Barcha maqolalar - Asboblar va ularni qo'llash

Maqolalar soni: 17
  • Ушбу маколада туризм индустрияси учун малакала кадрларни тайёрлаш масалалари урганилган, чунки кадрларнинг малакаси туризмда хизмат курсатиш сифатини оширишга таъсир курсатади. Бугунги кунда таълим сифати ва таълимни такомиллаштириш республика ривожланишининг стратегик йуналишларидан бири хисобланади.
    Ҳилола Очилова, Сарвиноз Худойназарова
    198-202
    95   17
  • Maqolada changli gazlarni ho‘l usulda tozalovchi apparatni sanoatda qo‘llash va uning tozalash samaradorligini aniqlash rejimlari tavsiya etilgan.

    Nasimbek Ergashev , Muzayyaxon Abdumannonova , Ixtiyorjon Isroilov
    246-249
    99   19
  • Maqolada “KVARTS” AJda korxonasining xom-ashyo sexida shisha tarkibiga qo‘shiluvchi shixtalarni aralashtirish samaradorligi yuqori bo‘lgan, energiyatejamkor, kuraklarini shaklini o’zkartirtilgan va qiyalik burchaklari optimal variant hisoblangan apparatini takomillashtirilgan konstruksiyasi taklif etilgan.

    I Xalilov , A Mamajonov
    293-297
    53   20
  • Ushbu maqolada samaradorlik tushunchasining mohiyati, xizmat ko'rsatish sohasida samaradorlikni aniqlash muammosiga turli xil uslubiy yondashuvlar, korxona faoliyati samaradorligi ko‘rsatkichlari tavsifi, axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan zamonaviy xizmatlaming rivojlanib borishi, xizmat ko'rsatish sohasida ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni aniqlashning asosiy mezonlari va ko‘rsatkichlari tavsifi tadqiq qilingan.
    Dildora Alimova
    130-133
    88   23
  • Jamoatchihk bilan aloqalar (PR) jamoatchihk idrokim shakllantinsh va atrof-muhit muammolari bilan shug'ullanishni rivojlantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ushbu maqola atrof-muhitni muhofaza qilish tashkilotlarida PR matnlaridan foydalanishni o'rganadi, ulaming mazmuni, strategiyalari va manfaatdor tomonlar bilan muloqotga ta'sirini tahlil qiladi. PR va atrof-muhit kommunikatsiyalarining nazariy asoslariga, shuningdek, cmpirik tadqiqotlarga tayangan holda, ushbu maqola PR matnlari ckologik xabarlami ctkazish, yordamni safarbar qilish va barqaror amaliyotlami himoya qilish uchun qanday ishlatilishini o'rganadi. Bundan tashqari, u atrof-muhitni himoya qilish kontekstida PR aloqasi bilan bog'liq muammolar va imkoniyatlami o'rganadi. Atrof-muhitni muhofaza qilish tashkilotlarida PR matnlarining rolini yoritib. ushbu tadqiqot atrof-muhit haqida xabardorlik va harakatlami rag'batlantirish uchun aloqa strategiyalarini chuqurroq tushunishga hissa qo'shishga qaratilgan.
    Muxtabar Gulyamova
    137-139
    54   27
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Давлатимиз томонидан тўқимачилик саноати олдига қўйилган муҳим вазифалардан бири тўқимачилик маҳсулотларини жаҳон бозорларида мустаҳкам ўз ўринларини топишига эришиб, иқтисодиёти жиҳатидан ривожланган мамлакатлар қаторига киришида ҳисса кўшишдан иборатдир. Ўзбекистон Республикаси Президента Ислом Каримов таъкидлаб ўтганларидек: “Биринчи навбатда енгил, тўқимачилик ва озиқ-овқат саноатида пахта толаси, бошқа қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва хомашё ресурсларини чуқур кайта ишлаш бўйича ишлаб чиқаришни, курилиш материаллари саноатини янада ривожлантириш, сифатли ва баркарор талабга эга бўлган тайёр маҳсулотлар тайёрлайдиган корхоналар ташкил етишга алоҳида эътибор қаратиш даркор”1.
    Республикамизда трикотаж маҳсулотларини ишлаб чиқариш жадал суръатлар билан ривожлантирилмокда, янги технологиялар қўлланилмокда ва маҳсулот турлари кенгайиб бормоқда.
    Саноат, савдо ва хизмат кўрсатишда юқори технологии, таннархи паст ва харидор талабига жавоб берадиган хусусиятларга эга бўлган трикотаж маҳсулотларини ишлаб чиқаришни талаб қилинмокда. Шунинг учун трикотаж ишлаб чикариш технологиясида юқорида келтирилган муаммоларнинг ўз ечимини топиши зарур ва алоҳида аҳамиятга эга.
    Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «2012-2015 йилларда ноозиқ-овқат истеъмол товарлари ишлаб чикариш ҳажмларини кўпайтириш ва турларини кенгайтириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» ги 2012 йил 8 августдаги 234-қарорига асосан тўқимачилик саноатининг ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитидаги асосий вазифаси ички ва ташқи бозорда рақобатбардош, сифатли ноозиқ-овқат истеъмол товарларини ишлаб чиқариш ҳажмини ва турларини кенгайтиришдан иборатдир.
    Харидорнинг маҳсулот сифати ва ташки кўринишига бўлган талаби кундан-кунга ортиб бормокда. Шунинг учун сидирға трикотаж тўқималарини нақш самарасига эга бўлган тўкималарга алмаштириш масаласи кўндаланг қўйилмокда. Ҳозирда Ўзбекистондаги трикотаж корхоналарида етарли микдорда замонавий айлана ва ясси игнадонли трикотаж машиналари ўрнатилган. Бу машиналар янги рақобатбардош ассортимент турларини олиш учун кенг технологик имкониятларга эга. Бундай туркум машиналарни тўлиқ қувват билан ишлатиш ва нақш элементларига эта бўлган турли хил тузилишдаги трикотаж тўқималарини олиш зарурияти шу куннинг долзарб муаммоси бўлиб, ушбу диссертация иши шу каби муаммони бартараф этишга бағишланган.
    Тадқиқотнинг мақсади икки игнадонли трикотаж машиналарида янги ассортиментдаги матоларни олиш технологиясини яратиш, шунингдек, майда раппортли нақш самарасига эга бўлган тўқималарни ишлаб чиқиш йўли билан трикотаж машиналарининг технологик имкониятларини кенгайтиришдан иборат.
    Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    икки игнадонли ясси фанг машинасида донали нақшли тукли трикотаж олишнинг янги усули (IDP 2002 05204) ва икки игнадонли танда тўкув машиналарида тукли трикотаж олишнинг янги усули (IDP 2002 05205) яратилган;
    ясси фанг машинаси ҳалқа хосил килиш системасини такомиллаштириш ҳисобига ҳалқа хосил килиш жараёнининг рационал схемаси ва тукли тўкима асосида донали трикотаж олиш технологияси яратилган;
    интерлок асосида нақш элементларига эга бўлган икки каватли трикотаж тўқималари технологик кўрсаткичлари ва физик-механик хусусиятларининг ҳом ашё сарфи камайишига таъсир этиши аниқланган (UZ FAP 00830);
    ип бериш мосламаларининг турли хил конструкцияларида икки игнадонли ясси ва айлана тўкув машиналарида ип кўйиш жараёни кўрсаткичлари назарий асосланган;
    Эйлер конуни асосида Maple дастуридан фойдаланиб эгиш жарёнидаги ип кўйиш кўрсаткичлари, ипнинг машина ишчи аъзолари бўйлаб ҳаракатида кириш ва чикишдаги таранглик катталиклари илмий асосланган;
    трикотаж технологик кўрсаткичларини лойиҳалашда тук ипи узунлигини аниклашнинг янги усули яратилди ва тук ипи узунлигини аниклаш учун коэффициент тавсия килинган;
    Delphi 7 дастурий тилида трикотаж тўқимаси технологик кўрсаткичларини автоматик лойиҳалаш тизими тавсия қилинган.
    ХУЛОСА
    Диссертация ишида икки игнадонли трикотаж машиналарида янги ассортиментдаги трикотаж тўқималарини олиш технологияси соҳасида назарий ва тажрибавий тадқиқотлар асосида трикотаж маҳсулотларининг сифати ва ишлаб чикариш жараёнлари самарадорлигини ошириш мақсадида янги усуллар ва технологик ишланмалар таклиф этилди. Илмий тадкикот ишининг энг мухим натижалари куйидагилар:
    1. Ҳозирги кунда Ўзбекистон трикотаж корхоналарида бир ва икки қаватли бош ва ҳосила, қисман накшли трикотаж тўқималари ишлаб чикарилмокда. Лекин маҳсулот сифатини, ташки кўринишини, нақш самарасини яхшилаб, харидор талабини кондирувчи, шу билан бирга икки игнадонли трикотаж машиналарининг технологик имкониятларидан самарали фойдаланиш имконини берувчи мураккаб накшли ва аралаш тўқималар ишлаб чиқарилмаяпти.
    2. Тукли трикотаж тўқимаси ўзига хосликлари тахдили натижасида ип бериш мосламасининг янги конструкцияси ҳамда игнадонда штифтлар ўрнатиш ҳисобига икки игнадонли машиналарда донали накшли тукли трикотаж олиш усуллари ишлаб чиқилди ва тавсия этилди (IDP 2002 05204, IDP 2002 05205).
    3. Икки игнадонли интерлок TERROT айлана тўқув машинаси ва PROTTI ясси фанг машинаси технологик имкониятларини ўрганиш натижасида тўқима юзасида накш самарасига эришиш учун кўшимча пресс наброскалари киритилган майда накшли интерлок тўкималари ва икки томонлама жаккард тўқималарининг янги турлари нақш орнаменти, игналар ишлаш патрони, тузилиши, график ёзуви ва тўқиш жараёнлари ишлаб чикилди.
    4. Тўкима раппорта таркибидаги пресс ҳалқалари сони ўзгаришига қараб технологии кўрсаткичлар ўзгаришининг математик ифодалари бир факторли математик моделлар сифатида тавсия қилинди.
    5. Интерлок ва икки томонлама жаккард тўқималари технологии кўрсаткичлари ва физик-механик хусусиятлари асосида ўтказилган таҳлиллар натижасида ҳом ашё сарфи кам, шу билан бирга кўрсаткичлари ва хусусиятлари бирмунча яхшиланган тўқима вариантлари яратилди ва тавсия қилинди (UZ FAP 00830).
    6. Тўқима тузилишида халқа элементларининг жойлашиши ҳисобига янги ҳосила интерлок тўкималарининг ҳажм зичлиги сезиларли даражада камайгани асосланди: учластик - 9,8%, тўртластик - 29,2%, бешластик -34,4%.
    7. Эгиш чукурлиги доимий бўлганда тарангликнинг максимал киймати кирувчи таранглик қийматига, ишқаланиш юзасининг фрикцион хусусиятларига ва асосан эгиш бурчагига боғлиқ бўлиши аниқланди, эгилаётган ип қисмларида тарангликни камайтириш усуллари назарий асосланди.
    8. Машина ишчи аъзоларининг бир вақтдаги карама-қарши ҳаракати, яъни оборот машинасида харакатланувчан отбой тишларининг кўлланиши, эзилувчанлик хусусиятига эта бўлган қатламлар билан копланиши кабиларнинг кўлланиши бунда ипнинг камров бурчаги ва эгиш жараёнига кетадиган вактнинг камайиши назарий асосланди.
    9. Беш боскичда ўрганилган эгиш жараёнининг математик модели қурилди. Бунда игнанинг эгиш чукурлиги ва отбой тишининг кўтарилиши вактнинг маълум функцияси бўлиб, шу тарзда ип таранглиги ва камров бурчаги, игнанинг тушиш тезлиги ва отбой тишининг кўтарилиш тезлиги ўртасидаги боғлиқликлар олинди ва шундай килиб, ип таранглигининг хар бир босқич бошида ва охирида ўзгариш қонунияти аникланди.
    10. Игна билан отбой тишининг бир вақтдаги ҳаракатида ип таранглиги оддий холатдаги эгиш жараёнига нисбатан солиштирганда, ишкаланиш коэффициентига боғлиқ ҳолда 20-40% гача камаяди. Айлана игнадонли машина учун хисоблаш йўли билан аниқландики, игна билан отбой тишининг бир вақтдаги ҳаракатида ип таранглиги 37,9% га ва айланувчи роликлар қўллагандан яна 5,6% га камаяди.
    11. Гладь, ластик, интерлок, тукли тўқималар ва тукли тўқимани ҳисоблашнинг янги усули учун интерфейслар тавсия килинди, экспериментал усулда аникланган коэффициентнинг киритилиши билан ички, устки, пайпоқ трикотаж маҳсулотларининг технологик кўрсаткичларини ҳисоблаш бирмунча соддалаштирилди.
    12. Таклиф этилаётган технологиядан 1000 кг ҳом ашёни кайта ишлангандаги кутилаётган иқтисодий самара 2013 йил нархларида накшли интерлок тўқималари учун 486000 сўмни, икки томонлама жаккард тўқималари учун 1590000 сўмни ташкил килади.

