Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахон ахолиси динамииаси, туғилиш, ўлим, миграция каби демографии жараёнлар билан ижтимоий ва иқтисодий ривожланиш ўртасидаги ўзаро боглиилин масалалари халқаро хамжамиятнинг диққат марказида бўлиб келмокда. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг «аҳолишунослии соҳасидаги мақсад ва стратегиялар, маданий, иктисодий ва ижтимоий тараққиётнинг асосий таркибий қисми саналиб, унинг бош вазифаси барча инсонларнинг хаёт сифатини оширишдан иборат»1.
Мамлакатимиз мустақилликка эришгач, энг муҳим ва қимматли ресурс ҳисобланган инсон омилига, соглом она ва соглом бола тамойилига асосланган демографии масалаларнинг худудий жиҳатларига алоҳида эътибор наратиб иелинмонда. Ўзбеиистон Республинаси хунумати томонидан оналии ва болалиини мухофаза қилиш, оила институтини мустахиамлаш, ахоли турмуш даражасини юисалтириш бўйича натор фармон ва иарорлар иабул нилинди. Бу борада амалга оширилган чора-тадбирлар оналар ўлимининг 3,2 баробар, болалар ўлимининг 3,4 баробар иамайишида, ахолининг ўртача умр нўриш даражаси 66 ёшдан 73,5 ёшга узайишида, ахоли бандлии даражасининг, айнинса, аёлларда ўсишида муҳим аҳамият иасб этди.
Дунё минёсида барнарор ривожланишни таъминлаш, ахолининг репродуктив саломатлигини саилаш, демографии жараёнларни бошнариш, оилани тўғри режалаштириш, ижтимоий-иитисодий ривожланиш стратегияларини ишлаб чиииш, ахолишунослин ва жамият тараиииётини мутаносиблаштиришга наратилган мухим мансадларни ифода этади. Ахоли сони динамииаси, худудий-демографии тарииби, жойланиши, ахоли таирор барпо бўлиш жараёнлари минтаиалар табиий, ижтимоий-иитисодий географии шарт-шароитига монанд равишда ўзгариб боради ва мамлаиат, вилоят, шахар ва иишлонлар демографии холатини, вазиятини вужудга нелтиради. Шу боисдан, демографии ривожланишининг худудий хусусиятларини тадиии этиш мухим илмий-амалий ахамиятга эга бўлган долзарб муаммолардан ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 13 апрелдаги ПҚ-1096-сон «Она ва бола саломатлигини мухофаза қилиш, соғлом авлодни шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги қарори, 2016 йил 9 февралдаги ПҚ-2487-сон қарори билан тасдиқланган «Соғлом она ва бола йили» Давлат дастури, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2009 йил 13 мартдаги 68-сон «Ўзбекистон Республикаси ахоли пунктларининг маъмурий-худудий тузилишини такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисидамги қарори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-хуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадкикотнинг максади демографик жараёнларнинг географик хусусиятларини аниқлаш ва минтақалар демографик ривожланишининг асосий йўналишларини такомиллаштиришдан иборат.
Тадкикотнинг илмий янгнлнгн:
барқарор ривожланишга таъсир этувчи демографик хавфсизлик индикаторлари ва уларнинг худудлар миқёсида ижтимоий-иқтисодий оқибатлари асосланган;
ижтимоий демографик ривожланишдаги ўзгаришларни хисобга олган холда, геодемографик ва демогеографик тадқиқотларнинг методологияси демогеографик районлаштириш асосида такомиллаштирилган;
худудларнинг демографик сигим (ХДС) даражаси жами ахоли, ёш-жинс таркиби бўйича ишлаб чиқилган, ахоли пунктларини худудий ташкил этиш билан ахоли такрор барпо бўлишининг демогеографик хусусиятлари аникланган;
республика ахолиси ўлими ва ўртача кутилаётган умр давомийлигини де Муавр усули бўйича моделлаштириш асосида уларнинг ўзаро корреляцияси ва динамикаси асосланган;
демография, ахоли бандлиги ва мехнат бозори масалаларида сохага оид муаммоларни хал этиш хамда ахоли бандлигини таъминлаш дастурини мониторинг қилиш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган;
демографик ривожланишнинг ўрта ва узок муддатли истиқбол кўрсаткичларига асосланган демографик прогноз параметрлари ишлаб чикилган.
