигидаги даромад назоратга нисбатан 821500 сўм/га юқорирок бўлди.
4. Ҳозирги вақтгача, физик буғланиш билан боғлиқ бўлган намлик оқимиини моделлаштиришда унинг чекланган ораликларда ўзгариши ҳисобга олинмаган. Шунинг учун мазкур ишда ҳажмий намликни сўлиш намлиги билан чегаравий дала намлик сиғими орасидаги ўзгариши инобатга олинди. Ўсимлик ривожланишининг бошланғич даври ҳамда илдиз тизими ривожланишини инобатга олиб, автоморф тупроқларда намлик ўтказиш аналитик хисобларига асосан, муаллиф тескари физикавий масалани ечиш йўли (акад. Ф.Б. Абуталиев услуби бўйича) билан каралаётган СИУ тупроқлариниг физик параметрларини аниқлаган.
5. Илк бор агротехника параметрлари (ҳайдов чуқурлиги), тупроқларни физик хусусиятлари ва илдиз катламини ривожланиши хамда намликни чегараланган (сўлиш намлиги билан чегаравий дала намлик сигими) ораликда ўзгаришини ҳисобга олувчи ер сатхидаги намлик оқими (физик бугланиш)нинг аналитик формула (12)си топилди.
6. Сизот сувлар чукурлигининг максимал ва минимал сизот сувларини ўртача киймати сифатида кабул килувчи П.Я. Полубаринова-Кочина натижаларидан мутлақо фаркланувчи аналитик богланиш (15) муаллиф томонидан таклиф этилмокда.
Ишлаб чиқилган (трансцендент) тенглама (16) сизот сувлар сатҳини исталган вақт оралиғида аниқлашга ёрдам беради ҳамда грунтнинг ғоваклиги, муҳитнинг фильтрация коэффициента, инфильтрациянинг жадаллиги, тупроқ сатҳидаги буғланиш, дреналараро масофа ва критик чуқурликка боғлиқ.
7. Муаллиф СЁЗ фильтрация қаршилиги ва сув сарфининг математик моделларини (17) яратган. СЁЗ фильтрация каршилиги ва сув сарфини ўзгармас деб қабул қилган акад. С.Ф. Аверьянов ишларидан фарқлирок, муаллиф фильтрация каршилигини ўзгарувчанлигини исботлади ва СЁЗ сув сарфини ифодаловчи айниятни олган.
8. Сизот сувлар сатҳи динамикаси формуласига асосланиб, муаллиф томонидан илк бор боғлар, узумзорлар ва кўп йиллик экинлар, яъни бир жинсли муҳит учун (23) моделлар ва дастурлар мажмуаси ишлаб чиқилган. Тадқиқотлар натижаси дренаж ёнида хажмий намлик дреналараро масофасининг ўртасига нисбатан тезрок камайишини кўрсатди.
9. Назарий тадқиқотлар асосида трансчегаравий дарёларни энергетик режимга ўтиши мунособати билан ҳосил бўладиган «сунъий» сув тошқини сувларини аэрация минтакасида ушлаб қолдириш жараёнидаги икки катламли муҳитда (новегетация даври, хайдов ва ҳайдов ости қатламлари) намликни ўзгариш боғланишлари (26 ва 27) олинган.
10. СЁЗ таъсирида қатлам-катлам босқичли юмшатишда, икки катламли муҳит (илдиз ва хайдов ости катламлари)да намлик ўтказиш динамикаси масаланиг сонли ечими (29 ва 30) топилган. Масаланинг ечими сугоришлараро муддатларни узайтирувчи қатлам-қатлам босқичли юмшатиш чукурлиги ва муддатларини мақбуллаштиришга ёрдам беради. Таклиф этилаётган қатлам-катлам босқичли юмшатишда намлик ўтказишни моделлаштириш услуби илгари қўлланилган (Бараев Ф.А. ва Аббасханов М.) усулларига нисбатан намликнинг ўзгаришини аниқрок аниқлашга имкон беради.
11. Уч катламли муҳит (илдиз, хайдов ва хайдов ости катламлар)дан иборат, СЁЗ таъсирида сугорилаётган далада тупрок намлиги динамикасини аниқлашга имкон берувчи моделлар (32, 33, 34) яратилган. Акад. Ф.Б. Абуталиевнинг фильтрация назариясидаги тескари физик масалаларни ечиш услубидан фойдаланиб, қаралаётган уюшма тупроқлариниг физик параметрларини аниклаган.