    Нилуфар Ханхаджаева
    1-84
    40   18
  • Тадқиқот объекти: қотишмалар: 110Г13Л пўлат, ОМГ-Н котишма (электрод), ПП АН-105 қотишма (сим), ЦНИИН-4 котишма (электрод).
    Ишнинг мақсади: ишчи юзаси қопламаси учун юқори легирланган матсриалларнинг оптимал таркибини аниклаш ва структураси, хусусиятини ўрганиш ҳамда крсстовиналарни юкори физик-механик хусусиятлари ва сйилишга чидамлилик хусусиятларини таъминловчи стрслкали ўтказма крсстовиналарининг фойдаланишдаги мустаҳкамлигини ошириш.
    Тадқиқот методлари: тиклашда юкори мустаҳкамликдаги қотишмаларнинг структураси ва хусусиятларини назарий ва экспсриментал ўрганиш, мсталлографик текширувлар.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: «Fe-Cr-Mn» учламчи диаграммани тскшириш асосида, котишмада «дельта-фсррит» ажралиши шароитлари яратилган бўлиб, бу унинг эластиклигини ошириш ҳамда сриқ ҳосил бўлишини камайтириш имконини бсрди. Олиб борилган тадкикотлар асосида стрслкали ўтказма крсстовиналари ишчи юзасида юқори физик-мсханик хусусиятлар ва сйилишга чидамлилигини таъминловчи юкори мустаҳкамликдаги қотишмалар билан тиклашнинг оптимал технологик рсжимлари ишлаб чиқилган. Олиб борилган комплекс тадқиқотлар асосида мураккаб едирилган юзаларни тиклаш мстодикаси ишлаб чиқилган ва таклиф этилган.
    Амалий аҳамияти: «Узбекистан темир йўллари» ДАТК ва МДҲ бошқа темир йўллари корхоналари стационар шароитларида кўпэлсктродли усулда крсстовиналарни кавшарлаш тсхнологик жараёнини ишлаб чикилди.
    Қўлланиш соҳаси: стрелка ўтказгичлар крсстовиналарини тиклаш билан шуғулланувчи «Узбекситон темир йўллари» ДАТК, Россия ва МДҲ бошқа давлатлари корхоналари; халк хўжалигининг турли соҳаларидаги илмий-тадқиқот ташкилотлари.

    Татьяна Моржанова
    1-22
    73   13
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда «7..~да курилган гидроузелларда ҳар Йили кўплаб авариялар содир бўлиб, улардан 35 фоизи сув омборидаг ашлагич иншоотларнинг ишдан чиқиши туфайли тўғон устидан су тиши натижасида содир бўлган1. Тўғонларнинг бундай йирик ҳалока^п аоариялари АҚШ, Франция, Италия, Бразилия, Жанубий Корея ва бошқа давлатларда юз берган. Гидротехника курилиши амалиётида 100 м-дан ортиқ босимли иншоотларда оқим тезлиги 50...60 м/с-га етиши, сув олиб кетувчи туннелларда гидродинамик босимнинг ошиши, кавитацион эрозия ва пастки бьефда ювилишдан химоя қилувчи конструкцияларнинг бузилиши кузатилади. Шу сабабли, юқори босимли гидроузелларни лойихалап! ва қуришда уларни ишончли ва хавфсиз ишлаши, бир пайтнинг ўзида сув олиб кетувчи тракт ичида оқимнинг ортиқча энергиясини сўндириш ва уни кавитацион бузилишдан химоя килишда сув ташлагич иншоотларида бурама оқимларни қўллашга, ҳалокатли тошқин сувларини беталофат ўтказувчи чукур жойлашадиган сув ташлагичларни яратишга алоҳида эътибор каратилмокда.
    Ўзбекистонда ирригация мақсадлари учун сув омборларидан фойдаланиш ва реконструкция қилишга оид тадбирларни самарали ташкил этиш бўйича кенг камровли чора тадбирлар амалга оширилмокда. Бу борада, жумладан, 2013-2017 йилларда 40 млн. м3 ҳажмли 8 та сел-сув омборларини қуриш ва реконструкция қилиш2, иншоотларнинг конструкцияларини такомиллаштириш, уларнинг ишончли ва хавфсиз ишлашини таьминлаш, сув ташловчи иншоотларнинг сув ўтказиш қобилияти ва ишлаш тартибларини яхшилаш, самарали фойдаланиш механизмларини ишлаб чиқишни такомиллаштириш.
    Дунёда юқори босимли сув омборли гидроузелларда уюрма шахтали сув ташлагичлар конструкцияларини, уларни ҳисоблаш асосларини такомиллаштириш ва уларнинг фойдаланиш давридаги ишончлилигини аниқлашга алоҳида аҳамият каратилмокда. Бу борада мақсадли илмий тадқиқодларни, жумладан, қуйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади: уюрма шахтали сув ташлагичларда хаво тортилиши шароитида тангенциал айлантирувчи мосламали ярим чегараланган цилиндрик кувурдаги дисперс бурама окимнинг математик моделини ишлаб чиқиш; уюрма шахтали сув ташлагичларнинг хаво тортилиши шароитида гидравлик хисоблаш услубиятини ишлаб чикиш; хаво тортилиши шароитида бурама окимдаги тезликлар, босим ва солиштирма энергия эпюраларининг таркалишини хисоблашнинг ЭҲМ дастурини ишлаб чиқиш; сув олиб кетувчи трактда янги
    энергия сўндирувчи мосламани ишлаб чиқиш; хаво концентрацияси ва сув олиб кетувчи тракт конструкциясининг бурама оқим структурасига ва оқим энергиясининг сўнишига бўлган таъсирини аниқлаш, уюрма шахтали сув ташлагичнинг эксплуатацион ишончлилигини баҳолаш усулини ишлаб ЧИҚИШ.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 1999 йил 24-мартдаги ПФ-2272-сон «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузурида катта ва алоҳида муҳим сув хўжалиги объектларининг техник ҳолатини ҳамда бехатар ишлашини назорат қилиш «Давсувхўжаликназорат» давлат инспекция-сини ташкил этиш тўғрисидаги» Фармони, "Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 16 ноябрдаги 499-сон ««Гидротехника иншоотлари-нинг хавфсизлиги тўғрисида»ги "Узбекистан Республикаси Қонунини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги, 2004 йил 30 мартдаги 150-сон «Тошкент ирригация ва мелиорация институтини ташкил этиш тўғрисида»ги қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади шахта оркали жадал ҳаво тортиб ишлайдиган тангенциал айлантирувчи мосламали уюрма сув ташлагичлар конструкцияси, хисоблаш асосларини такомиллаштириш, уларнинг фойдаланиш давридаги ишончлилигини бахолаш усулларини ишлаб чиқишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    уюрма шахтали сув ташлагичларнинг хаво тортилиши шароитида гидравлик хисоблаш услубияти ишлаб чиқилган;
    тангенциал айлантирувчи мослама ва бурама оқимнинг гидравлик қаршиликлари аникланган;
    сув олиб кетувчи трактда янги энергия сўндирувчи мослама ишлаб чиқилган;
    хаво концентрацияси ва сув олиб кетувчи тракт конструкциясининг бурама оқим структурасига ва оким энергиясининг сўнишига бўлган таъсири асосланган;
    уюрма шахтали сув ташлагичнинг бузилмасдан ишлашини авария сценарияси тузилган хамда эксплуатацион ишончлилигини бахолаш усули ишлаб чиқилган.
    ХУЛОСА
    «Юкори босимли гидроузелларда уюрма шахтали сув ташлагичлар конструкциясини, ҳисоблаш асосларини такомиллаштириш ва уларнинг фойдаланиш давридаги ишончлилиги» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадкиқотлар натижалари куйидагилардан иборат:
    1. Уюрма шахтали сув ташлагичларда хаво тортилиши шароитида тангенциал айлантирувчи мосламали ярим чегараланган цилиндрик кувурдаги хаво аралашган бурама окимнинг математик модели ишлаб чиқилган. Ҳаракат тенгламаси Фруд, Эйлер ва Рейнольдс сонлари ўхшашлик мезонлари асосида шакллантирилган бўлиб, бу хол олинган натижаларда иншоот ва ундаги оқим параметрларини кенг доирада аниқлашга ва лойихалашга имкон беради.
    2. Бурама оқимларда ўқий uz ва тангенциал ио тезликлар туннелнинг 0,2 г... 0,3 г радиусларида максимумга етиши, унинг ўқи томонга катта ва девори томонига кичик градиент билан сўниши аниқланди. Бурама окимлардаги босим ва солиштирма энергия киймати эса туннел марказий ўқи ёнидаги зонада вакуумга кадар камаяди, унинг деворигача марказдан кочма тезланишга тенг градиент билан ошиб боради, бунда туннел девори ёнларида кавитация ривожланишининг олдини олувчи ортикча босим ҳосил бўлиши аниқланди.
    3. Уюрма шахтали сув ташлагичларнинг хаво тортилиши шароитида гидравлик ҳисоблаш услубияти такомиллаштирилди. Ишлаб чикилган ЭҲМ учун дастур (DGU 03451, DGU 03452) уюрма сув ташлагичларни лойиҳалаштиришда фойдаланиш учун тавсия қилинади. Бу дастур оқим структурасини тез ва етарлича аниқ тахдил қилишга ва юқори босимли уюрма сув ташлагичларнинг гидравлик характеристикаларини аниқлашга, жумладан туннел девори ёнидаги кавитацион шароитни баҳолашга ва гидравлик йўқолишларни аниқлашга имкон беради.
    4. Уюрма шахтали сув ташлагичларда хаво тортилиши шароити учун тангенциал айлантирувчи мосламада 31^-45%, сув олиб кетувчи трактда 39-45%, биргаликда айлантирувчи мослама- сув олиб кетувчи трактда эса 70-90% энергия сўниши аниқланди.
    5. Ҳаво тортилиши шароитида бурама окимдаги тезликлар, босим ва солиштирма энергия эпюраларининг тарқалиш конуниятлари, тангенциал айлантирувчи мослама ва бурама окимнинг гидравлик каршиликлари аниқланди. Бунда, тангенциал айлантирувчи мосламадаги гидравлик қаршиликнинг ошиши кузатилади, ^З.у нинг ўзгариши оралиги 0,42 дан 0,6 гача ташкил килади. Сув олиб кетувчи трактда эса шахтадан хаво тортилишининг ошиши билан бурама окимдаги гидравлик каршилик ошади, мос равишда энергия сўнишининг жадаллашиши аникланди.
    6. Сув олиб кетувчи трактда энергия сўндиргичнинг янги мосламаси ишлаб чиқилиб, конфузор параметрлари қуйидагича кабул қилинган: вертикал бўйича конуслилик бурчаги а=5,470, планда а=2,740, конфузор узунлиги /=3,85t/„, (t/,„ - шахта диаметри) (№ FAP 01104).
    7. Тангенциал, ўқий тезликлар хамда босим ва солиштирма энергия назарий хисоблари лаборатория мосламасида тадкиқот қилинган бурама оким экспериментал профиллари билан тақкосланиб текширилган. Тажриба ва назарий йўллар билан хисобланган бурама окимнинг параметрлари мослиги белгиланди.
    8. Бурама окимли сув ташлагич турини танлаш гидроузел конкрет шароитига ва талаб қилинадиган оқимнинг ортиқча кинетик энергиясини сўндириш даражасига боглик. Яратилган сув олиб кетувчи трактда энергия сўндиргичнинг янги мосламаси унинг узунлиги нисбатан кичик 20...30 <l/d< 50...60 ва кўндаланг кесими шакли айлана, такасимон ёки тогорасимон шаклларда бўлганда кўлланилади.
    9. Сув ташлагич иншоотлар аварияси статистикаси таҳлили хамда эхтимоллик ва детерминистик ҳисоблаш усулларидан фойдаланган холда иншоот алоҳида элементларининг ишлашини эътиборга олиш асосида шахтали ва уюрма сув ташлагичлар ишончлилигини бахолашнинг якинлашган усули ишлаб чиқилди.
    10. Тўполанг сув омбори курилишида таклиф килинган вариантда капитал маблагларнинг 40 фоиздан ортик тежалишига эришилган. Бунда йиллик иқтисодий самарадорлик 6,5 млрд, сўмни ташкил килади (2015 йилдаги баҳоланиш бўйича).