Хулоса
Диссертацияда демографик жараёнларнинг худудий хусусиятлари бўйича амалга оширилган тадқиқотлар куйидаги хулосаларни қилишга имконият яратади:
1. Тадқиқот иши натижалари, ахоли ўртасида шаклланган демографик караш, фикр ва муносабатлар жуда тезлик билан ўз ўрнини топаётганлиги кўрсатади. Кўп болаликдан, ўрта ва кам болаликка ўтиш демографик ривожланишни оптималлаштириш, яъни оилада тугилаётган фарзандлар сонининг макбул вариантини танлаш, мамлакат ижтимоий-иктисодий ва ижтимоий-демографик ривожланишига мое келадиган оила типини вужудга келтириш, болалар ва меҳнат ёшидаги эркаклар ўлимини камайтириш, миграция сиёсатини бошкаришни такозо этади.
2. Тугилишнинг кискариши эвазига вужудга келадиган «демографик имконият» эшиклари киска 10-20 йил муддат билан очилади. Мазкур даврда мамлакат учун берилган ушбу «демографик бонус»дан иктисодиётни ривожлантириш, иктисодиётнинг ракобатбардошлигини таъминлаш, ахоли ўртасидаги мавжуд кам таъминланганлик, ишсизлик, бандлик муаммоларини ижобий хал этиш максадида фойдаланиш ўринлидир. Бинобарин, ишсизлик, бандлик муаммолари демографик чоралар билан эмас, балки факат иқтисодий чоралар оркали ечилади.
3. Сўнгги йилларда кишлок жойларда шахарларга Караганда, тугилиш даражаси тезлик билан пасаймокда. Оқибатда, ўтиш даврида ахоли ёш таркибида болалар улушининг кискариши, мехнат ёшидаги ахоли қатламининг ортиши рўй бермокда. Бу эса ҳозирдан иқтисодий ва демографик ривожланишни мутаносиблаштиришни зарур қилиб кўяди. Чунки, мамлакат ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичлари шу тахлитда тўхтовсиз ўсишда давом этса, истиқболда юқори кўрсаткичларга эришишимиз муқаррар, аммо ахолининг демографик майли, қарашлари, фикрини ўзгартириш узок вақт ва харажат талаб этишини хозирдан ҳисобга олиниши лозим.
4. Узбекистан Республикаси вилоятларининг 57,1 фоизи, ахолисининг 64,4 фоизи ахоли зичлиги 150 киши ва ундан кўп бўлган худудларда жойлашган. Мазкур худудлар Сирдарё, Хоразм, Самарканд, Тошкент вилояти ва шахри хамда Фарғона водийсига тўғри келади. Бу эса, ахолининг шимол ва жанубдан марказ ва шарққа томон тобора зичлашиб, демографик босим ортиб боришидан далолат беради, оқибатда, ушбу вилоятларнинг худуд демографик сиғим имкониятини янада оширишга, ахоли ўсиши билан ижтимоий-иқтисодий тараккиётни мутаносиблаштиришга эътибор қаратиш зарурлигини билдиради.
5. Қашқадарё, Сурхондарё, Хоразм, Самарканд, Жиззах, Наманган вилоятлари ахолиси табиий кўпайишидаги хусусиятлар узок вақт давомида репродуктив ёшдаги ахоли сони ва салмоғи ортиб боришини таъминлайди. Қорақалпоғистон Республикаси, Бухоро, Навоий, Сирдарё вилоятлари ва Тошкент шахрида аксинча, ушбу ёшдагилар улушининг кискариши рўй беради. Демографик хавфсизлик масалаларида мазкур худудлар ижтимоий-демографик таркиби, демографик тараққиётидаги номутаносибликларга жиддий ахамият бериш талаб этилади.
