10. N.
Dauletbaev; U.
Shakilov.
CHANGES IN POSTNATAL
ONTOGENESIS OF TURKEYS. Res. Jou. Ana.Inv. 2024, 5, 1-4.
TAWIQLARDIN ARGAS PERSICUS KENESI
Yeshanova T1., PulotovF.S2.
1Samarqand mamleketlik veterinariya medicinasi, sharwashiliq ham
biotexnologiyalar universiteti Nokis filiali
Л
Veterinariya ilmiy tadqiqot instituti
Annotatsiya.
Maqalada
tawiqlar
arasinda
en
kop
ushraytugin
ektoparazitlerden
Argas persicus
kenesinin tarqaliwi, morfologiyasi, rawajlaniw
cikli, patogenezi ham olar tarepinen jetkizetugin ziyanlari haqqinda ilimiy adebiyat
analizleri tiykarinda toliq magliwmatlar keltirilgen.
Summary.
The article provides detailed information on the distribution,
morphology, development cycle, pathogenesis and damage caused by Agdas
persicus mite from the most common ectoparasites among chickens based on
scientific literature analysis.
Gilt sozler. Argas persicus,
dinamika, intensiv, ekstensiv, ektoparazit,
imago, lichinka, nimfa, patogenez, qus spiroxetozi.
Kirisiw.
Hazirgi waqitta, awil xojaligi sistemasinda qusshiliq jetekshi
tarmaqlardan biri esaplanadi. Bul taraw ekologiyaliq tarepten taza ham sapali tawiq
goshi ham odan tayarlanatugin dietaliq gosh onimleri, mayek ham par islep
shigariw mumkinshiligin beredi. Dunya xalqinin san tarepten asip bariwi menen
bir waqitta gosh onimleri jetistiriw ham tutiniwi boyinsha qus goshi ekinshi orinda
turadi. Biraq, keyingi jillarda bul tarawdi rawajlandiriwda qus arasinda
ektoparazitler, asirese
Argas persicus
kenesinin ken ushrap atirganligi olardin
onimdarligin asiriw ham de xaliqti sapali ham ekologiyaliq taza tawiq onimlerine
bolgan talabin qandiriw siyaqli aktual mashqalalardi sheshiwde tosqinliq etip,
qusshiliq tarawina sezilerli darejede ekonomikaliq ziyan jetkizip atir.
Joqaridagilardi esapqa algan halda, tawiqlar arasinda
Argas persicus
kenesinin tarqaliwin uyreniw, olarga qarsi guresiw usillarin jetilistiriw ham hazirgi
zamanga saykes keletugin ilajlar sistemasin islep shigiwdi talap etiledi.
Izertlew maqseti.
Bugingi kunde tawiqlar arsinda kop ushrasip atirgan
argazidoz keselligininn qozgatiwshisi
argas persicus
kenesinin qasiyetlerin
adebiyatlar tiykarinda uyreniw.
Argas persicus
putkil jer juzi qus arasinda en kop tarqalgan biraq issi iqlimdi
abzal koretugin turaqli ektoparazit bolip,
Arhtropoda
tipine,
Arachnoidea
klasina,
Parasitiformes
gruppasina,
Argasidae
shanaragina,
Argas
awladina,
Argas
persicus
turine tiyisli keneler esaplanadi [4, 6].
Argazid kenelerdin 100 ge jaqin turi bar.
Ozbekstannin qubla
biogeotsenozlarinda alip barilgan izertlewler natiyjelerine tiykarlangan halda,
argazid kenelerinin 2 awlad ham 2 genje shanaraqqa tiyisli bolgan 7 turi
aniqlangan:
Argas persicus, A. reflexus, A. vespertilionis, Ornithodoros papillipes,
O. tartakovskyi, O. cholodkovskyi, O. lahorensis.
Belgilengen turler qus ham sut
{
1 3 7 1
emiziwshilerde birdey parazitlik etiwi mumkin.
A. persicus
turi tegislik ham taw
aldi aymaqlarinda juda ken tarqalgan bolip, qustin ziyanlaniw darejesi 10, 1 - 84,
6 % ti qurap invaziya intensivligi 7-147 nusqani quraydi. Bul turler arasinda
A.persicus qus ektoparaziti retinde dominantliq etedi [3, 7].
Morfologiyasi.Argas persicus
- ash kene uzinligi 2 - 13 mm, er jetken kene
oz salmagina salistirganda 12 esege shekem kop qan soriydi ham 30 mm ge
shekem jetedi, denesi bir qansha qalin qabiq penen oralgan, jumsaq, qalqanlari
bolmaydi, formasi sozinqi ham aldingi tarepden taraygan, ash kene denesi tegis,
qan menen toyingan kenenin denesi bolsa isip domalaqlaw formaga kiredi,
denesinin reni qan menen toyingan yamasa toyinbaganligina baylanisli, qansiz
bolsa olar kulren rende,atirapinda kontrast siziq payda boladi, qan menen toyingan
kenenin denesi bolsa qaralaw toq-sari renge aylanadi. Tort jup ayaqlari kenenin
hareketleniw agzalari esaplanip, denesin qaplagan tukler oljani qattilaw ustap
turiwga mumkinshilik beredi [5]. Kozleri rudimentlesken, erkekleri urgashilarina
salistirganda kishilew, lichinka formalarinin denesi domalaqlaw ham ush jup
ayaqlari boladi (1-suwret).
Rawajlaniw cikli.