    Асрор Янгиев
    1-89
    44   16
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда ўттиз бешдан ортиқ мамлакатда пилла етиштирилиб, ҳар Йили ўрта ҳисобда 640 минг тонна пилла тайёрланади. Пилла етиштирувчи мамлакатлар орасида Хитой Халқ Республикаси, Хиндистон, Ўзбекистон, Япония ва Корея етакчи мамлакатлар хисобланиб, уларда дунёда етиштирилаётган пилланинг 92% ишлаб чиқилади. Глобаллашув жараёнининг чукурлашуви ва пилла маҳсу-лотлари бозорида ракобатнинг кучайиши шароитида етиштирилаётган пилла хомашёсини сифат кўрсаткичлари асосида кабул килиш ва уларни кайта ишлаш технологияларига юкори сифат кўрсаткичларига эга самарали технологияларни тадбик этиш муҳим вазифалардан бири бўлиб колмокда.
    Мустақиллик йилларида мамлакатимизда ипакчилик сохасини самарали ривожлантириш хамда юқори сифат кўрсаткичларига эга ва жахон бозорида рақобатбардош бўлган хом ипак ва ипак махсулотларини ишлаб чиқаришга алоҳида эътибор каратилди. Бу борада соҳанинг озуқа базасини мустахкам-лаш, ҳосилдорли ва толанинг сифатини ошириш, касаллик ва зараркунан-даларга чидамли махаллий ипак куртлари етказиб бериш ва пиллани кайта ишлаш корхоналарини замонавий талаблар асосида ривожлантириш борасида сезиларли натижаларга эришилди.
    Етиштирилаётган пиллалар хосилдорлигини ошириш ва сифат кўрсат-кичларини яхшилаш хамда етилмаган ва нуқсонли пиллалар улушини камайтириш орқали халқ хўжалигига келтириладиган иктисодий самарани янада ошириш муҳим аҳамият касб этмокда. Бу борада мақсадли илмий-тадқиқотларни, жумладан, куйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади: пилланинг биологик хусусиятлари, физик-механик хоссалари ва сифат кўрсаткичларипи ҳисобга олиб, сифат параметрларини аниқлашнинг замонавий усулларини ишлаб чиқиш; автоматлаштириш воситалари ва тез ишловчи курилмаларини яратиш орқали технологик жараёнларни бошкариш; пиллаларни сифат кўрсаткичлари бўйича кабул килиш ва бу жараённи ташкил этиш; пилла етиштириш технологик жараёнларининг ҳар бир босқичида назорат килиш ва сифат кўрсаткичларига таъсир этувчи омилларни илмий асосда мукаммал ўрганиб янги технологияларни ишлаб чиқиш; хом ашёни иқтисод килиш ва иш унумдорлигини ошириш имконини берадиган фан ва техниканинг сўнгги ютуқлари асосида машина ва жихозлар, назорат ва автоматлаштириш воситаларини энергия тежамкор янги авлодини яратиш ва ишлаб чиқариш. Юқорида келтирилган илмий-тадқиқотлар йўналишида бажарилаётган илмий изланишлар мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини изоҳлайди.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 2006 йил 15 ноябрдаги ПҚ-512-сон «Республика пиллачилик тармогини янада ислох килиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ва 2011 йил 28 мартдаги ПҚ-1512-сон «Тўқимачи-лик саноати корхоналарини жадал ривожлантиришни рагбатлантириш бўйича қўшимча чоралар тўғрисида»ги Қарорларида хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади ипакли пиллалар қобиғини қаттиқлиги бўйича сифат кўрсаткичларини назорат қилишнинг усулларини ишлаб чиқиш ва автоматлаштирилган қурилмаларни яратишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    қобиғининг қаттиқлиги асосида пиллаларнинг сифат кўрсаткичлари, жумладан, пиллаларнинг ипакчанлиги, ҳажмий каттиқлиги, пиллаларнинг етилганлик даражаси, пилла қобиғининг қалинлиги ва зичлигини аниқлаш-нинг статистик усуллари ишлаб чиқилган;
    пиллалар ҳажмини аниқлаш имконини берадиган, мураккаб шаклдаги жисмлар ҳажмини аниклаш курилмаси ишлаб чиқилган;
    етилмаган ва катта солиштирма ҳажмли (кар) пиллаларнинг улушини аниқлаш усули ва қурилмаси ишлаб чикилган;
    топширилаётган партияларда пиллаларнинг ҳакиқий ипак микдорини, етилганлик даражасини, пилла қобиғининг қалинлиги ва зичлигини пилла қобиғининг каттиқлиги асосида юқорироқ аникликда ҳисоблаш имконини берувчи учта қурилма ишлаб чиқилган;
    ипакли пиллаларни кесмасдан ипакчанлигини аниқлашга мўлжал-ланган, пиллаларнинг солиштирма ҳажмини ўлчайдиган ФТИ-1М асбоби тирик пиллаларнинг (Зкг) ўзгармас массали намуналарини олиш ва ўлчов цилиндридаги пиллалар қатламининг баландлигини автоматик тарзда ўлчаш ҳисобига такомиллаштирилган. Пиллалар ипакчанлигини аниқлашнинг тезкор усули ишлаб чиқилган.
    ХУЛОСА
    «Пиллалар сифатини назорат қилишга мўлжалланган статистик усулларни ва автоматлаштирилган курилмаларни ишлаб чиқиш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Ипакчиликда пиллаларнинг бир нечта сифат кўрсаткичларини пилла қобиғининг каттиқлиги бўйича аниқлашнинг статистик усуллари асосланиши ва ишлаб чикилиши хамда бунинг натижасида олинган сигнални математик усуллар ва компьютер дастурлари ёрдамида таҳлил қилиш ва қайта ишлаш асосида пиллаларнинг сифат кўрсаткичлари, жумладан, пиллаларнинг ҳажмий қаттиқлиги, ипакчанлиги, етилганлик даражаси, пилла қобиғининг қалинлиги ва зичлигини аниқлаш мумкинлиги муҳим аҳамият касб этади.
    2. Пиллалар ҳажмини аниклаш учун қўлланиладиган, мураккаб шаклдаги жисмлар хажмини аниклаш курилмаси ишлаб чиқилганлиги топширилаётган партияларида пиллалар ипакчанлигини ҳисоблашда ишлатиладиган тузатиш коэффициентини аниклаш имконини беради.
    3. Етилмаган ва катта солиштирма ҳажмли пиллаларнинг процент улушини аниклаш усули ва курилмасининг ишлаб чиқилганлиги тирик пиллаларнинг ипакчанлигини юкори даражада аниклашга ҳизмат қилади.
    4. Топширилаётган партияларда пиллаларнинг ҳакиқий ипак микдорини, етилганлик даражасини, пилла қобиғининг калинлиги ва зичлигини пилла қобиғининг каттиқлиги асосида юкорироқ аниқликда ҳисоблаш имконини берувчи учта вариант усули, курилмаси ва компьютер дастури ишлаб чиқилганлигини таъкидлаш лозим.
    5. Ипакчик соҳасига сезиларли иқтисодий зарар келтирувчи етилмаган пиллаларнинг процент улушини камайтириш учун ўлчов цилиндридаги пиллалар қатлами баландлигини автоматик тарзда ўлчаш имконини берувчи такомиллаштирилган ФТИ-1М асбоби таклиф этилган. ФТИ-1М асбоби билан аникланган тирик пиллалар ипакчанлигининг кесиш усули билан аниқланган қийматига нисбатан ўртача квадратик хатолиги 0,456% ни ташкил этганлигини кўрсатиш мумкин.
    6. Таклиф этилган ва тажрибаларда тасдикланган математик ифода топширилаётган партиялардаги тирик пиллалар ипакчанлигини аниклаш учун тузатиш коэффициентини пиллалар хажми бўйича хисоблаш имконини беради.
    7. Пиллаларни кесмасдан ипакчанлигини аниқлашнинг ишлаб чикилган тезкор усули, турли навдаги пиллалар ипакчанлигини ўлчаш аниқлигини оширишни ва тезкорликни таъминлайди.
    8. Топширилаётган пиллаларни кесмасдан ипакчанлигини аниқлашда ишлатиладиган ФТИ-1М асбоби учун тирик пиллаларнинг оптимал массаси 3 кг эканлиги аниқланди. Компьютер дастурида пиллалар ипакчанлигини уларнинг таркибидаги кар ва мускардин пиллаларнинг процент улушини этиборга олган холда хисоблаш мумкинлигини таъкидлаш керак.
    9. ФТИ-1М асбобида кобиғининг қаттиклиги бўйича пиллаларнинг ипакчанлигини аниқлашнинг янги усули ва уни амалга ошириш дастури ишлаб чиқилган. Бунда ипакчанликни ўлчаш аниқлигини ортишига тирик пиллалар кобиғининг қалинлигини хисобга олиш натижасида эришилганлигини кўрсатиш мумкин.
    10. ФТИ-1М асбоби ёрдамида тирик пиллаларнинг хажмий қаттиқлик коэффицентини аниклаш таклиф килинганлиги, тирик ва шунингдек, курук пиллаларнинг техник-иқтисодий кўрсаткичларини аниқлаш имконини яратади.
    Н.Турли режимдаги тебратишларни пиллаларнинг зичлашиш даражасига ва сифатига таъсири тажрибаларда тадкик этилди. Аниқланган тебратиш амплитудаси, частотаси ва вақти курилма цилиндридаги пиллаларни оптималроқ бир хилда жойлашишини таъминлаш имконини беради.
    12. Намликни пиллаларни кесиш оркали ипакчанлигини аниқлашга, тузатиш коэффициентини аниклашга, хамда пиллаларни кабул килиш жараёнига таъсирини таткик килиш оркали пиллалар сифат кўрсаткичларини аниқроқ баҳолаш мумкинлиги кўрсатилган.
    13. Пилла намуналарида кар пиллалар процент улушининг ортиши билан ФТИ-1М асбоби кўрсатишининг кўп томонига ортиши тажрибаларда аниқланди. Қабул пунктларида катта хажмли пиллаларнининг процент улушини аниклашнинг тезкор усули ва шу асосда пиллаларнинг хақикий ипакчанлигини аниклаш учун тузатиш формуласи таклиф этилгани мухим ахамият касб этади.
    14. Пиллаларни солиштирма ҳажми бўйича саралиш қурилмасини пилла уруғчилик заводларида аперсе пиллаларда персе пиллаларни ажратишда қўллаш мумкинлиги асосланди ва тавсия этилди. Бу қурилма пилла кабул пунктларида қўл меҳнатини алмаштириш оркали саралаш жараёнини 4 марта тезлаштиради ва кар пиллаларни олдиндан ажратиш хисобига пиллаларни кесмасдан ипакчанлигини ФТИ-1М асбобида ўлчаш аниқлигини ошириш имконини яратади.
    15. Тирик пиллаларни кесиш усулида, ФТИ-1М асбобида ва таклиф этилган янги тезкор усулда ипакчанлигини аниклаш натижаларини таққослаш асосида, охирги икки усулда аниқланган ипакчанликнинг киймати кесиш усулида аникланган қийматга якин эканлиги ва тирик пиллалар ипакчанлигини аниқлашнинг аболют ўртача квадратик хатолиги бирдан кичиклигини (J < 1) таъкидлаш лозим.