6. Республиканинг тоғли I-гуруҳидаги туманларда ахолининг ўртача йиллик кўпайиш суръати юкорилиги, каровсиз тог ён багирлари, унумдор яйловлар кискариши, сув, ер етишмаслиги, қишлоқ хўжалигидан олинадиган озиқ-овқат махсулотлари нархининг кўтарилиб кетишига олиб келди. П-чўл гурухидаги туманлар ахолиси ўсиш суръати нисбатан паст, ХДС даражаси юқори, бирок келажакда ахоли сони етишмаслиги муаммоси даставвал шу ерда кузатилади, ахоли ўсиши ва жойланишининг ижтимоий-иктисодий муаммоларини ечишда, айнан, мазкур минтақа ўзига хос етарли шарт-шароитга эга бўлади.
7. III-гурухдаги ахоли пунктларининг йириклиги, ахолиси кўп ва гуж тўпланганлигини инобатга олиб, янги иш ўринлари ташкил этиш; кўп ишчи кучи ва илм талаб корхоналарни куришга, борларини модернизациялаш; қишлоқ жойларда саноат корхоналарнинг филиал, цехларини очишга устувор ахамият бериш лозим. Чунки, бу худудларда ижтимоий объектлар тармогини шакллантириш ва ривожлантириш, демографик салохиятдан фойдаланиш имконияти юкори. Демографик салохият ва сигим билан боғлиқ муаммолар ечимини топишда, демографик бонусдан фойдаланишда хориж тажрибасини даставвал ушбу худудларда қўллаш мақсадга мувофиқ.
8. 1991-2015 йиллар давомида Тошкент, Навоий вилоятлари, Қорақалпоғистон Республикаси ва Тошкент шахри ахолисининг механик ўсиш коэффициенти нисбатан баланд бўлди. Демографик хавфсизлик нуқтаи-назардан, бу худудларда миграциянинг вужудга келтирадиган хавфлари юқори. Минтақавий дастурларда ушбу худудларнинг ахоли миграцияси билан боғлиқ хавф-хатарларнинг олдини олишга эътиборни кучайтириш зарур.
9. Республиканинг хозирда 8 та вилоятида 0-15 ёшгача бўлганларнинг жами ахолидаги хиссаси умуммамлакат кўрсаткичидан юқори. Аксинча, Бухоро, Навоий, Тошкент вилоятлари ва Тошкент шахрида ушбу ёшдагилар улуши нисбатан кичик. Айнан мазкур худудларда болалар-ўсмирлар депопуляцияси туфайли ахолининг ёш таркиби тўлиқ стационарга, ахоли такрор барпо бўлиши оддийдан қисқарган турига тезлик билан ўтилади, ахолининг хар икки томонлама қариши хавфи кучаяди, ўлим даражаси ортади.
10. Республиканинг айрим худудларида, хусусан, Қуйи Амударё, Фаргона ва Жанубий демогеографик районларда ХДС даражаси пастлиги, хозирги ижтимоий-иқтисодий ва демографик холати прогноз йилларида ўсиб бораётган ахолини боқиш, жойлаштириш масаласида муаммоларни келтириб чиқаради. Ушбу районларда ХДС даражасини оширишга эътибор каратиш, демографик инвестицияни ўз ўрнида тўғри ажратилиши, ахолини худудий ташкил этиш масаласига алохида ахамият бериш лозим.
11. Республикадаги бугунги демографик вазият, ахолининг демографик онги, майли келгуси истиқболда демографик жараёнларда модернизациялашув рўй беришидан далолат беради. Бу эса, Олий ва Ўрта Махсус таълим муассасаларида демография, ахолишунос мутахассисларни тайёрлашга эътиборни кучайтириш, «Аҳолишунослик ’’ илмий-тадқиқот лабораториясини, бўлимларини ташкил этишни тақозо этади. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги Фан ва технологияларни ривожлантиришни Мувофиклаштириш Кенгаши демография, геодемография доирасида олиб бориладиган тадқиқотларни қўллаб-қувватлаш фойдадан холи эмас.