12. Ер ишлар ҳажмини 12-16%гача (Андижон вилояти Қўрғонтепа тумани «Мухторали Юсупов» СИУсида) камайтириш имкониятини бурувчи чўкувчан грунтларда суғориладиган ерларнинг лазерли текислаш усули такомиллаштирилган. Ишлаб чиқилган ер текислаш услуби чукур юмшатиш ишлари бажарилгач тупроқни бир хилда чўкишига ва турғун текислик ҳосил бўлишига имкон беради.
Фанва иқтисодиёт секторидаги жадал ривожланиш атроф-муҳит ва экологик мувозанатга антропоген таъсир кўрсатмокда. Европа Иттифокининг минтақавий баҳолаши бўйича атроф-муҳитдаги баркарор заҳарли моддаларнинг энг юқори концентрацияси қурғошин, кадмий ва симоб ионларига (Pb-3102, Cd-54, Hg-36 тонна/йил) тўғри келиши кўрсатилган. Атроф-мухитга тарқалган оғир металларни микдори турли давлатлардаРЬ, Cd ва Hg учуй - 10, 21 ва 58 фоизларни ташкил этади. Вужудга келган вазиятнинг бу учта муҳим металлар бўйича қискача тахлили, оғир металларнинг келтираётганантропоген зарар салмоғининг катталигини кўрсатмокда. Оғир ва заҳарли металлар (ОЗМ) атмосферага чикиндилар билан, маълум ҳудуднинг сув ва тупроғи оркали кўшни давлатларга ҳам тарқалиши кузатилмокда. Аҳоли саломатлиги учун эссенциал бўлмаган асосий элементлар (Hg, Cd, Pb, As) катта хавф туғдиради. Бутунги кунда ишлаб чиқилаётган усулларнинг метрологик ва аналитик тавсифларига кўйилаётган талаблар тобора кучайиб бормокда, шунинг учун ОЗМларни аниқлашнинг янги усулларини ишлаб чиқаришга қаратилган мазкур муаммо энг долзарб масала ҳисобланади. Мавжуд бўлган долзарб муаммоларни ечиш мақсадида ОЗМни аниқлаш усулларида янги специфик органик реагентлардан (OP) фойдаланишни аналитик кимёнинг амалий бўлимига киритиш лозим. Атроф-муҳит объектларини мухофаза қилишда, ОЗМнинг аниқ концентрацияларини аниқлашда турли хил физик, кимёвий ва физик-кимёвий усуллардан фойдаланиш долзарб ва мухим бўлиб қолмокда. Шу сабабли амалиётда қўллаш учун экотоксикантларни, айниқса ОЗМ микдорини мониторинг қилиш усулларини ривожлантириш ва янги замонавий усулларни ишлаб чиқиш зарурдир.
Сорбцион-спектроскопик усулларини яратилишига бўлган зарурат, атроф-мухит объектларининг ифлосланиш даражасининг ошиши, айникса ОЗМ мониторингини олиб боришга жиддий эътибор қаратишга бўлган талаб билан ифодаланади. Бу зарурат шунингдек технологик жараёнларни мукаммаллаштириш мақсадида, саноат корхоналарининг ишчи худуди хавосидаги портловчи аралашмаларнинг микдорини назорат килиб бориш, атроф-мухит объектларини мониторинг килиш билан белгиланади. Замонавий аналитик кимёнинг асосий талабларидан бири, ишчилар нафас олаётган худуд хавонинг захарлилик даражасини аниклаш, хавфсизлигини таъминлаш учун турли касалликларни, клиник ва тиббий-биологик максадда ишлатиладиган доривор моддаларни диагностика килишдан иборатдир.
Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1992 йил Зиюлдаги «Давлат санитар назорати тўғрисида», 1992 йил 9 декабрдаги «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида», 2013 йил27 майдаги «2013 - 2017 йилларда Узбекистан Республикасида атроф-мухит мухофазаси бўйича ҳаракатлар дастури тўғрисида», 2014 йил 21 январдаги«Экологик нормативлар лойиҳаларини ишлаб чикиш ва келишиш тартиби ҳақида»ги қарорларида кўрсатилган вазифалар ижросини таъминлаш учун экотоксикантлар микдорини аниқлашдаги аналитик усулларининг назарий ва амалий принципларидан келиб чиққан ҳолда юқори метрологии ва эксплуатацией тавсифларга эга бўлган полимерли ташувчилар ва матрицаларга турли комплекс ҳосил қилувчи органик реагентларни иммобиллаб, гибрид усуллар ишлаб чикиш зарур. У ни хал этишнинг энг истикболли йўли -материалларни сифатини ва тозалик даражасини назорат қилиш, табиат объектларининг мониторингини олиб бориш учун берилган аналитик тавсифларга эга бўлган органик реагентларни махаллий хомашё асосида олинган толасимон ташувчиларга мақсадли синтез килиш ва иммобиллашдан иборат. Органик реагентлар иммобилланган сорбентлар лаборатория шароитида осон олинади, арзон, ютилаётган ионларга нисбатан танлаб таъсир этувчанлик хоссасига эга, аниклаш усуллари сезгирлигини бир неча тартибга ошириш имконияти мавжуд. Шунинг учун хам иммобилланган органик реагентлар ва уларнинг ОЗМни аниқлашда қўлланиш масаласи бугунги куннинг долзарб муаммоси ва диссертация мавзусининг зарурати бўлиб колмокда.
Тадқиқотнинг мақсадиорганик реагентларнинг толали материалларга иммобилланишни назарий принципларини ривожлантиришва улар ёрдамида оғир ва заҳарли металларни аниқлашда экспресс, юқори танлаб таъсир этувчан, сезгир сорбцион-спектроскопик усуллар ва тест-системаларни ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотининг илмий янгилигиқуйидагилардан иборат: органик бирикмаларининг иммобилланишлари функционал ва аналитик-фаол гурухдарнинг тузилишига боғлиқ бўлган ҳолда аналитик тавсифлариназарий жиҳатдан кўрсатилган;
арзон, маҳалий хомашё асосида ишлаб чикилган полиакрилонитрил (ПАН) ва полипропиленга (ПП) иммобилланган ОРнинг кимёвий аналитик хусусиятлари асосида механизми функционал-фаол гурухларнинг (ФФГ) жойлашишига боғлиқлиги ва ион бог табиатига эгалигиисботланган;
аналитик реакцияларнингхимизми ва ОЗМ ионлари билан реакцияга киришадиган ФФГ асосланган, уларнинг тузилишини ва ўриндошлар табиатинианалитик реагентларнинг хамда уларнинг металл ионлари билан ҳосил килган комплексларининг аналитик хоссаларига таъсири топилган;
илк бор ОЗМ ионларининг аниклаш учунянги иммобилланган органик реагентларни йўналтирилган синтезиўтказилган ва улар ёрдамида металл ионлари учун сорбцион-спектроскопик усуллар ишлаб чикилган.
ХУЛОСА
1. Атроф-мухит объектларида оғир заҳарли металл ионларини аниқлашда қўлланилган толали сорбентнинг гранула ва кукун холатдагига нисбатан афзаллиги кўрсатилган.
2. Метрологии параметрларни, кўллланилиш ва аналитик кўрсаткичларни яхшилаш мақсадида толали материалларга иммобилланган турли хил табиатли органик реагентларни қўллаш орқали атроф-муҳит объектларида оғир заҳарли металларни сорбцион-спектроскопик аниқлашга асосланган аналитик кимёда янги йўналиш ривожлантирилган.
3. Арсеназо гурухди ва трифенилметанли иммобилланган ҳамда ЎзМУ органик кимё кафедрасида синтез қилинган, «Нитрон» толасига сорбцияланган реагентларнинг физик-кимёвий ва аналитик хоссалари системали ўрганилган. Янги реагентларни хусусий аналитик хоссаларини сақлаган холда полимер ташувчиларга иммобиллашнинг муқобил шароити топилган.
4. Иммобилланган реагентлар ўрганилган гурухди толали сорбентлар ва уларнинг огир захарли металл ионлари билан комплекслари ИҚ-спектроскопия усулида ўрганилган. Оғир заҳарли металлари билан иммобилланган реагентлар комплекс ҳосил қилишида ҳам эритма ҳолатдаги функционал аналитик гурухдар иштирок этиши исботланган.