    Равшанбек Мирсаатов
    1-80
    53   10
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Жахон бозорида табиий маҳсулотларга, жумладан, пахта толасига бўлган талаб ошиб бормокда. Пахта бўйича халкаро консультатив қўмитанинг (ICAC) маълумотларига Караганда «ташки бозорга пахта толаси етказиб бериш бўйича Хитой, АҚШ, Ҳиндистон, Покистон, Бразилия хамда Узбекистан каби давлатлар етакчилик килмокда».1 2016-2017 йил мавсумида жахон миқёсида пахта толаси етиштириш ўтган мавсумга нисбатан 5,1 фоизга (22,48 млн. тонна), толага талаб эса 1,7 фоизга (24,09 млн. тонна) ошишлиги прогноз қилинмокда. Пахтани қайта ишлаш, асосан АҚШ, Хитой ва Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган технологик ускуналарда амалга оширил-мокда. Пахта хосилини етиштириш ҳажмининг барқарорлигини сақлаш ва жахон бозорида хомашё ракобатбардошлигини ошириш учун тола сифатини янада яхшилаш энг долзарб муамоларидан бири бўлиб ҳисобланади. Бу йўналишда технологик пухта ва самарадорлиги юқори бўлган пахта хомашёсини дастлабки ишлаш ускуналарининг янги авлодини яратиш бўйича илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмокда.
    Узбекистан Республикасида пахта махсулотининг истеъмол хусусият-ларини яхшиланишига олиб келадиган, пахта хомашёсини дастлабки ишлаш технологик жараёнларини юқори самарадорликка эга бўлган техника ва технологияларини яратишга оид бўлган кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Бу борада, жумладан, пахта тозалаш корхоналари томонидан тайёрланаётган пахта хомашёси, ишлаб чикарилаётган пахта махсулотлари микдори ва сифатини саклашни таъминлаш, хомашё ва энергия сарфини камайтириш имкониятини берадиган техника ва технологияларини яратиш мухим ахамият касб этмокда.
    Жаҳон амалиётида, пахтани дастлабки ишлаш технологии жараёнла-рига, ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичларига ижобий таъсир этувчи пахта хомашёсини қуритишнинг янги техника ва технологияларини яратиш алоҳида аҳамиятга эга бўлиб бормокда. Бу борада пахта ва унинг компонентлари иссиқлик-физик кўрсаткичларини ўзгариш конуният-ларини бўйича илмий асосларини яратиш, пахта толаси ва чигитининг стационар бўлмаган иссиқлик ва масса алмашув жараёнларида куриш тезлиги ва бир текислигини асослаш, рақобатбардош сифат кўрсаткичларига эга бўлган тола ишлаб чикаришни таъминловчи, пахтани куритишни янги технология ва техникасини ишлаб чикиш каби йўналишларда мақсадли илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Юкорида келтирилган илмий-тадқиқотлар йўналишида бажарилаётган илмий изланишлар мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини изохлайди.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 27 октябрдаги ПФ-4761-сон «Узпахтасаноатэкспорт холдинг компаниясини ташкил этиш тўғрисида»ги Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2007 йил 3 апрелдаги 70-сон «2007-2011 йилларда пахта тозалаш саноати корхоналарини модернизация ва реконструкция қилиш дастури тўғрисида»ги қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади иссиқлик-намлик алмашув жараёнларини жадаллаштириш асосида пахтани юқори иш унумли қуритиш ускунаси ва технологиясини яратишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    ички мосламалар конструкцияси такомиллаштирилган, янги юқори иш унумли пахта куритиш барабани ва технологияси яратилган;
    пахта, тола, тукли ва туксиз чигитларнинг иссиқлик ўтказувчанлиги ва иссиклик сиғимини намлик, хажмий зичлик ва қуритиш температурасига қараб ўзгаришини ҳисоблаш услуби ишлаб чиқилган;
    тола массаси ва чигит ядросида иссиклик, намликни фазовий ва вактли таксимланишининг турли қонуниятлари асосида пахта толаси ва чигитини қуриш бир текислигини таъминловчи куритиш режими ишлаб чиқилган;
    иссиклик тарқалиши назарияси асосида муҳитни кўп компонентли-лигини ҳисобга олувчи нам пахтани самарали (келтирилган) иссиклик ўтказувчанлигини ҳисоблаш услуби ишлаб чиқилган;
    куритиш вақтида чигит ядроси ва қобиғи ҳажмининг ўзгариши, хаво қатлами ҳосил бўлиши, уларга пахтанинг бошланғич намлигини таъсир даражаси аникланган;
    ҳаво температураси ва пахта компонентларининг намлиги ҳамда температурасининг ўзгаришини аниқлаб берувчи қонуниятлар асосида қуритиш барабанини узунлигидан самарали фойдаланиш имконияти яратилган.
    Иссиқлик-намлик алмашув жараёнларини тезлаштириш асосида юқори иш унумли пахтани куритиш ускунасива технологиясини яратиш бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида қуйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Пахта компонентларини иссиклик - физик ҳоссаларини аниқлаш, куритиш ускунаси кўрсаткичлари ва хавони иссиқлик - намлик ҳолатини оптималлаштириб куритишни мавжуд технология ва техникаларини толани бир текис куритиш бўйича имкониятларини излаб топиш бўйича тадқиқотлар ўтказиш зарурияти аникланди.
    2. Пахта ва уни компонентларининг иссиклик ўтказувчанлигини пахта намлиги ва зичлиги хамда хаво температураси ўртасидаги боғланишларини аниқлаш бўйича тадқиқотлар асосида куйидагилар аниқланган:
    -пахта, тола ва чигитнинг иссиклик ўтказувчанлигини, уларни намлиги, зичлиги ва хаво температурасига караб ўзгариш қонунияти олинган. Бунда пахтани иссиклик ўтказувчанлиги доимо толани иссиклик ўтказувчанлигидан юқори бўлиб, намлик ва куритиш температураси ошган сайин, улар ўртасидаги фарқ ўсиб бориши аникланди;
    -тукли ва туксиз чигитлар намлиги 7% гача бўлганда куритиш температураси, уларнинг иссиклик ўтказувчанлигига таъсир этмаслиги хамда намликнинг ошиши билан эса, иссиклик ўтказувчанлик коэффициента секин аста кўтарилиши, сўнгра эга эгри чизиқ шаклида тезда ўсиши кузатилган;
    -туксиз чигитни иссиклик ўтказувчанлиги бир хил намлик, хажмий зичлик ва куритиш температурасида тукли чигитни иссиклик ўтказувчанлигига нисбатан тукдорлик даражасига караб 1,2-2,2 марта юқори бўлиши аникланди.
    3. Пахта ва уни компонентларининг иссиклик сиғимини аниқлаш услуби ва тажриба маълумотларини кайта ишлаш тизими ишлаб чикилган.
    Иссиклик сиғимини ўзгариш конунияти ва пахта, тола, тукли ва туксиз чигитларни иссиклик сиғимига температура ва зичликнинг таъсирини микдорий баҳолашни аниқлаш учун ботланишлар тавсия этилган. Намлик ошиши билан пахта ва уни компонентларининг иссиклик сиғими тўғри чизиқ бўйича, температура ошиши билан эса эгри чизиқ бўйича ошиши аниқланган.
    4. Кўп компонентли мухитда иссиклик таркалиш назарияси асосида нам пахтани эффектив иссиклик ўтказувчанлигини ўзгаришини аниклаш учун хисоблаш услуби ишлаб чиқилди, натижада пахтани куритишда иссиклик-намлик алмашув жараёнларининг дифференциал тенгламаларини етарли аниклик даражасида сонли-хисоблаш имконияти яратилди.
    5. Пахта толаси массаси ва чигит ядросида иссиклик ва намликни фазовий, вакт давомида таксимланишини турли конуниятлари олинган, чигит ядросини кизиш тезлиги пастлиги, мукобиллашган режимда тола ва чигитни ўртача қуриш вақти турлича бўлиши аникланди.
    6. Пахта компонентларининг мураккаблиги, кўп компонентлилиги, уларни иссиқлик-физик кўрсаткичларини турлилиги сабабли, амалиётда қўлланилаётган конвектив куритиш усули пахта компонентларидаги температура фарқини бартараф эта олмаслиги, компонентлардан бир текис намлик олишни таъминлай олмаслиги аниқланган. Бу эса толани керакли технологик намлигига эришиш учун қўшимча иссиқлик-намликда кайта ишлашпи талаб этди.
    7. Қуриш жараёнида чигит қобиғи ва ядроси ҳажмининг ўзгаришини микдорий баҳолаш амалга оширилган. Чигит қобиғининг ички юзаси ва ядронинг ташки юзаси орасидаги юзага келган хаво катламининг куриш самарадорлигига таъсири ва микдорий бахолаш илк бор тавсия килинди.
    8. Тажрибавий тадқиқотлар асосида, барабанли куритгичнинг ички мосламаларини кизиш температурасини хамда уларда турган пахтанинг ташки юзасини ошириш йўли билан иссиклик алмашуви жараёнини жадаллаштиришга эришиш мумкинлиги аниқланган. Барабан кобигининг кизиш температурасини 70°С гача ошириш куритгичда намлик олишни ўртача 64,2% (нисбий)га ошишига эришилиши кўрсатилди.
    9. Пахтани барабаннинг кўндаланг кесими юзасида бир текис таксимланиши, фойдасиз зонани пахтани куритиш учун фойдаланишни таъминловчи, намлик олишни математик модели олинган, унинг асосида барабанни оптимал айланишлар сони 13 айл/мин бўлиши аниқланган.
    Такомиллаштирилган қуритгични амалиётга тадбиқ этишдан олинадиган иқтисодий самарадорлик намлик олишни ошиши ва толада нуқсонли аралашмалар микдорининг пасайишини хисобига 1 тонна куритилган пахта учун 17400 сўмни ташкил этди.

    Алишер Усманкулов
    1-78
    31   12
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. БМТнинг озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилотининг бахолашича 2050 йилга бориб дунёда аҳолини қишлоқ хўжалиги ва чорвачилик маҳсулотларига бўлган талабини қондириш учун 2006 йилга нисбатан 60%гача ўсиши кераклигини маълум қилмокда1. Ҳар Йили дунё микёсида доили махсулотлар 30%, туганакли ва мева-сабзавотлар 40-50%, ёғ берадиган экинлар, гўшт ва сут махсулотлари 20% ва балиқ маҳсулотларининг 35% нобуд бўлиши натижасида чиқитга чиқарилмоқда2.
    Мустакиллик йилларида озиқ-овқат махсулотларини етиштириш ва қайта ишлаш соҳасини самарали ривожлантиришга алохида эътибор қаратилди. Мазкур йўналишда амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан, кишлоқ ва ўрмон хўжалиги махсулотларини сифатли қайта ишлаш оркали импорт ўрнини босувчи хамда экспортга йўналтирилган озиқ-овқат ва фармацевтика махсулотлари ишлаб чиқариш борасида сезиларли натижаларга эришилди. 2015 йилда республикамизда 200,3 тонна топинамбур туганаги ва 199,2 тонна наъматак меваси етиштирилди3. Ушбу махсулотларини қайта ишлашнинг кенг тарқалган усулларидан бири куритиш ҳисобланади.
    Бугунги кунда жахон миқёсида янги технологияларни қўллаш орқали кишлоқ ва ўрмон хўжалиги махсулотларини қайта ишлаш усулларини такомиллаштиришга алоҳида эътибор каратилиб, бу борада амалга оширилаётган илмий изланишларда хомашё таркибидаги биофаол моддаларини сақлаган ҳолда куритадиган техника ва технологияларни ишлаб чикиш муҳим вазифалардан бири хисобланади. Хомашёни қуритиш усулларини такомиллаштириш ва юкори сифатли махсулот олиш технологиясини ишлаб чиқишда қатор, жумладан, қуйидаги йўналишларда тегишли илмий ечимларни асослаш зарур: топинамбур ва наъматакни кайта ишлаш жараёнида махсулот таркибидаги биофаол моддаларни саклаб қоладиган техника ва технологияни ишлаб чикиш, куритиш жараёнида микроэлементлар таксимланишининг математик моделини ишлаб чиқиш, куритиш жараёнида инфрақизил (ИҚ) нур орқали қиздиришда иссикликнинг ўзгариши ва ночизиқли кўринишлари хамда маҳсулотни иссиклик фаоллигини хисобга олган холда иссиқлик алмашинув жараёнларини аниқлаш, ИҚ нур ёрдамида вакуумда куритиш курилмасини ва куритилган махсулотдан кукун олиш тегирмонини ишлаб чикиш. Диссертация мавзусининг долзарблиги ушбу йўналишларда илмий изланишларни амалга ошириш билан изохланади.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 26 январдаги ПҚ-1047-сон «Озиқ-овқат махсулотлари ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва ички бозорни тўлдириш юзасидан кўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги хамда 2011 йилнинг 31 октябридаги ПҚ-1633-сон «2012-2015 йилларда Республика озиқ-овқат саноатини бошкаришни ташкил этишни янада такомиллаштириш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат килади.
    Тадқиқотнинг мақсади вакуумда инфрақизил нур ёрдамида қуритиш курилмасида топинамбур туганаги ва наъматак мевасини қайта ишлаш технологиясини такомиллаштириш ҳамда қурилманинг энерготехнологии самарадорлигини ошириш ва биологии фаол моддаларни санлашдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    ИҚ-қиздириш оркали вакуумда-қуритиш курилмасида топинамбур туганаги ва наъматак меваларини қуриш жараёнининг кинетикаси аниқланган;
    капилляр ғовак материалда намликнинг ҳаракатланиш модели ва қуритиш жараёнини бошкариш орқали маҳсулотда микроэлемент-ларни тақсимланиши натижасида юқори сифатли маҳсулот олиш асосланган;
    ИҚ-қиздириш орқали паст вакуум шароитида материалнинг ички қатламларида иссиқлик ва намликни узатилиши ҳамда қуритиш жараёнида дискрет режим учун иссиқликнинг ночизикли таркалишини ўзига хос афзалликлари аниқланган;
    сорбция ва десорбция изотермасини қайта ишлаш усуллари орқали таҳлилий солиштирилган ва ортогонал регрессия усули Поснов тенгламаси кўринишида асосланган;
    таркибида қанд моддалари бўлган маҳсулотлардан кукун олиш учун совутиш системасига эга бўлган майдалагич конструкцияси ишлаб чиқилган;
    топинамбур туганаги ва наъматак меваси таркибидаги биологик фаол моддаларни сақлаган ҳолда вакуумда ИҚ-қиздириш оркали қуритиш жараёни учун оптимал босим ва ҳарорат аниқланган.
    «Топинамбур туганаги ва наъматак меваси таркибидаги биофаол моддаларни сақлаган холда кайта ишлаш технологиясини ишлаб чикиш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадкиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Топинамбур туганаги ва наъматак меваларини қуритиш ва иссиқликни фаоллаштиришни замонавий ҳолати таҳлил қилиш натижасида инновацион гояни ривожлантириш ва такомиллаштириш имконини берди. Топинамбур туганаги ва наъматак меваларни вакуумда ИҚ қиздириш орқали куритиш асосий усуллардан бири хисобланади.
    2. Ўрганилаётган махсулотнинг капиллярларида намлик жойлашишини математик моделини ишлаб чиқилиши ва татбик этилиши, эриган моддаларнинг ички тарқалишини ҳисобга олиш зарур эканлиги кўрсатилди ҳамда берилган бошланғич шароитларда қуритиш жараёни қонуниятлари динамикаси ички деворларнинг капилляр каналларида сорбция ва десорбция кўриниши билан изоҳланади. Ўрганилаётган маҳсулотнинг капиллярлари ички босими орасидаги ночизиқ боғланишлар, ҳаракатнинг гидродинамик тезлиги, температура ҳамда маҳсулот зичлиги билан боғлик эканлиги келтирилди.
    3. Математик моделлаштириш ўзгармас микдор ўхшашликлари корреляцией коэффициентлари ва тажрибадаги статистик маълумотлар келтирилди.
    4. Сувсизлантирилаётган манбага нурлантириш кучи таъсир этиши манба ва нурлантирувчи орасидаги масофага боғлиқлиги аникланди ҳамда нурлатувчилар оралиғи ва вакуумда ИҚ қиздириш орқали куритиш курилмасида инфрақизил нурларни сувсизлантирилаётган маҳсулот юзасига бир текисда тарқалишига махсус жойлаштирилган конфигурацияли нур кайтаргич элемента ёрдамида эришилди.
    5. Топинамбур туганагининг сорбция ва десорбция тавсифлари келтирилди, капиллярларнинг солиштирма юзаси 18,38 м2/г эканлиги кўрсатилди. Бу ҳолда вакуумда ИҚ қиздириш орқали куритиш шароитида топинамбур ғоваклари йиғинди микдори 0,440 см3/г ташкил этди. Наъматак меваси учун сорбция ва десорбция тавсифлари: капиллярларини солиштирма юзаси 12,30 м2/г, ғовакларнинг йиғинди микдори 0,390 см3/г экани тасдиқланди.
    6. Қуритилаётган маҳсулотнинг иссиқликтехник ва сорбцияланиш хусусиятларини таткиқ қилиш натижасида ИҚ нурланишли вакуум-қуритиш қурилмасида керакли иссиқлик даражаси ва қуритиш вақти маълум бўлди. Лаборатория қурилмасида ўтказилган тадкикот натижаларига асосан вакуумда ИҚ нур ёрдамида қуритиш курилмаси ҳисоблаш усули бажарилди.
    7. Маҳсулотларни вакуумда ИҚ қиздириш оркали куритиш жараёни учун берилаётган кувват катталиги муқобиллаштириш зарурлиги кўрсатилди. Маҳсулотнинг макбул калинлиги ўртача 2-2,5 мм эканлиги, мақбул тўлқин узунлиги 3 мкм эканлиги белгиланди, ушбу ҳолатда вакуум -0,8 атм ташкил қилади, маҳсулотни куритиш ҳарорати 65-70°Сдан ошмади, маҳсулотнинг сувсизланиш вақти мумкин бўлган катталикни ташкил қилиши кераклиги белгилаб берилди.
    8. Технологик жараёнда титраш таъсирини тажриба изланишларда ўрганиш натижаларига кўра сувсизлантиришнинг самарадорлиги маълум частота ва ампилитудада узлуксиз қиздириш шароитида 4-5%гача ошди. Топинамбур майдаланган ҳолатда вакуумда ИҚ қиздириш оркали қуритишда инулиннинг сакланиши 45,4 мг%гача ва топинамбур туганаги бўлакларида 38,75 мг%гача ташкил қилиши ва ушбу ҳолатда наъматак меваси эти таркибида вакуум ИҚ қиздириш оркали куритилганда 0,77 мг%гача аскорбин кислотаси сақланиши наъматакнинг меваси уруғида 4,0 мг%гача аскорбин кислота сақлананиши маълум бўлди.
    9. Қуритиш жараёнида вакуумда ИҚ қиздиришни 60-70 °C оширмаган ҳолда нур қайтаргичдан фойдаланиш оркали ишлаб чиқариш қувватининг ошишига ва энергия сарфини 10-12%гача камайтиришга эришилди, витаминлар таркибини ва бошқа биологик фаол моддаларни 80-90%гача (инулин ва аскорбин кислота) махсулот таркибида сакланиши аникланди.
    10. Вакуумда ИҚ киздириш оркали куритиш курилмаси ва болгали тегирмонни қўллаш оркали топинамбурдан кукун оладиган технологик тизим модернизициялаштирилди. Майдаланган наъматак мевасини кисмларга (эти, уруги, туки) ажратиш учун аэродинамик сепаратор ишлаб чикилди ва жорий килинди. Олинган натижалар асосида топинамбур туганагининг «Мўъжиза» навидан ва наъматак мевасидан кукун ишлаб чиқаришнинг технологик регламенти ишлаб чикилди ва саноатга тавсия этилди.
    11. Диссертацияда яратилган ва олинган натижаларни татбик этишнинг иқтисодий самарадорлиги топинамбур туганаги ва наъматак меваси таркибидаги биофаол моддаларни сақлаган ҳолда кайта ишлаш технологияси «Ўзфармсаноат» давлат акциядорлик концерни ҳамда Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тизимига кирувчи корхоналарга жорий этилди («Ўзфармсаноат» давлат акциядорлик концернининг 11.30.2015 йилдаги №МД-06/1868-сонли ҳамда Қишлок ва сув хўжалиги вазирлигининг 10.09.2015 йилдаги №06/14-893-сонли маълумотномалари). Вакуумда ИҚ нур ёрдамида куритиш технологиясини кўллаш натижасида ишлаб чиқариш куввати 1,2 мартагача ошиши ҳисобига умумий ўртача йиллик иқтисодий самара 233 млн. сўмни ташкил этди.