12. Ўзбекистонда бугунги кунда амалда бўлган никох ёшининг қуйи чегарасини бир ёшга кўтариш таклиф этилади. Сабаби, «Таълим тўғрисидамги қонун ва кадрлар тайёрлаш бўйича Миллий дастурга мувофиқ узлуксиз таълим тизими республикада 12 йилни ўз ичига олади. Мавжуд таълим тўғрисидаги қонунга биноан ёшлар 17-18 ёшда умумтаълим дастурининг учинчи босқичида, яъни ўрта махсус билим ва касб-хунар таълимини олиш билан банд бўлади. Шундан келиб чиққан холда, никох қуриш ёшининг қуйи чегарасини эркакларда 19 ёш, аёлларда 18 ёшдан белгилаб ўзгартириш мақсадга мувофикдир.
13. Демографик жараёнларининг худудий хусусиятларини тадқиқ этиш давомида ахоли тўғрисида баъзи статистик маълумотлар етишмаслиги, ноаниклиги, айрим маълумотларнинг узлуксизлиги таъминланмаганлиги ёки умуман йўқлиги кузатилди. Мазкур мавзуда кўтарилган масаланинг долзарблигидан келиб чиқиб республикада навбатдаги «Аҳоли рўйхатиинн ўтказиш зарур. Қолаверса, демографик жараёнлар бўйича мунтазам тадқиқот олиб борувчи ва бу соҳанинг аҳволи билан ҳукуматни хабардор қилиб турувчи, давлат демографик сиёсатини амалга оширувчи махсус «Аҳолишунослик» Давлат комиссиясини тузиш зарур.
Юқорида белгиланган вазифаларни амалга ошириш давлат ахамиятига эга дастурларни яратишда, минтақалар ахолиси ва ахоли пунктларини худудий тўғри ташкил этишда, миллий ахоли сиёсатининг мухим бўғинлари бўлган демографик, бандлик, миграция ва урбанизация сиёсатларини амалга ошириш ва бошқаришда ўта мухимдир.
Диссертациямавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахонда руй бераётган ахборотлашув жараёнининг ута интенсивлашиб, унинг жамиятдаги бунёдкор ахамияти тараккий этаётгани билан бир каторда, мазкур ахборотларнинг жамоатчилик фикрининг узгаришига, унинг жамият, давлат манфаатларидан бегоналашиб, унга негатив, конформисток ёндашувига хам сабаб булмокда1. Халкаро социологик ташкилотларнинг хулосаларига кура, ривожланган мамлакатларда ОАВ билан жамоатчилик фикри уртасида, жамоатчилик фикри билан реал вокелик уртасида зиддиятли муносабатлар кайд этилмокда ва айни пайтда жамоатчилик фикрининг миллий манфаатларга нисбатан конформисток муносабати кузга ташланмокда2. Шу нуктаи назардан, мазкур феноменни шакллантирувчи институтлар фаолияти уртасидаги функционал интеграциялашув жараёнини илмий тадкик килиш жахонда фалсафий социологик тадкикотларнинг долзарб тадкикот мавзусига айланмокда.
Узбекистон мамлакатни ислох килишнинг узига хос йуналиши, яъни халк учун муносиб яшаш шароитини таъминлаш, ривожланган демократик давлатлар каторига кириш, очик фукаролик жамиятини шакллантириш ва демократик узгаришларни амалга ошириш стратегиясини белгилаб, «Бар-карор бозор иктисодиёти, очик ташки сиёсатга асосланган кучли демократик хукукий давлат ва фукаролик жамиятигина Узбекистон халкининг муносиб турмушини, унинг хукуклари ва эркинликларини кафолатлаши, миллий анъаналар ва маданият кайта тикланиши, шахе сифатида инсоннинг маънавий-ахлокий камол топишини таъминлаши»3га йул очди. Мазкур сохалар давлатнинг бош исохотчилиги остида ривожлантирилиб, назорат килиниб,жамиятнинг барча сохаларида тизимли чора-тадбирлар амалга оширилди ва натижада жахон хамжамияти томонидан хакли равишда эътироф этилаётганидек4, юртимиз жиддий ютукларга эришди: сунгги 11 йил давомида ялпи ички махсулотнинг уртача йиллик усиш суръати 8 фоиздан кам булмаган даражада сакланмокда5, БМТ хомийлигида «Дунёнинг энг бахтли мамлакатлари» мавзусида утказилган тадкикотда Узбекистон дунёнинг 158 давлати орасида 44-уринни эгаллади6. Булар давлатимиз томонидан олиб борилаётган ислохотлар накадар самарадор кечаётганини курсатади хамда Узбекистонда амалга оширилаётган ислохотларнинг жамоатчилик фикри билан хамоханг кечаётганини тасдиклайди, аммо дунёнинг турли нукталарида фаолият олиб бораётган ОАВ мамлакатимиз ахборот фазосига хам босим утказиб, жамоатчилик фикрини муайян даражада деформацияламокда. Бу жараённи ижобий томонга бошкариш учун жамоатчилик фикрини шакллантирувчи институтлар фаолиятини мувофиклаштириш механизмларини урганиш зарурияти тугилмокда.