5. Арсеназо гурухди ва трифенилметан қатори реагентлари, ҳамда кафедрада синтез қилинган, полиакрилонитрил ва полипропилен матрицали толаларнинг оғир, заҳарли металл ионлари билан таъсирлашувини ўрганиш натижалари асосида реагентларнинг иммобилланиши ион алмашиниш ҳисобига ҳамда ташувчи ва реагент орасида молекулалараро купли водород боги ҳисобига ҳосил бўлиши кўрсатилган.
6. MNDO, РМЗ ва AMI квант-кимёвий ҳисоблаш усуларини қўллаш орқали айрим керакли аналитик катталикларга (сезгирлик, танлаб таъсир этиш, реакция контрастлиги ва ўтказиш шароити) эга турли реагентлар тузилишини олдиндан айтиш имконияти кўрсатилган. Комплексларнинг спектрал хоссаларини металл атомининг реагент функционал гуруҳи билан координация ҳосил қилиш усулига боғлиқлиги, реагентларни модификациялаш йўлларини аниқлаш, аналитик фаол гурухларни ўзгартириш оркали спектрларнинг ўзгариш ҳолати квант-кимёвий баҳоланган. Танлаб таъсир этиши ёки реакция контрастлиги жиҳатдан янги гурухди нитрозонафтол ҳосилаларининг аналитик-органик реагент сифатида аналогларига нисбатан афзаллиги ва қулайлиги кўрсатилган. Ўтказилган тадкиқот натижаларига асосланиб нитрозонафтол асосидаги янги органик реагентларнинг мақсадли йўналтирилган синтези амалга оширилган. Рангли реакцияларнинг юқори контрастлик ва танлаб таъсир этиш жиҳатдан фарқ қилиши, ҳосил бўлган комплекс бирикмалар хоссаларининг жараённи олиб бориш шароитига кам боғликлиги ҳамда юқори қайтарувчанликка эгалиги олинган реагентларни полиакрилонитрил турдаги, турли анион алмашгич гурухлар билан модификациялланган толали сорбентларга иммобиллаш имконини бериши аникланган.
7. Иммобиллашни муқобил шароитини, сорбциями, металл ионларини боғлаб олиш даражаси, тақсимланиш коэффициента, толали сорбентларнинг сорбциялаш ҳажми, кадмий симоб,мис ва темир ионларига нисбатан йўлдош элементлар иштирокида аналитик жихатдан танлаб таъсир этиш натижаларини солиштириш асосида кам хажмдаги минерал кислоталарни микдорий десорбциялаш имконияти ва синтез учун бошланғич моддаларнинг топилиши осонлиги синтез килинган рагентлар ва толали сорбентларнинг келгусида амалий кўлланилиши кўрсатилган. Иммобилланган реагентлар металл ионларини 20-30 минут давомида 20-25°С ва pH нинг 3-7 (R= 90-99 %) диапозонида микдорий боглаб олади. Аналитик реакцияларнинг химизмини ўрганиш ва оғир, заҳарли металл ионлари билан таъсирлашувчи функционал - аналитик гуруҳларни аниқлаш, уларнинг тузилиши ва ўринбосар табиатини реагентларни ва уларнинг комплексларини аналитик хоссасига таъсирини ўрганиш ташувчи сиртида ва эритмада бир хил функционал - аналитик гурухдар ҳисобига бориши ИҚ-спектроскопия натижалари билан мос келган.
8. Табиий объектлар ва оқава сув намуналарида оғир заҳарли металларни қаттиқ фазали - спектроскопии аниқлашнинг комплекс усули, ҳамда микромикдордаги кобальт, мис, никел, темир ва симобни ичимлик ва табиий сувларда иммобилланган органик реагентлар ёрдамида аниклашнинг янги эффектов сорбцион-спектроскопик усули ишлаб чикилди. Ушбу усул келтирилган элементларни чикинди ва табиий сувлардап-10'6 - п-10’3% микдоргача аниқлаш имконини беради, аниклашнинг куйи чегарасини камайтиради ҳамда йўлдош компонентлар таъсирини йўқотади. Усулнинг тўғрилиги ва реал объектларда «киритилди-топилди» услуби ёрдамида, ДавСТ стандарт намуналари натижаларини ва атом-абсорбцион усул натижаларини солиштириш асосида тасдикланди.