    Жасур Сафаров
    1-85
    32   9
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда бугунги кунда аҳолини озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда ва озик-овкатга бўлган мақбул даражадаги эҳтиёжини кондиришда озиқ-овқат саноати муҳим аҳамият касб этади. Шунинг учун маҳаллий озиқ-овқат ва хомашё ишлаб чиқаришни барқарор ривожлантириш, бозорга хавфсиз ва сифатли озиқ-овкат маҳсулотларини истеъмол меъёрларида ўрнатилган ассортиментда етказиш асосий вазифалардан бири бўлиб қолмокда.
    Мустақилликка эришгандан кейин юртимизда юқори технологияларга асосланган озиқ-овқат саноати шаклланиб, бугунги кунда иқтисодиётимизнинг етакчи тармоқларидан бирига айланиб бормоқда. Озиқ-овкат хавфсизлигини таъминлаш, ички бозорни сифатли озиқ-овкат маҳсулотлари билан тўлдириш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, янги қувватларни ишга туширишга алохида эътибор қаратилиб, импорт ўрнини босувчи махсулотлар тайёрлаш ўзлаштирилмокда. Ишлаб чикаришни модернизация ва диверсификация килишни рағбатлантириш ҳамда қўллаб-қувватлаш бўйича амалга оширилган чора-тадбирлар озиқ-овқат товарлари ишлаб чиқаришнинг ўсишини таъминламокда.
    Жаҳон миқёсида сифатли озиқ овқат маҳсулотларини ишлаб чикиш, жумладан пахта мойини каолин ва бентонит адсорбентлари ёрдамида тозалаш, уларни фаоллаштириш ва модификация қилишнинг янги усулларини ишлаб чикишга алоҳида эътибор каратилиб, бу борада амалга оширилаётган илмий изланишларда юқори сифатли адсорбцион хусусиятли янги адсорбентлар олиш технологиясини яратиш муҳим вазифалардан бири хисобланади. Адсорбцион хусусиятлари паст бўлган кўмир, каолин ва бентонитларни фаоллаштириш технологиясини ишлаб чиқишда қатор, жумладан, қуйидаги йўналишларда тегишли илмий ечимларни асослаш зарур: каолин хом ашёсини термик фаоллантиришнинг самарали усулларини ишлаб чиқиш; танлаб олинган бентонитлар ва кўмирларнинг фаоллаштириш ва модификациялаш жараёнида уларнинг таркиби ва ҳоссалари ўзгаришини аниқлаш; қийин тозаланадиган пахта мойларини тозалаш учун фаоллаштирилган гил ва ишқорий кўмир адсорбентларининг самарали композицияларини яратиш ва мойини оқлаш жараёнини самарадорлигини ошириш.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 4 мартдаги ПФ-4707-сон «2015-2019 йилларда ишлаб чикаришни таркибий ўзгартириш, модернизация ва диверсификация қилишни таъминлаш бўйича чора-тадбирлар дастури тўғрисида»ги Фармони ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 22 январдаги 8-сон «Саноатда ишлаб чиқариш харажатларини кисқартиришга ва маҳсулот таннархини пасайтиришга доир кўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Қарори, ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади маҳаллий ҳомашё асосида янги ишкорий кўмир ва гилли адсорбентлар яратиш ҳамда уларни қўллаш оркали прессланган ва экстракцияланган пахта мойларини тозалаш технологиясини такомиллаштиришдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    паст кул микдорига эга бўлган 2БПК маркали Ангрен кўмирини дастлабки №зСОз эритмаси билан тўйинтириб, сўнгра хавосиз шароитда пиролиз усулида термик ишлов бериш орқали самарали ишкорий кўмир адсорбента олишнинг шарт-шароитлари ишлаб чиқилган;
    каолинли адсорбентларни фаоллантиришни ЎЮЧ-ли нурлантириш орқали амалга ошириш, анъанавий (конвектив) киздириш усулига қараганда жараённи 2,5-3,0 баробар тезлаштириши ва ғоваклигини 1,2-1,4 баробар ошириши аниқланган;
    юқори микдорда кальцийга бой «Жаҳон» кони бентонитини хлорид кислотаси билан фаоллантирилганда анъанавий сульфат кислотасини қўллашга нисбатан олинган адсорбентнинг пахта мойини оқлаш кўрсаткичи 1,1-1,3 баробар ошиши аниқланган;
    юқори микдорда кальцийга бой «Жаҳон» кони бентонитини хлорид кислотаси билан фаоллантирилганда анъанавий сульфат кислотасини қўллашга нисбатан олинган адсорбентнинг пахта мойини оқлаш кўрсаткичи 1,1-1,3 баробар ошиши аниқланган;
    илк бор пахта мойини ишқорий рафинациялашда анъанавий қиммат NaOH эритмаси ўрнига, арзон Са(ОН)2Ни сувли эритмасини қўллаш оркали нейтрал мой совунланишини ва ишкорий реагент сарфини камайиши исботланган;
    илк бор экстракцияланган пахта мойини канцероген 3,4-бензо[а]пирен ва углеводород қолдиқлардан ишлаб чикилган ишкорий кўмир адсорбента ёрдамида тозалаши аникланган;
    ишқорий кўмир ва гил адсорбентларнинг пахта мойи таркибидаги зарарли ва канцероген моддаларни танлаб ютиш хусусиятлари аникланиб, улар асосида янги самарали композициялар ишлаб чикиш технологияси яратилган;
    пахта мойини икки боскичда гилмояли ва ишқорий кўмир адсорбентларни рециркуляцион оқимда қўллаш оркали тозалаш ва оқлаш технологияси ишлаб чикилган.
    ХУЛОСА
    1. Ўзбекистонда мавжуд бўлган ҳом-ашё ресурсларини ва уларнинг минералогик ва кимёвий таркибларини таҳлили асосида ўсимлик мойларини тозалаш ва оқлашга мўлжалланган адсорбентларнинг саноат микёсида ишлаб чиқариш учун яроқли бўлган кўмир ва гил (каолин, бентонит ва палигорсит) минералларнинг истиқболли конлари танлаб олинди.
    2. Юқори даражада ғовакли ишқорий кўмир адсорбентлар олиш учун 2БПК маркали Ангрен кўмирини пиролизига кадар уни ИазСОз нинг 10% ли сувли эритмаси билан шимдириш таклиф қилинган.
    3. Ишқорий кўмирли адсорбентнинг ишқорий ишқорли ҳоссаларини ошириш учун уни 10% ли NaOH эритмаси билан шимдирилиб, сўнгра куритиш ва талаб этилган гранулометрии таркибга кадар майдалаш тавсия этилади.
    4. Таркибида юкори даражада (умумий массасининг 3% дан кўп) СаО бўлган «Жахон» бентонитини кислотали фаоллаштиришда кўп микдорда гипс хосил бўлишининг олдини олиш мақсадида анъанавий сульфат кислота ўрнига хлорид кислотанинг 10% ли эритмасидан фойдаланиш тавсия этилади.
    5. Султон-Увайс каолинини анъанавий конвектив термик киздиришни ўрнига, 2450 МГц частотали ЎЮЧ-нурланиш ҳисобига унинг сорбцион фаоллиги 1,2-1,4 маротаба ошишига ва термик фаоллантириш вақтини 2-3 марта қисқариши аниқланган (каолиннинг дастлаки намлигига боғлик ҳолда).
    6. Тўқ рангли пахта мойларини ишкорий рафинациялашнинг самарали усули ишлаб чиқилиб, унда тан нархи юкори бўлган каустик сода (NaOH) ўрнига нейтрал ёғнинг совунланишини камайтириб, мойнинг чиқиш микдори 1,2 марта оширадиган арзон охакли сувга алмаштириш тавсия этилади.
    7.Экстракцион пахта мойидан махаллий ишкорий кўмир адсорбента ёрдамида канцероген 3,4-бензопирен ва углеводород колдиқларини ажратиб олишнинг макбул шарт-шароитлари ишлаб чикилган.
    8. Прессланган ва экстракцияланган пахта мойларини тозалаш учун мўлжалланган ишкорий кўмир, каолинитли ва бентонитли адсорбентларни олиш технологияси ишлаб чикилган.
    9. Ишлаб чикилган ишқорийкўмир ва гил адсорбентларининг танлаб сорбциялаш хусусиятлари аниқланиб, улар асосида кийин оқланадиган пахта мойларини тозалаш учун самарали композициялар яратилган.
    Ю.Мой ва адсорбент аралашмасининг термодиференциаллаш рециркуляция оқимида пахта мойларини адсорбцион тозалаш ва оклашнинг икки босқичли технологияси ишлаб чикилган.
    Н.«Жахон» бентонит адсорбентини «Беруний Ёг-гар» АЖ да пахта мойларини тозалаш ва оклашда ишлаб чикаришга жорий этишдан олинган иқтисодий самара йилига 169,4 млн. сўмни ташкил этди.