Toliq bolmagan tipte rawajlanadi. Urgashi kene qus
denesinde bir neshe minutadan 1-2 saatga shekem qan sorip toyingannan son
mayeklerin xojayin denesine emes, ketek diywallari ham diywal jariqlarina, ketek
ishindegi topiraqqa ham polga, agash taqtaylar arasina qoyadi. Mayekler sani
kenenin qan menen toyinganliq darejesine baylanisli, bir waqtinin ozinde 50-100
hatte 1000 danaga shekem
1-suwret. Argas persicuskeneleri ham mayek qoyiw procesi
mayek qoyadi. Embrional rawajlaniw dawiri 1 aygasha dawam jetedi. Lichinka
mayekten shigiwi menen 3-10 kun dawaminda bir marte qan menen aziqlanip
tuleydi ham nimfa formasina aylanadi, nimfalar kop marte bir neshe minuttan 1 -2
sagatqa shekem aziqlanip 3-5 marte tuleydi ham er jetken imago formasina
aylanadi [8] (2-suwret).
{
1 3 8 1
2-suwret. Argas persicuskenesinin rawajlaniw cikli
Uliwma rawajlaniw cikli bir neshe aydan bir jilga shekem dawam etedi,
rawajlaniw cikli ushin optimal temperatura 28-30o C, salistirmali igalliq 65-70%
esaplanadi. Eger sharayatlar qolaysiz bolsa, mayekten er jetkenshe, yagniy imago
formasina shekem 2 jil dawam etiwi mumkin. Basqa koplegen turlerden
ayriqshligi, argas kanalari 20 jilga shekem jasay aladi. Usinin menen birge olar
uzaq waqit dawaminda uliwma aziqlanbastan lichinka - eki jilga shekem, imagolar
bolsa - 14 jilga shekem de jasay aladi. Adetde argas kanalari kesh tuskende
tawiqlarga hujim etip qan soriydi, kundiz bolsa jay, pol, diywal jariqlarinda,
muyeshlerinde jasirinip jasaydi. Geyde Argas persicus adamlarga da hujim etip qan
soriydi ham uylerde de jasaydi. Jeke fermalarda jabayi ham uy qusi arasindagi
kontaktlar sebepli Argas persicus keneleri jabayi quslardan uy quslarina,
tawiqlarga, haywanlarga otip tez tarqaliwina sebep boladi [7].
Patogenezi. Argas persicus
tawiq terisinin maydaninda, ayaqlarinda, qanati
astinda, quyriq atirapinda ormelep jurip, ozlerinin kushli rawajlangan awiz apparati
menen terini tesip qan menen toyinadi (3-suwret). Qan sorigan orini awriwli
baladi, kene qan soriw processinde jaraga toksinlar ham qawipli keselliklerdi
keltirip shigaratugin qozgawtiwshilardi tarqatadi ham qawipli transmissiv kesellik
(tawiq spiroxetozi, oba keseli, rikketsioz, Ku isitpasi, brutsellyoz, tulyaremiya,
salmonellyoz siyaqli) lerdin qozgawtiwshilarin tarqatiwi mumkin. Kenelerdin
intensivligi artip hujim etiwinen tawiqlar kop qan jogaltiwi ham ayirim infektsion
keselliklerdi tasirinde nabit etedi [9].
139
3-suwret. Argas persicus kenesinin ushrasatugin orinlari
Solay etip, tawiqlardin
Argas persicus
kenesi turaqli parazitler formasmda
jasawi sebepli tawiqlar denesinde jildin barliq mawsimleri dawaminda ushirasip
turiwi baqlanadi. Biraq olardin ekstensivligi ham intensivligi mawsimlerge, iqlim
ham xojaliqtin sanitariya sharayatlarina, qusshiliqti apariw sistemalarina ham
basqa koplegen ekologiyaliq faktorlarga qaray har turli tarizde keshedi. Bul keneler
menen ziyanlangan tawiqlardin mayek ham gosh onimdarligi azayadi hatte kop
qan jogaltiwi yamasa turli qawipli juqpali kesellikler aqibetinde nabit boliwina alip
keledi.
Paydalanilgan adebiyatlar
1.
Pulatov, F. S., Rakhimov, M. Y., Ismoilov, A. S., Boltayev, D. M.,
Kamalova, A. I., & Djalolov, A. A. (2023). Ecogenesis of ECTO and
Endoparasites in Animals.
Journal o f Survey in Fisheries Sciences,
10(3S), 2238
2245.
2.
Рахимов, М., Пулатов, Ф., Исмоилов, А., Болтаев, Д., & Джалолов, А.
(2023). Распространенность экто-и эндопаразитов у животных.
in Library,
1(1), 19-22.
3.
Пулатов, Ф., Рахимов, М., Исмоилов, А., Болтаев, Д., Камалова, А., &
Джалолов, А. (2022). Фауна и феноэкология зоопаразитов.
in Library,
22(4),
855-863.
4.
Пулатов, Ф. С. (2017). Применение циперметрина против экто-и
эндопаразитов. In Современная наука: проблемы и перспективы
(pp. 99-103).
5.
Ruzimuradov, A., Mavlonov, S., Kadirova, G., & Pulatov, F. (2006).
Directions to practical use of entomophages in stock-breeding.
6. Пулотов, Ф. (2013). Фауна и экология зоопаразитов.
in Library,
3(3),
16-17.
7.
Пулотов, Ф. (2013). Инсектокарицидное свойство препарата Суми-
альфа.
in Library
, 3(3), 45-47.
8.
Пулотов, Ф., Болтаев, Д., & Джалолов, А. (2023). Инсектицидная
эффективность препарата Алфа-шакти против власоедов.
in Library,
3(3), 25
26.
9. Pulotov, F. S. Treatment of Cattle from Bovicoliosis.
140