Жахон микёсида глобал муаммолар ечимида геосиёсий жараёнларни бошкариш ва баркарорлаштириш, халкаро муносабатларда диний багрикенглик ва миллатлараро хамкорликни кучайтириш, миллий ва умумбашарий хавфсизликни таъминлаш йуналишида жамоатчилик фикрини ривожлантириш, жамоатчилик фикрини шакллантирувчи институционал тизим интеграциясини бошкариш асосида, тадкикот усул ва воситаларининг самарадорлик даражасини (рентабеллигини) математик моделлаштириш х,амда олинган натижаларни илмий башорат килишнинг ахамияти кучаймокда. Бу хам мазкур диссертация мавзусининг долзарблигидан далолат беради.
Узбекистон Республикаси Президентининг 1791-сонли «Хукукий тарбияни яхшилаш, ахолининг хукукий маданияти даражасини юксалтириш, хукукшунос кадрларни тайёрлаш тизимини такомиллаштириш, жамоатчилик фикрини урганиш ишини яхшилаш хакида»ги Фармони, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2016 йилдаги 07/02-08-1-сонли «Маданий-маърифий ва таргибот ишларини ташкил этишни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари режаси»ни, Узбекистон Президента Ш.М.Мирзиёев томонидан ишлаб чикилган «2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегияси» хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат килади.
Тадкикотнинг максади жамоатчилик фикрини шакллантирувчи институтлар фаолиятини функционал интеграциялаштириш ва математик моделларини такомиллаштиришга дойр тавсияларни ишлаб чикишдан иборат.
Тадкикотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
жамоатчилик фикрини шакллантиришнинг объектив шарт-шароитлари ва субъектив омиллари уртасидаги корреляцией алокадорлик (микдор ва сифат узгаришлари динамикаси) асосланган;
жамоатчилик фикри шаклланишига таъсир этувчи омиллар математик моделлаштирилиб: «корреляция»*, «хи2 мезони»** , «интеграл бахолаш» , «рентабеллик даражаси»ни куллашнинг самарадорлиги (алохида омилларининг ахамиятлилик коэффициента, узгариши ва богликлик кучи) исботланган;
жамоатчилик фикрини шакллантиришнинг стратегик вазифаларини белгилаш ва истикболларини прогнозлаштиришга жавобгар институтлар фаолиятини ташкиллаштириш, бошкариш хамда назорат килиш методоло-гиясини (миллий ментал, индивидуал-корпоратив хусусиятларига дифференциал ёндашув) такомиллаштиришга дойр тавсиялар ва амалий таклифлар ишлаб чикилган.
Хулоса
Тадкикот натижасида куйидаги хулосаларга келинди:
1. Жамоатчилик фикри феноменининг шаклланиши муайян жамият, халк, миллат, давлат тараккиёти асоси ва натижаси сифатида объектив ходиса булиб, уларнинг максадлари, эхтиёжи, манфаатлари ривожланиш даражасига адекват булади хамда умуминсоний характерга эта.
2. Х,озирги ахборотлашув жамиятида жамоатчилик фикрининг горизонтал ва вертикал йуналишларда дифференциаллашуви хамда интеграциялашуви конуниятлари, трансформация инфраструктураси, коммуникациялари технологияси ривожланиши, унинг глобаллашув тенденциясини белгилаб бермокда.