    Дилноза Салиханова
    1-71
    51   17
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. 1Т-технология-ларни жадал ривожланиши турли сохаларда динамик объектларни назорат килиш ва бошкаришда тўлкин каналли ноаник параметрлар шароитида ишончли ишлашини функционаллаштириш долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Бу борада ривожланган мамлакатларда тўлқин каналли кузатув тизимларини ростлаш ва техник-иқтисодий кўрсаткичлари сифатини ошириш, интеллектуал назорат килиш ва бошкариш тизимларининг доимий такомиллаштиришга алоҳида эътибор каратилмокда. «Тўлқин каналли кузатув тизимларни ишлаб чиқариш жараёнига қўллаш, ресурс ва энергия тежамкорлигини 5-30% га кисқартиришга ва технологик курилмаларни ишлаш муддатини узайтиришга эришилади»1.
    Республикамиз мустакилликка эришгандан буен ҳисоблаш техникаси ва ишлаб чикариш жараёнларни бошкариш тизимларининг элементлари ва курилмаларини яратишни ривожлантириш йўналишида илмий изланишларга оид тадбирларни юкори даражада ташкил қилиш юзасидан кенг қамровли чора-тадбирлар амалга ошириб, муайян натижаларга эришилди. Бу борада тўлқин каналли кузатув тизимларининг дискриминацион характеристикаларига боғлиқ динамик объектларни назорат килиш ва бошкариш тизимлари лойихалаш усулларини яратиш ишларини алоҳида таъкидлаш мумкин.
    Жаҳонда турли технологик кирувчи таъсирларнинг ноаниқлиги шароитида назорат қилиш ва бошкариш технологиясини интеллектуал-лаштириш, билимлар баъзасини шакллантириш ва улар асосида бошқариш тизимини ишлаб чиқиш ва такомиллаштириш муҳим аҳамият касб этмокда. Бу борада тўлқин каналли бошқариш тизимининг такомиллаштирилган жиҳозлар тугун бўғинлари ва элементларини ишлаб чиқиш, тўлқин каналли кузатув тизимининг умумий электр узатма асосий дискриминацией характеристикаларини такомиллашган вариантини ишлаб чиқиш, тўлқин каналли кузатув тизимининг ишончлилигини, самарадорлигини ва функционал имкониятларини ошириш натижасида умумий электр узатма характеристикасини такомиллаштириш каби йўналишларда мақсадли илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 2013 йил 27 июндаги ПҚ-1989-сон «Узбекистан Республикаси Миллий ахборот-коммуникация тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари ҳақида»ги, Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 31 декабрдаги «Узбекистан Республикасида ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантириш ҳолатини баҳолаш тизимини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 355-сон карори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли барча меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади радиотехник кузатув тизим назорати ва бошкариш потенциалини сезиларли даражада ошириш имконини берувчи тугунлари ва анализ ҳамда синтез элеменлари методлари алгоритмларини ишлаб чиқишдан иборат.
    Тадқиқотнинг амалий натижалари қуйидагилардан иборат: антеннани азимутал узатмасини бошқариш масаласини математик ва дастурий-алгоритмик таъминоти ишлаб чикилган;
    радиотехник кузатув тизимларини таянч-айланадиган курилмасини динамик модели ишлаб чиқилган;
    бурчак ҳолати ва мўлжални кузатишни амалга оширадиган бортли радиолокацион тизими учун ҳолат тенгламалари ишлаб чиқиш;
    қарама карши юкга эта айланадиган рефлекторни математик модели ишлаб чиқилган;
    бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўзгартирадиган дастур бўйича антеннани кўчиришни тезкор автоматик тизими ишлаб чиқилган.
    Ҳулоса
    «Радиотехник кузатувчи тизимларнинг элементлари ва курилмаларини синтезлаш усуллари ва алгоритмлари» мавзусидаги Техника фанлари буйича фалсафа доктори (Phd) диссертациясида олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Критик нуктаи назардан тўлқин каналли кузатув тизимлар синтезининг назарияси ва амалиётининг замонавий холати ва ривожланиш тенденциялари намоён этилди.
    2. Лагранжнинг ноаниқ кўпайтирувчилари усулини қўллаган ҳолда чеклов интервалида ростлаш ҳатолиги катталиги квадратидан интеграл шаклидаги функционални минималлаш натижаси сифатида оптимал тўлкин каналли кузатув тизими синтезланган. Фазаланган антенна решеткасининг нурини тезкорлик билан минимал вақт оралиғида бир турғун ҳолатдан иккинчисига ўтказиш масаласини ечишда Понтрягиннинг максимум принципи қўлланилди.
    3. Қарши огирликли айланувчи рефлектор математик моделлаштирилди. Автоматик тизим синтези масаласи ечилди. Антеннани берилган дастур бўйича бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга тезкор ўтиши тизимининг синтез масаласи ечилди.
    4. Ўткинчи жараёнлар ўтишида бошқаришга сарфланган чекланиш энергияда ўрнатилган холатида талаб килинган кўчиришда ва сифат функциясини камайтиришда кучайтиргичнинг кириш сигналини аниқлашни кучайтиришга богланган автоматик тизимни таҳлил килиш масаласи каби умумий элементарли схема ёрдамида импульс характерли икки каскадли чизикли кучайтиргични такомиллаштириш масаласи ечилган.
    5. Тизимни киритишда бирга келувчи сигнал билан радиохалакит ва кайтувчи сигнал пасайишини хисоблаб олиб тасодифий тезланишга эга бўлган мўлжални тутишда пеленгацион курилмани қаратиш масаласи ечилган хамда мўлжални улашни амалга оширишда бошқаришнинг оптимал схемаси таклиф этилди.
    6. Бошқаришни пропорционал интеграл коидасига амал қилган холда кузатишни нолли ўрнатилган хатолик тизимини амалга ошириш имконини берувчи бурчак ўлчовчи кузатув курилмалари текширилди.
    7. Векторни динамик объект параметрли ўхшатиши имконини берувчи ва тизимни тўлиғича ўлчаб бўлмайдиган вектор холатида ҳамда ташқи таъсирлар шароитида функцияловчи АРУ тизимининг функционал структура схемаси таклиф этилди.
    8. Тугун тизимини таъминлаш ва нольга тенг статистик хатони бошкариш ноаниқ кузатувчи ростлагичини синтезлаштирилди.

    Азизжон Атауллаев
    1-45
    33   10
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда энергия ва ресурслардан самарали фойдаланиш, уларни тежайдиган технология ва техника воситаларини яратиш ҳамда уларни ишлаб чиқаришга қаратилган тадқиқотлар олиб борилмокда. «Агар дунё бўйича 4 млрд. 889 млн. гектар майдонга кишлок хўжалиги маҳсулотлари етиштирилишини ҳисобга олсак»1, бу махсулотларни ташиш учун ОЗ тоифали транспорт воситаларини яратиш нихоятда долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Бу борада ривожланган чет эл мамлакатларида, жумладан «АҚШ, Германия, Англия, Италия, Франция, Норвегия, Венгрия, Чехия ва бошқа давлатларда маълум ютукларга эришилган бўлиб, уларда кишлок хўжалиги маҳсулотларини ташишда иш унумдорлигини оширувчи транспорт воситаларини кўллашга алоҳида эътибор каратилмокда»2.
    Мустақиллик йилларида мамлакатимизда қишлоқ хўжалиги юкларини ташишда энергия сарфини камайтириш ва юкори самарадорликка эга бўлган техникаларни ишлаб чикаришга алоҳида эътибор каратилган. Бу борада, жумладан энергия ва ресурсларни тежаш хисобига ёқилғи-мойлаш материал-лари, меҳнат сарфи ва бошқа харажатларни камайтириш, иш унумдорлигини ошириш мақсадида кишлок хўжалигида юкларни ташишни амалга оширадиган транспорт воситаларини яратишга багишланган катор илмий-тадкикот ишлари олиб борилган. Бу эса транспорт воситалари рама конструкциясининг параметрларини асослашда мухим масалалардан хисобланади.
    Жаҳонда ишлаб чикарилаётган транспорт воситалари рама конструкция-ларининг мустаҳкамлик ва ишончлилик кўрсаткичлари билан бир қаторда иқтисодий самарасини ошириш мухим аҳамият касб этмокда. Бу борада мақсадли илмий-тадқиқотларни, жумладан қуйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан ҳисобланади: қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ташишда энергия ва ресурсларни тежаш хисобига ёқилғи-мойлаш материаллари сарфини камайтириш, транспорт воситалари рама конструкцияларининг геометрик параметрларини хисоблаш, кучланганлик-деформацияланиш ҳолатини аниклаш ва уларнинг бузилмасдан узок муддат ишлашини таъминлайдиган параметрларини хисоблаш ёрдамида янги конструкцияларини ишлаб чикишда сарфланадиган харажатларни камайтириш, синов ва тажриба ишларининг катта ҳажмини ЭҲМда назарий тадқиқотларга кўчириш.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 21 майдаги ПҚ-1758-сон «2012 - 2016 йилларда қишлоқ хўжалиги ишлаб чикаришини янада модернизация килиш, техник ва технологик жиҳатдан қайта жиҳозлаш дастури тўғрисида»ги қарори, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги фармони ва Вазирлар Махкамасининг 2012 йил 14 июлдаги 215-сон «2012 - 2016 йилларда кишлок хўжалиги ишлаб чикаришини янада модернизация килиш, техник ва технологии жиҳатдан қайта жиҳозлаш дастури амалга оширилишини таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида» қарори ва ҳамда мазкур фаолиятга тегишли меъёрий-ҳукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади ОЗ тоифали транспорт воситалари рама конструкциясининг параметрларини асослашдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгнлигн қуйидагилардан иборат:
    автотрактор тиркамаси ва унинг рамаси конструкциясининг геометрик параметрлари асосланган;
    автотрактор тиркамаси рамаси конструкциясининг мустаҳкамлик тавсифлари, бузилмаслик ва узок муддат ишлаш кўрсаткичларини ҳисоблаш услублари ишлаб чикилган;
    элементлари турли хил маркали пўлат прокатлардан тайёрланган тиркамалар рамаси ресурсини хисоблаш формуласи тузатиш коэффициента киритиш орқали такомиллаштирилган;
    Вейбулл таксимоти ва чарчаш эгри чизиғининг даражали тенгламаси асосида тиркама рамасини узок муддат ишлашини баҳоловчи формула такомиллаштирилган.
    Хулоса
    «03 тоифали транспорт воситалари рама конструкциясининг параметрларини асослаш» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадкикотлар натижалари асосида куйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Автомобиль ва трактор тиркамаларининг мавжуд рама конструкцияларини тахлил килиш асосида 03 тоифасида лойихаланаётган тиркамалар учун рама конструкциялари таклиф этилди. Бу тиркамалар пахта хом ашёсини ташишга, кишлок хўжалиги махсулотлари ва зичлиги катта (1200 кг/м3) ва кичик (100 кг/м3) бўлган қурилиш материалларини ташишга мўлжалланганлиги сабабли, тиркама конструкциялари кузов ҳажмини катталаштирадиган борт элементлари билан комплектланади. Юк кўтариш қобилияти 4, 6, 8 ва 10 тонна бўлган тиркамалар учун кузовнинг ички ўлчамлари таклиф этилди. Бундай тиркамаларнинг тавсифлари ва эксплуатация шароитлари ўрганилиб, габарит ўлчамлари танланди.
    2. Рама конструкцияларидаги эластик деформацияларни ҳисоблайдиган тенгламаларни тахлил килиб, шундай тенгламалар танлаб олиндики, улар ёрдамида рама элементларининг мумкин бўлган кўчишларини виртуал ишлар принципи асосида аниқлаш мумкин бўлади. Бу тенгламалар, тиркама нотекис йўлларда харакатланганда ва унда массалар тақсимоти ўзгарганда рамага таъсир киладиган буровчи моментларни хисобга олади, бошқача айтганда, букилиш асосида тузилган тенгламалар системасига буралиш жараёнини хисобга олувчи ҳадлар қўшилди.
    3. Чекли элементлар усули асосида тиркама рамасининг кучланганлик-деформацияланиш ҳолатини сонли хисоблаш услуби ишлаб чиқилди. Бу услуб тиркаманинг номинал юк кўтариш қобилиятига мувофиқ, рамадаги эгилиш (букилиш) деформациясини ва ғилдирак тўсик устидан ўтганда юк оғирлиги билан буровчи момент таъсиридаги деформацияни биргаликда аниклаш имконини беради. Бундан ташқари, осма (рессора) даги эластик элементлар раманинг кучланганлик-деформацияланиш ҳолатига таъсирини хам хисобга олиш учун хизмат қилади.
    4. Назарий ва экспериментал тадкиқотлар натижаларини такқослаш йўли билан таклиф этилган услубларнинг аниқлилиги бахоланди. Назарий тадқиқотлар натижалари юк кўтариш қобилияти 4 тонна бўлган автотрактор тиркамасида олинган экспериментал тадқиқотлар билан солиштирилди. Солиштириш тахлили, бу натижаларни бир-бири билан мос келишини кўрсатди (кучланишнинг максимал қийматлари бўйича фарқлари 11% гача).
    5. Ишлаб чикилган услуб асосида юк кўтариш кобилияти 6 ва 8 тонна бўлган тиркама рамаларининг лонжеронини кўндаланг балкалар билан туташган узелларидаги нормал кучланишлар хисоблаб топилди. Натижаларни тахдил килишдан кўринадики, лонжерон учун танланган геометрик параметрлар тиркама ҳаракатланадиган 4 хил йўл шароитларида (гудрон қопламали, гравий қопламали, бурилиш полосали, чукур арикли йўлларда) мустаҳкамлик шартларини каноатлантиради. Барча максимал нормал 3. Чекли элементлар усули асосида тиркама рамасининг кучланганлик-деформацияланиш ҳолатини сонли хисоблаш услуби ишлаб чиқилди. Бу услуб тиркаманинг номинал юк кўтариш қобилиятига мувофиқ, рамадаги эгилиш (букилиш) деформациясини ва ғилдирак тўсик устидан ўтганда юк оғирлиги билан буровчи момент таъсиридаги деформацияни биргаликда аниклаш имконини беради. Бундан ташқари, осма (рессора) даги эластик элементлар раманинг кучланганлик-деформацияланиш ҳолатига таъсирини хам хисобга олиш учун хизмат қилади.
    4. Назарий ва экспериментал тадкиқотлар натижаларини такқослаш йўли билан таклиф этилган услубларнинг аниқлилиги бахоланди. Назарий тадқиқотлар натижалари юк кўтариш қобилияти 4 тонна бўлган автотрактор тиркамасида олинган экспериментал тадқиқотлар билан солиштирилди. Солиштириш тахлили, бу натижаларни бир-бири билан мос келишини кўрсатди (кучланишнинг максимал қийматлари бўйича фарқлари 11% гача).
    5. Ишлаб чикилган услуб асосида юк кўтариш кобилияти 6 ва 8 тонна бўлган тиркама рамаларининг лонжеронини кўндаланг балкалар билан туташган узелларидаги нормал кучланишлар хисоблаб топилди. Натижаларни тахдил килишдан кўринадики, лонжерон учун танланган геометрик параметрлар тиркама ҳаракатланадиган 4 хил йўл шароитларида (гудрон қопламали, гравий қопламали, бурилиш полосали, чукур арикли йўлларда) мустаҳкамлик шартларини каноатлантиради. Барча максимал нормалкучланишлар рухсат этилган максимал қийматдан кичик (отах=274 МПа). Кўндаланг балкаларнинг ҳисобларидан кўринадики, еттитасидан тўрттасининг геометрик параметрлари мустахкамлик шартига жавоб беради, колган учтасидаги максимал нормал кучланишлар рухсат этилган максимал қийматдан ортиб кетди. Бу масаланинг ечимини топиш мақсадида қўшимча ҳисоблашлар ўтказилди. Конструктив томондан, узел нуқталарга кучайтирувчи бикир қовурғалар пайванд қилиш орқали амалга оширилди, яъни кўндаланг балканинг кесим юзаси (кесимнинг инерция момента) катталаштириш учун хизмат қилади. Масалан, кўндаланг балканинг инерция моментини 225,422 см4 дан 724,542 см4 гача оширганда, нормал кучланишнинг максимал қиймати 692 МПа дан 215,3 МПа гача камайишига хизмат қилади.
    6. Лойиҳаланаётган тиркама рамасининг бузилмаслик ва узок муддат ишлаш кўрсаткичлари илмий асосланди. Рама элементларининг мураккаблик коэффициентларини хисоблаш асосида талаб этиладиган бузилмаслик кўрсаткичлари, бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги ва бузилишгача ўртача ишлаш микдорлари ҳисобланди. Раманинг узок муддат ишлашини баҳолаш учун тузатиш коэффициента £п киритилган формула таклиф этилди. Унинг ёрдамида элементлари турли хил маркали пўлат прокатлардан тайёрланган тиркамалар рамаси ресурсини ҳисоблашда фойдаланиш мумкин. Шунингдек, тиркама рамасининг Вейбулл тақсимотига ва чарчаш эгри чизиғи даражали тенгламаси асосида тиркама рамасини узок муддат ишлашини баҳоловчи формула ҳам таклиф этилди. Аник мисолда, формула ёрдамида олинган натижалар экспериментал маълумотларга мослигини кўрсатди (НАТИнинг экспериментал маълумотидан 10% га фарк қилади).
    7. Мазкур тадкиқотларнинг асосланган назарий-методологик қоидалари ва олинган натижалари, ишнинг илмий, амалий ва иқтисодий аҳамиятлари “Тошкент қишлоқ хўжалиги техникаси заводи” акциядорлик жамияти ва “Трактор” махсус конструкторлик бюроси унитар корхонасининг ишлаб чиқариш фаолиятига тадбик этилган компьютер дастурлари ва саноат намунаси ҳакидаги патент мисолида ҳамда Тошкент автомобиль йўлларини лойиҳалаш, қуриш ва эксплуатацияси институтининг ўқув жараёнида қўлланилиши мисолида ўз тасдиғини топди.
    8. Трактор тиркамаси рамасини ишлаб чикаришда яратилган компьютер дастурларидан фойдаланиш орқали лойиҳалаш сифати ва самарадорлигини ошириш, тажриба - конструкторлик ва машиналарнинг завод синовларини ўтказиш харажатларини камайтириш хисобига бир йилда 4,1 млн.сўм иқтисодий самара олиш имконини беради.