9. Тавсия этилган усул реал объектларда синаб кўрилди ва «Электрокимёзавод», «Навоиазот»лабораторияларида, Самарканд вилояти табиатни мухофаза килиш кумитаси, Тошкент вилояти ва Бекобод шаҳри СЭСларида, УзР ФА Ядро физикаси института радиопрепарат бўлимида ва бошкаларда амалиётга тадбик этилди.
Тадқиқод объектлари: соапсток, госсипол смоласи, лигнин, сода -сульфатли аралашмалардан иборат.
Ишнинг мақсади: ёғ-мой саноати чиқиндилари ва бошка техноген ресурслар асосида рақобатбардош янги техник ювувчи восита, занг модификатора битумсимон композициялар, самарали ҳимоя қилувчи изоляцион копламалар олишнинг физик-кимёвий, технологик асосларини яратиш.
Тадқиқот методлари: кимёвий, физик-кимёвий, рентгенфаза, дифференциал термик, ИҚ-спектроскопик ва бошқа усуллар.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: илк бор ёғ-мой комбината чиқиндиси соапсток ва сода-сульфатли аралашма асосида паст ҳароратда (70°С) ва қисқа муддатларда (60 мин) юқори тозалаш даражасини (97-98%) таъминловчи техник ювувчи воситаларни олиш мумкинлиги физик-кимёвий тахдиллар асосида исботланди. Янги техник ювувчи воситанинг ювиш эффекта механизми ўрганилди. Экстракцион фосфат кислотаси, гидролиз саноати чиқиндиси лигнин, фурфурил спирта ва гексаметилентетрамин асосида зангни модификацияловчи ва металл юзасида турғун ҳимоя катлами ҳосил килувчи янги турдаги композициялар яратилди. Яратилган композиция занг катлам билан бирикиб хелат комплекс хосил қилиши кўрсатиб берилди. Илк бор госсипол смоласини хаво кислороди билан оксидлаш орқали турли маркадаги битумсимон композициялар олиш усули яратилди. Ушбу жараёнда кислороднинг кўш бог билан бирикиши ИҚ-спектроскопик усулда ўрганилди ва молекулларнинг тикилиши хисобига молекуляр массанинг ортиши кўрсатилди.
Амалий аҳамияти: ушбу воситаларнинг чиқиндилар асосида яратилиши ўз навбатида регионнинг экологик муҳитини яхшилайди, ишлаб чиқаришнинг техник-иктисодий кўрсаткичларини оширади ва олинаётган махсулотлар таннархини кескин камайтиради.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: соапсток асосида олинган техник ювиш воситаси “Урганчкорммаш” заводида синовдан ўтказилди ва хар бир тонна махсулот эвазига 8320000 (2008 й) сўм иқтисодий самара берди.
Янги турдаги занг модификатори ва зангга карши композицияларни Навоий тог-металлургия комбинатига карашли Зарафшон-Учкудук магистрал газ кувурида кўллашга руҳсат олинди.
Госсипол смоласини хаво кислороди ёрдамида оксидлашга асосланган битум олиш технологияси “Урганч-ёғ ” ОАЖ да синовдан ўтказилди ва ишлаб чиқаришга жорий килинди.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: ДАК «Узкимёсаноат», ДАК «Узбекэнерго», «Узбекнефтгаз» МХК, Навоий тоғ-металлургия комбината давлат корхонаси ва агрессив муҳитда ишловчи барча корхоналарда металконструкцияларни коррозиядан ҳимоялашда қўлланилади.
Тадқиқот объектлари: Клинкер куйдириш ўчоклари чанглари, нитрат кислота, суюк ва донадорланган азот-кальцийли ўғитлар, газсимон аммиак.
Ишнинг мақсади: Клинкер куйдириш ўчоқлари чангларини қайта ишлаб суюқ ва донадорланган азот-кальцийли ўғитлар ишлаб чиқаришнинг мақбул омилларини ўрнатиш билан самарадор технологиясини яратиш, ва физик-кимёвий асослаш.