3. Жамият эхтиёжлари, манфаатлари - оммавий, корпоротив, элитар ва умуминсоний жамоатчилик фикрининг шаклланиш мотивлари, харакат-лантирувчи механизмлари, трансформация институтлари элементлари функциялари ижтимоий фазо ва тарихий вакт хусусиятларига мос мукобил йуналишлар ажралишига олиб келади.
4. Глобал жамоатчилик фикрини шакллантиришнинг умуминсоний максадга мувофиклиги тамойилига кура: миллий, худудий, минтакавий манфаатларни интеграциялаштирувчи институционал тизим элементлари фаолияти «рентабеллиги» ва жамият баркарор тараккиёти уртасида корреляцион алокадорлик объективлиги, субъектов омиллар комплексини истисно килмайди.
5. Муайян халк, миллат маънавий эхтиёжларига, манфаатларига мос: махаллий, миллий ва минтакавий жамоатчилик фикрини шакллантиришга оид мукобил илмий назариялар, миллий тажрибалар тахдили, унинг миллий-махаллий локал, регионал, глобал жихатлардан идентификациялаштирувчи фарклар нисбий ва шартлилигини курсатади.
6. Жамоатчилик фикрининг оммавий трансформатори булган таълим-тарбия тизимида ижтимоий-элитар ва хусусий-корпоротив фикр чизиклари шаклланиб, уларга нисбатан илмий тушунчалар аппарата, амалий муносабат куникмалари вужудга келади хамда шахе индивидуал позициясини конкретлаштиради.
7. Жамоатчилик фикрини шакллантирувчи институтлар фаолиятини ва шаклланувчи ижтимоий объектларини функционал интеграция-лаштиришга таъсир килувчи объектив шарт-шароитлар ва детерминаллаштирувчи субъектив омиллар тизимининг сифат ва микдор курсаткич индекслари уртасидаги корреляцион алокадорликни математик методлар ёрдамида моделлаштириш унинг ривожланиш тенденциясини аниклашда, истикболини башорат килишда назарий, методологик ва амалий ахамиятга эга.
8. Давлат ва жамият курилишида миллий, оммавий, корпоратив, элитар жамоатчилик фикрининг ролини ошириш, уларнинг индивидуал потенциал имкониятларига дифференциал-факториал ва комплекс-системали ёндашувлар уйгунлигини такозо килади.
9. Жамият ижтимоий бирликларининг жамоатчилик фикри индивиду -аллиги, уни шакллантирувчи институтлар умумий максад-манфаатлари уй-тунлигини истисно килмайди. Аксинча, уларнинг интеграцияси, тор максадлар доирасидаги индивидуализм, эгоцентризм, этноэгоцентризмга асосланган утилитар ва меркантил манфаатларининг турли усул-воситалардан фойдаланиб, бартараф килишни такозо килади.
Aholining qarishi, tug'ilishning kamayishi va migratsiya shakllari kabi demografik o'zgarishlar butun dunyo bo'ylab mehnat bozorlarini qayta shakllantirmoqda. Aholining yoshi o'sib borayotgani va ishchi kuchining ishtiroki ko'rsatkichlari o'zgargan sari, bu tendensiyalar bandlik va iqtisodiy samaradorlikka chuqur ta'sir ko'rsatmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra, 2050 yilga borib 65 va undan katta yoshdagi dunyo aholisi ikki baravar ko'payib, 1,5 milliard kishiga yetadi va bu ko'plab mamlakatlarning yosh tarkibini sezilarli darajada o'zgartiradi [1]. Masalan, Yevropada mehnatga layoqatli aholi (15-64 yosh) doimiy ravishda kamayib bormoqda, bu ulush 2010 yildagi 66 foizdan 2021 yilda 63 foizga tushib, mehnat bozorlari va ijtimoiy himoya tizimlariga bosim o'tkazmoqda [2].