    Анвар Тоғаев
    1-59
    40   24
  • Диссертация мавзусинннг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда саноат соҳаларида кийин эрийдиган металларнинг кукунларидан махсус механик, технологик и физик хоссаларга эга бўлган каттик котишмали асбобларни олишга бўлган талаб ортиб бормоқда. Нанокукунлар асосида нуқсонсиз каттик котишмали материаллар олиш борасида жахонда нанотехнология учун йилига 9-10 миллиард АҚШ доллари сарф қилинмокда, жумладан АҚШ да 4-5 миллиард АҚШ доллари, Японияда 2-3 миллиард АҚШ доллари, колган давлатларда 2 миллиардга яқин АҚШ долларини ташкил этади. Буюмларнинг сифатини яхшилаш, асбобларнинг умрбоқийлигини ва ишончлилигини оширишнинг комплекс муаммоларини ечишда янги материалларни яратиш асосида қаттиқ котишмали деталлар тайёрлаш мухим вазифалардан бири бўлиб қолмокда.
    Республикамиз мустакилликка эришгандан буён мамлакатимизда махаллий хомашёдан кийин эрийдиган металларнинг кукунлари ва каттик котишмалар ишлаб чикариш йўлга кўйилиб, жахон бозорида ракобатбардош бўлган каттик котишмали деталь ва буюмларни ишлаб чиқаришни локаллаштиришга алоҳида эътибор каратилди. Бу борада махсулот сифатини ошириш, каттик котишмали деталлар тайёрлашнинг технологияларини такомиллаштириш ва термик ишлов бериш режимларини оптималлаш борасида сезиларли натижаларга эришилиб, жумладан махаллий хомашёдан кийин эрийдиган металларнинг кукунларини олиш имконияти яратилди, керакли хоссаларга эга бўлган каттик котишмалар ишлаб чикилди, кукун металлургияси услубида олинаётган махсулотларнинг таннархи пасайтирилди. Шулар билан бир каторда металлургия комбинатларининг экспорт ракобатбардошлигини таминлайдиган энергиятежамкор технологияларини такомиллаштиришни талаб этмокда. Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан « ... миллий иқтисодиётнинг ракобатбардошлигини ошириш,
    ... иқтисодиётда энергия ва ресурслар сарфини камайтириш, ишлаб чикаришга энергия тежайдиган технологияларни кенг жорий этиш» вазифаси белгилаб берилган. Ушбу вазифани бажаришда металлургия комбинатларида кулл ан и ладиган технологиялар энергиятежамкорлик кўрсаткичларини янада ошириш, каттик котишмали буюм ва деталлар ишлаб чикариш жараёнини такомиллаштириш асосида махсулот сифати ва ракобатбардошлигини ошириш мухим масалалардан бири ҳисобланади.
    Жаҳонда кукун металлургияси усулида олинаётган қаттиқ котишмали буюм ва деталларни ишлаб чиқариш жараёнини такомиллаштиришга катта аҳамият берилмокда. Жумладан, мавжуд бўлган қаттиқ қотишмаларнинг таркибини оптималлаш ва уларни олиш технологияларини такомиллаштириш, кукун металлургияси асосида олинган деталларга термик ишлов беришнинг янги режимларини ишлаб чиқиш мазкур соҳани ривожлантиришнинг асосий омилларидан ҳисобланади.
    Жаҳонда кукун металлургияси усулида олинаётган қаттиқ котишмали буюм ва деталларни ишлаб чиқариш жараёнини такомиллаштиришга катта аҳамият берилмокда. Жумладан, мавжуд бўлган қаттиқ қотишмаларнинг таркибини оптималлаш ва уларни олиш технологияларини такомиллаштириш, кукун металлургияси асосида олинган деталларга термик ишлов беришнинг янги режимларини ишлаб чикиш мазкур соҳани ривожлантиришнинг асосий омилларидан ҳисобланади.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлан-тиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги, 2011 йил 29 июлдаги ПФ-1590-сон «Тайёр махсулотларни, ташкил қилувчи буюмларни ва материалларни ишлаб чиқаришнинг локаллаштирилишини 2011-2013 йилларда саноат кооперацияси асосида чукурлаштириш чора-тадбирлари» Фармонлари ва 2016 йил 10 августдаги ПҚ-2573-сон «Нодир металлар ва каттиқ котишмалар ишлаб чикариш бўйича Илмий-ишлаб чикариш бирлашмасини ташкил этиш тўғрисида»ги Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади қийин эрийдиган металларнинг кукунларидан фойдаланиб қаттиқ котишмали роликлар тайёрлаш технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий яигилиги қуйидагилардан иборат:
    кукун металлургияси услубида қаттиқ қотишмали кириш қутиси ролигини тайёрлашда унинг мустаҳкамлигини таъминловчи такомиллаштирилган технологияси ишлаб чиқилган;
    оптимал мустаҳкамлик ва пластикликни таъминловчи қаттиқ қотишма асосидаги матрицани тайёрлаш технологияси ишлаб чиқилган;
    роликларнинг мустаҳкамлиги ва пластиклигини оширишини таъминлайдиган Mo-TiC-Ni-W-Fe системали қотишманинг 60%TiC, 20%Ni, 4%W, 4%Ғе ва молибденли оптимал таркиби ишлаб чиқилган;
    роликларнинг ейилишга бардошлилигини оширишни таъминлайдиган Mo-TiC қотишмасининг TiC-42%; Ni-12,0%; W-4,0%; Fe-3,0%, Mo-39,0% дан иборат таркиби ишлаб чиқилган.
    Хулоса
    «Кукун металлургияси услуби билан каттик котишмали кириш кутиси роликларини тайёрлаш технологиясини ишлаб чиқиш» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадкикотлар натижасида қуйидаги хулосалар тақдим этилди:
    1. Кукун металлургияси усулида тайёрланган Mo-TiC-Ni-W-Fe системали янги таркибли котишмадан тайёрланган каттик котишмали асбобларни пресслаш (115 кгс/мм2) ва пишириш (10'3 мм. симоб устунидан кам бўлмаган вакуум-муҳитда; 1450—1500°С хароратда пишириш ва 0,5 -1с ушлаб туриш; пишириш вақти 2-3 соат) тартиблари ишлаб чикилди. Бу тартиблар ишлаб чикариш муҳитида оптимал пресслаш ва пишириш режимларини тўғри танлашда хизмат килади.
    2. Хизмат муддатини ошириш мақсадида кукун металлургияси услубида каттик котишмали 23 - сонли кириш кутиси ролиги тайёрланди. Олинган натижалар иқтисодий самарадорликнинг ошишига хизмат килади.
    3. Кукун металлургияси усулида тайёрланган Mo-TiC-Ni-W-Fe системали янги таркибли котишмадан 25 - сонли кириш кутиси ролиги ва шакл берувчи асбобларни тайёрлаш усули ишлаб чиқилди. Бу каттик котишмали ролик ва шакл берувчи асбоблар технологик ва эксплуатацион характеристикаларни яхшилашга хизмат килади.
    4. Қийин эрийдиган металларнинг кукунларидан кукун металлургияси усулида Mo-TiC-Ni-W-Fe системали янги таркибли котишма олинди. Бу қотишманинг қаттикдик ва мустаҳкамлик кўрсаткичлари аналогларига нисбатан 1,2-1,3 марта устунлиги қўйилган техник вазифага эришилганлигидан далолат беради.
    5. Тадкиқотларнинг амалда қўлланилиши «Ўзметкомбинат» АЖ маълумотларига кўра 40,3 млн. сўмни ташкил қилди («Ўзметкомбинат» АЖ 28 апрел 2017 йилдаги 01-1/606-сон маълумотномаси).

     

     