Тадқиқот методлари: Кимёвий, рентгенофазали, ИК-спектроскопик ва спектрал.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Клинкер куйдириш ўчоклари чангларини нитрат кислотаси билан парчалашда технологик параметрларнинг таъсир қонунияти ўрнатилган, кальций нитрат асосида суюқ ва донадорланган азот-кальцийли ўғитлар олишнинг мақбул технологик параметрлари аниқланган ва физик-кимёвий усулларни кўллаган холда ишлаб чиқаришнинг самарадор технологияси ишлаб чиқарилган, ҳосил бўлувчи шлам таркиби ҳақида маълумотлар олинган ва уларни утилизация килиш йўллари танланди.
Амалий ахамияти: Бажарилган илмий тадқикот натижалари клинкер куйдириш ўчоқлари чангларини қайта ишлаб, қўшимча озуқа моддалари калий ва микроэлементлар сакловчи суюк ва донадорланган азот-кальцийли ўғитлар олиш технологиясини яратиш учун илмий асос бўлди.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Таклиф этилаётган технология “Аммофос-Максам” ОАЖ модель ускунасида синовдан ўтган, суюқ ва донадорланган ўғитларнинг тажриба намунаси ишлаб чиқарилди. Олинган маълумотлар асосида принципиал технологии схема ва технологии регламентлар яратилди. Интисодий самара 1т 100% N сакловчи азот-нальцийли ўғит ишлаб чиқариш учун аммиаили силетраси билан таниослаганда иуйидагича бўлди: САКЎ-1-176100; ДАКЎ-1-284531; САКЎ-2-68375; ДАКЎ-2-132684 сўм.
Қўлланиш соҳаси: иимё саноати, халқ хўжалиги.
Тадқиқот объектлари: p-дикетонларнинг димерланиш маҳсулотлари, олинган бис-Р-дикетонларнинг бензой кислотаси гидразиди билан конденсатланишидан синтез қилинган лигандларнинг Cu(II), Ni(II), Zn(II) ва VO(II) комплекс бирикмалари.
Ишнинг мақсади: р,р-тетракарбонил бирикмалар ва уларнинг бензоилгидразонлари синтези, янги лигандлар асосида комплекс бирикмалар синтези, уларнинг таркиби, тузилиши, физик-кимёвий хоссалари ва биологик фаоллиги ўрганиш, олинган комплекс бирикмалар орасидан юқори биологик фаолларини пахта хосилдорлигини оширувчи модда сифатида тавсия килиш.
Тадқиқот усули: элемент анализи, ИҚ-, ПМР-, ЭПР спектроскопия ва РСА.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: бис-Р-дикетонларнинг бензой кислотагидразидлари билан конденсатланиш маҳсулотлари асосида катор янги лигандларнинг синтез усуллари ишлаб чикилди. Олинган лигандлар асосида Cu(II), Ni(II), Zn(II) ва VO(II) комплекслари синтез килинди ва тавсифланди. Айрим комплекс бирикмаларнинг биологик фаол хоссалари ўрганилди ва исботланди.
Амалий аҳамияти: олинган бирикмалар ўкув жараёнида кўлланилиши билан биргаликда юкори биологик фаоллик хоссаси аникланди ва пахта ҳосилдорлигини оширувчи ва ўстирувчи, ҳамда оқава сувларни тозалаш жараёнида юксак сув ўсимликларига нисбатан стимулятор сифатида қўлланилди.
Тадбиқ этиш даражаси: Янги лигандлар ва комплекслар БухДУ органик ва физколлоид кимё кафедраси ўқув жараёнида қўлланилмокда ҳамда «ТК-96» препарати Узбекистан ПИТИ Бухоро филиали синов майдонларида текширилди. Назорат вариантларига нисбатан «ТК-96» препарати кулланилганда пахта ҳосилдорлиги 3,2 ц/га юқори ҳосил олинганлиги аникланди. Шу препаратнинг окава сувларини тозалаш жараёнида ишлатиладиган юксак сув ўсимликларига нисбатан кўлланганда ҳосилдорлик 13-15 центнерга ортди.
Қўлланиш соҳаси: Координацией бирикмалар кимёси, биология, қишлок хўжалиги.