Jahonda va uning alohida hududlarida aholi soni yildan-yilga ko'payib bormoqda. Bunga bir tomondan, aholining tabiiy harakati sabab bo'layotgan bo'lsa, boshqa tomondan aholining mexanik harakati ham ta’sir ko'rsatmoqda. Ayniqsa, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda aholi sonining tabiiy tug'ilish hisobiga emas, balki immigrantlar (ko'chib kelganlar) tufayli ko'payishi yaqqol misoldir. Bu esa nafaqat, hududning iqtisodiy, shu bilan birga ijtimoiy-demografik holatining o'zgarishiga ham sabab bo'ladi. Bulardan farqli ravishda, O'zbekiston Respublikasi aholisi soni asosan tabiiy ko'payish, xususan, tug'ilish evaziga ortib boryapti. Natijada, respublika demografik jarayonlari alohida hududlar doirasida tadqiq etish vazifasini belgilamoqda. Ayniqsa, geografik joylashuviga ko'ra ajralib turadigan viloyatlarda demografik rivojlanishda o'ziga xos o'zgarishlar ya’ni, aholining ko'payishi, aholi soni dinamikasi, migratsiya jarayonlarini to'g'risida ma’lumot to'plash, ularni chuqur ilmiy tadqiq qilish hamda kelgusi istiqbollarini belgilash muhim masalalardan biridir.
Hozirda rasmiy bandlikni ta’minlash, mamlakat ichida mehnat resurslarining hududiy harakatini hamda tashqi migratsiya jarayonlarini nazorat qilish dolzarb mavzuga aylanib bormoqda. Ichki va tashqi migratsiya jarayonlari bir-biriga uzviy bog'liq bo'lib, ichki migratsiya muammosini hal etish tashqi mehnat migratsiyasini kamayishiga olib keladi. Har ikki migratsiya turi birmuncha salbiy va ijobiy ta'sirlarni o'zida jamlaydi. Mamlakat budjetiga xorijiy valyuta tushumining ortishi, mamlakatda ishsizlik darajasining kamayishi, migrantning oila daromadlari oshishiga hamda turmush sharoiti yaxshilanishi, yangi ish, yangi muhit migrantlarning ish tajribasi va dunyoqarashini kengaytirishi kabilarni migratsiya jarayonlarining afzalliklari sifatida ko'rsak, migrantlarning huquqlarini buzilishi, odam savdosi va diskriminatsiya holatlari, mehnat resursiga qo'shilgan holda inson kapitalining chiqib ketishi, mehnat migrantlarining uzoq vaqt uyda bo'lmasligi uning oilaviy ajrimlar ko'payishi, ichki migratsiya doirasida, mamlakatning qishloq hududlarida yashovchi fuqarolari poytaxtga ko'chib kelishi va asosiy mehnatga layoqatli ishchi kuchining markazda to'planishi, ishlab chiqarish kuchining notekis taqsimlanishiga olib kelishi kabi misollar esa mehnat migratsiyasining salbiy tomonlarini ochib beradi.
Bugungi globallashuv davrida aholining turli maqsad va sabablar tufayli migratsion harakatchanligi ortganligi hech kimga sir emas. Ayniqsa, O'zbekistondek aholisi soni ko'payib borayotgan davlatlarda ko'plab yoshlarning ishlash hamda o'qish uchun dunyoning turli hududlariga bo'layotgan migratsiyasi bunga yaqqol misoldir. Uning afzal va salbiy jihatlari mavjud. Aholi migratsiyasining afzalliklari shundan iboratki, yaxshi va sifatli ta’lim olish, dunyoqarashni kengaytirish, ijtimoiy-madaniy o'zaro axborot almashinuvi va eng muhimi, mamlakatimiz rivojiga hissa qo'shish bilan ifodalansa, boshqa tomondan viloyatimizning qishloq joylaridagi yoshlarning keyinchalik ishlash hamda o'qishni davom ettirish, qolaversa doimiy yashash uchun shaharlarda qolib ketishi, demografik hamda ijtimoiy-iqtisodiy unumdorlikning pasayishiga olib keladi. Shu boisdan, aholining mexanik harakati va uning hududiy jihatlarini o'rganish, ayniqsa aholi migratsiyasining miqyosi bo'yicha tadqiqotlar olib borish dolzarb masalalardan hisoblanadi.