    Алишер Расулов
    1-40
    31   16
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунё миқёсида доривор ўсимликлардан биологик фаол моддаларни ажратиб олиш ва ишлаб чиқишда янги технологиялардан фойдаланиш ҳамда уларни амалиётга тадбиқ этиш бўйича кўплаб тадқиқотлар амалга оширилмокда. Чунки, ўсимлик хом ашёсидан олинган биологик фаол моддалар синтетик дори воситаларига нисбатан инсон организмига зарарли таъсири камлиги, аллергия чақирмаслиги ва энг муҳими табиийлиги учуй халк табобатида ва тиббиётда турли касалликларни даволашда кенг фойдаланилмокда.
    Ҳозирги кунда жаҳонда доривор ўсимликлардан биологик фаол моддаларни индивидуал холда ажратиш, дори воситалари субстанцияларини олиш, олинган субстанцияларни технологик жараёнларини боскичли назоратини амалга ошириш, биологик фаоллигини аниклаш ва технологияларини ишлаб чикиш долзарбдир. Алкалоидлар ва флавоноидлар саклаган маҳаллий ўсимлик манбалари асосида субстанцияларни ажратиб олишни саноат технологиясини ишлаб чикиш хамда стандартлаш долзарб мавзулардан хисобланади.
    Узбекистан мустақилликка эришгандан сўнг мамлакат аҳолисини маҳаллий доривор ўсимликлар асосида ишлаб чикилган, сифатли дори-дармон билан таъминлаш мақсадида кенг камровли чора тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижалар амалга оширилди, жумладан, маҳаллий доривор ўсимликлар асосида юқори самарадор, импорт ўрнини босувчи препаратларни олиш ва уларни ишлаб чиқаришга жорий қилишга эришилди. Таъкидлаш керакки, Thermopsis alterniflora ўсимлигининг етарлича заҳирага эга бўлишига карамай, чекишга карши ва гиполипидемик ҳамда антиатеросклеротик таъсирга дори воситаларини ҳориждан олиб келиниши бугунги кун талабига етарлича жавоб бермайди. Узбекистан Республикасини ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг 4 йўналишида «фармацевтика саноатини янада ривожлантириш, аҳоли ва тиббиёт муассасаларининг арзон, сифатли дори воситалари ва тиббиёт буюмлари билан таъминлашни яхшилаш» юзасидан муҳим вазифалар белгилаб берилган. Бу борада Thermopsis alterniflora ўсимлигидан олинган тамаки чекишга карши «Никотинабс» препаратини аналоги «Табекс» ўрнига ҳамда гиполипидемик ва антиатеросклеротик таъсирга эга «Флатерон» препаратини аналоги «Симгал» дори воситаларининг хориждан келтирилишини инобатга олиб, ушбу препратларни олиш ва ишлаб чикишдаги чикиндиларидан самарали фойдаланиш, фармацевтика бозорини янги дори турлари билан тўлдиришда муҳим ахамият касб этади.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «GMP талабларига жавоб берадиган ўсимлик хом ашёларидан оргинал дори воситалари субстанциялари ва ниҳоятда зарур бўлган генерик дори воситалари субстанцияларини яратиш, ишлаб чикиш ва ишлаб чикиш учун акад. С.Ю.Юнусов номидаги Усимлик моддалари кимёси института Тажриба ишлаб чикариш корхонасини модернизация ва реконструкция килиш» тўғрисидаги ҳамда 2016 йил 16 сентябрдаги ПҚ-2595 сон «2016-2020 йилларда республикада фармацевтика саноатини янада ривожлантиришни чора тадбирлари дастури тўғрисида» ги Қарорлари ва 2017 йил 7 февралда ПФ-4947-сон «2017-2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси» тўғрисидаги Фармони ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқукий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқот мақсади Thermopsis alterniflora ўсимлигини ер устки қисмидан цитизин, N-метилцитизин, термопсин алкалоидлари ва флатерон, формононетин флавоноидларини кетма-кетликда ажратиб олишнинг рационал технологиясни яратиш ҳамда Thermopsis alterniflora ўсимлигини стандартлаш ва ишлаб чиқариш чиқиндиларини қайта ишлашдан иборат.
    Диссертация тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    Thermopsis alterniflora ўсимлигининг ер устки қисми стандартланган хамда фармацевтика саноатида доривор ўсимлик хом ашёси сифатида фойдаланиш мумкинлиги асосланган;
    Thermopsis alterniflora алкалоидларини муҳити pH ни ўзгариши ҳисобига ажратиб олиш усули ишлаб чиқилган, бунда pH 5 гача термопсин, pH 5-7 да N-метилцитизин, pH 10-12 да эса цитизин алкалоидлари ажралиб чиқиши аниқланган ва алкалоидлар йигиндисидан цитизин олиш технологияси такомиллаштирилган;
    цитизин ва флатерон субстанцияларини олишда босқичли назоратни амалга ошириш имконини берадиган юқори самарадор суюқлик хроматография хамда спектрофотометрия услублари ишлаб чиқилган;
    Thermopsis alterniflora флавоноидлари йиғиндисидан формононетин стандарти ажратиб олиш технологияси ишлаб чиқилган ва флатерон препаратини ушбу стандарт асосида стандартланган;
    Thermopsis alterniflora ер устки қисмидан ягона технологик тизимда термопсин, N-метилцитизин, цитизин ва флатерон субстанцияларини олишни рационал технологияси ишлаб чикилган хамда жараён чиқиндиси шротдан пектин моддалари ва ферментли гидролиз махсулоти (биоёқилғи) олинган.
    Хулосалар
    1. Thermopsis alterniflora алкалоидларини pH муҳитни ўзгариши ҳисобига ажратиб олиш усули ишлаб чиқилди, бунда pH 5 гача термопсин, pH 5-7 да N-метилцитизин, pH 10-12 да эса цитизин ажралиб чиқиши аниқланди хамда алкалоидлар йиғиндисидан цитизин алкалоидини ажратиб олиш жараёни такомиллаштирилди ва технология ишлаб чиқаришга тадбиқ килинди.
    2. Thermopsis alterniflora ўсимлигидан алкалоидларни ва флавоноидларни ажратиб олиш учун таъсир қилувчи мўътадил кўрсаткичлар аниқланди, ушбу натижаларидан хом ашёни экстракция жараёнида фойдаланилди.
    3. Цитизин ва флатерон субстанцияларини олиш технологияларининг назоратини амалга ошириш имконини берадиган юкори самарали суюклик хроматографияси ва спектрофотометрик стандартлаш усуллари ишлаб чиқилди ва ушбу препаратлар субстанцияларини ишлаб чиқаришни боскичли назоратида тавсия қилинди.
    4. Thermopsis alterniflora ўсимлигининг флавоноидларини йиғиндисидан формононетин стандарти ажратиб олиш технологияси ишлаб чиқилди ва янги гиполипидемик ва антиатеросклеротик фаоликка эга флатерон препаратини стандартизациясида фойдаланишга тавсия килинди.
    5. Илк бор Thermopsis alterniflora ўсимлигининг ер устки қисмини комплекс қайта ишлаб, ягона технологик тизимда термопсин, N-метилцитизин, цитизин ва флатерон субстанцияларини олишни рационал технологияси ишлаб чиқилди хамда жараён чикиндиси шротдан пектин моддалари ва биоёкилги олиш усуллари тавсия килинди.
    6. Ишлаб чиқилган технологияга мувофик тегишли меъёрий техник хужжатлар асосида цитизин ва флатерон субстанцияларини серияли ишлаб чиқаришга тадбик этилди.
    7. Thermopsis alterniflora ўсимлигидан олинган цитизин субстанцияси асосида тамаки чекишга карши «Никотинабс» дори воситасини тиббиёт амалиётига жорий килинди.
    8. Ўсимлик моддалари кимёси институтнинг Тажриба ишлаб чиқариш корхонасида цитизин ва флатерон субстанцияларини ишлаб чикариш учун технологик тизими ташкиллаштирилди ва ушбу тизимда 16 кг цитизин ва 1 кг флатерон ишлаб чикарилиб истемолчиларга етказиб берилди.

    Ғайрат Сотимов
    1-60
    33   13
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги вақтда жаҳон миқёсида жадал ривожланаётган лазер физикаси соҳасида оптик бир жинсли бўлмаган муҳит шароитида юкори ажрата олишли оптик диагностика ва дистанцион зондлаш масалалари муҳим вазифалардан ҳисобланади. Бу йўналишда муҳитларнинг физик параметрлари ҳамда зондланаётган объектлар-нинг характеристикаларини аниқлаш имкониятини берувчи лазерли гетеро-динлаш ва корреляцией қайта ишлаш методлари муҳим илмий инструмент ҳисобланади.
    Бугунги кунда дунёда ушбу методларга асосланган лазерли системалар деформографияда, сочилган ёруғлик спектрометриясида, микроструктурали тадқиқотларда, атмосфера оптикасида, сейсмометрияда, кимёда, биологияда, тиббиётда ва бошка соҳаларда қўлланилмоқда. Шу билан биргаликда лазерли гетеродинлаш асосида фазаметрик ва корреляцией ўлчашлар методологияси-ни ривожлантириш; частота бўйича синхронлаштирилган лазерли гетеродин-ли система ва фотон-корреляцион спектрометри ўлчов системасини ишлаб чиқиш; турбулент атмосферанинг ва дисперс мухитларнинг оптик параметр-ларини хисобга олган ҳолда детекторлаш эффективлигини ҳисоблаш каби йў-налишлардаги максадли тадқиқотлар муҳим вазифалардан бири хисобланади.
    Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясига кўра илмий тадкикот ва инновацион фаолиятни рагбатланти-риш, илмий ва иновация ютуқларини амалиётга жорий қилиш самарали меха-низмларини яратиш масалаларига алоҳида эътибор қаратилмокда. Жумладан, истиқболли технологияларни илмий ва техника сохасига татбик килиш масалаларига алоҳида эътибор катарилмокда. Бу жараён “Фаол тадбиркорлик, инновацион гоялар ва технологияларни кўллаб кувватлаш йили”да амалга оши-рилаётганлиги хамда замон талабларига жавоб берадиган илмий натижа-ларни олишга картилганлиги билан алоҳида эътиборга сазовор. Бу борада, диагностик системаларни ишлаб чикишнинг янги принципларини хамда атроф мухитни мониторинг килишдан ахборотни оптик узатишгача бўлган вазифаларни ўз ичига олган диагностика ва локация масалаларини хал этиш-да эффектив қўллаш мумкин бўлган, ўзининг максимал характеристикалари-га эриша оладиган фазасезгир ва спектрометрик ўлчаш методларини яратиш долзарб ахамиятга эга.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПҚ-4947-сон “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги, 2008 йил 15 июлдаги ПҚ-916-сон «Инновацион лойиҳалар ва технологияларни ишлаб чиқаришга қўллашни рағбатлантириш бўйича кўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги, 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «Ўзбекистон Республикаси саноатининг 2011-2015 йилларда ри-вожланиш истиқболлари тўғрисида»ги, 2017 йил 17 декабрдаги ПҚ-2789 сон «Фанлар академияси фаолияти, илмий-тадқиқот ишларини ташкил этиш, бошқариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорлар ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрийхуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади турбулент атмосфера ва дисперс муҳитларнинг структуравий характеристикаларини ўлчаш методларини лазерли гетеродин-лаш ва коррелометрия экспериментал методларини ривожлантириш оркали ишлаб чиқишдан иборат.
    Диссертация тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    лазер нурланишнинг оптик частотасини стабиллаш имкониятини берув-чи модавий қайта тузиш хусусиятлари ва Hc-Ne лазер генерация частотасини дисперсион силжиш характеристикалари аниқланган;
    амалий қўллаш шароитларида гетеродинли ўлчаш сезгирлиги ва эффек-тивлигини баҳолаш учун аналитик ифодалар олинган ва хисоблашлар бажа-рилган;
    синхронлаштирилган лазерли гетеродин системани ясашда лазер нурла-нишини бошкарувчи сигналларни шакллантириш принциплари ишлаб чиқилган;
    фотосанокларнинг статистик тақсимоти ҳамда авто ва кроскорреляцион функцияларини кайд килиш имкониятини берувчи оптик майдонларни фотон санаш режимидаги детекторлаш методида амалга оширилган;
    ишлаб чикилган лазерли система ёрдамида турбулент атмосферанинг оптик информацияни узатувчи канал эканлигини характерлайдиган оптик параметрлари аниқланган;
    ишлаб чикилган фотон корреляторни кўллаган холда фотон-корреляция методи билан сочилган нурланиш спектри кенглиги ва монодисперс эрит-мадаги микрозаррача ўлчами аниқланган.
    Хулоса
    Турбулент атмосфера ва дисперс муҳитларнинг структуравий харак-теристикаларини ўлчаш методларини лазерли гетеродинлаш ва корреломет-рия экспериментал методларини ривожлантириш орқали ишлаб чиқиш натижасида қуйидаги хулосалар килинди:
    1. Газ лазери актив муҳитининг модалараро биения частотаси сил-жишига боғлиқ дисперсион ҳарактеристикалари ҳамда резонатор узунлиги вариацияларида нурланиш модасининг қайта тузиш парметрлари аниқланиб, лазер манбаи оптик частотасини стабиллаш амалга оширилган ва у узок муддатли стабилликни деярли бир тартибга ошинишў имконини берган.
    2. Амалий қўлланишлар шароитида гетеродинли ўлчашнинг сезгирлиги хамда эффективлигини бахолаш учун назарий хисоблашлар бажрилган ва аналитик ифодалар олинган. Фотосаноқларни пуассон статистикасига бўй-сунмаслигига олиб келувчи флуктуацияланувчи лазер нурланиши ҳолатида фототокнинг характери аниқланган.
    3. Сигналнинг шовқинга нисбати тўлиқ чиқиш токи флуктуациясининг ўртача квадратик қийматини ўз ичига олганида, сигналнинг шовкинга нисбати учун нурланишнинг когерентлик ҳарактеристикалари ва уринувчи сигналини детекторлашдан кейинги қайта ишлаш ҳамда ўзаро таъсир-лашувчи нурлар апертураси ва уларнинг тўлқин фронтининг кияликларини хисобга олган фотодетекторлаш эффективлигини етарлича адекват бахо-лашган.
    4. Синхронлаштирилган лазерли гетеродинли системани куришда лазер манбаларини бошқарувчи сигналларни шакллантиришнинг янги принцип-лари ва лазерлар нурланишини частотавий ва кўшимча боғлаш учун лазер резонаторни автосозловчи электрон курилмаси ишлаб чикилган.
    5. Ишлаб чикилган лазер системаси ёрдамида, холати оптик информа-цияни узатувчи канал эканлигини характерловчи турли турбулент атмосфе-равий трассаларнинг оптик параметрлари аниқланиб трассанинг узунлиги ва турбулентлик ҳолатига боғлиқ равишда фотодетекторнинг оптимал ўлчами учун баҳолашлар ўтказилган.
    6. Оптик майдонларни фотонлар санаш режимида статистик таксимотни хамда фотосаноқларнинг авто ва кроскорреляцион функцияларини кайд қи-лиш имкониятини берувчи детекторлаш методи амалга оширилган.
    7. Суюқликлардаги микрозарралар ўлчамини сочилган ёруғликни гетеродинли қайд қилиш асосида ўлчаш учун мўлжалланган экспериментал қу-рилмаси ва ўлчаш усули ишлаб чиқилган.
    8. Ёруғликнинг динамик сочилишини ўлчаш учун фотон-корреляция методини аналитик ифодалашни танлаш назарий ва экспериментал асосланиб ишлаб чикилган фотон корреляторни қўлланилган ҳолда сочилган нур спектри кенглиги ва эритмадаги субмикрон заррачалар ўлчами аникланган.

     

    Ғофур Эшонқулов
    1-44
    9   0