Тадқиқот объектлари: «Zinser» ҳалқали йигириш машиналари, пахта толаси ва ундан йигирилган ип намуналари.
Ишнинг мақсади: «Zinser» ҳалкали йигириш машинаси параметрларини назарий ҳамда амалий изланишлар асосида муқобиллаб ип сифатини ошириш.
Тадқиқот услуби: Ип хоссалари замонавий услубиятлар асосида ТТЕСИ қошидаги «CENTEXUZ» сертификатлаш маркази ҳамда «Мурувват текс» ҳорижий корхонасининг «Гурлантекс» шаҳобчасида ўрнатилган замонавий синов ускуналарида лаборатория шароитида тадкик этилган.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Урчук тезлиги ва пишитилганликнинг ип хоссаларига таъсири ўрганилган. Пишитиш жараёни ип хоссаларига устивор таъсир кўрсатиб, бурамлар сони катталашган сари, амалий бурамлар номиналдан кўпроқ фаркланиши аниқланди. Пишитиш учбурчаги ўлчамларини ўзгартириб, ип структурасини яхшилаш натижасида ип сифатини ошириш мумкинлиги асосланган. Тензометрик синов асбобида ип деформацияси компонентларини юқори аниқликда баҳолашга эришилди. Компакт ипнинг оддий ипга нисбатан нисбий узиш кучи 14 % гача катталиги, тукдорлиги(ЗЗ) 80 % гача камлиги аникланди.
Амалий ахамияти: Серунум халкали йигириш машинасида урчук тезлиги ва пишитилганликнинг ип структураси ва хоссаларига таъсирини ўрганиш асосида оптимал ишчи параметрлар тавсия этилган. Ип сифатини ошириш йўллари амалда асосланганлиги катта амалий аҳамиятга эга.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлик: Диссертация иши натижалари «Мурувват текс» корхонасининг «Гурлан текс» шаҳобчасида 1200 та урчукли машинада жорий этилиб, йилига 43180,35 минг сўм иқтисодий самарадорликка эришилган.
Қўлланиш сохаси: Йигириш корхоналари.
Тадқиқот объектлари: Чирчиқ-Оҳангарон ҳавзасининг тог ъ дарёлари.
Ишнинг мақсади standart гидрометеорологик маълумотлар асосида ерозия фаоллиги ва тог ъ дарёларининг тўхтатилган чўкиндилари оқимини миқдорий баҳолаш ва башорат қилиш методологиясини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқот усуллари: генетик таҳлил, математик статистика усуллари, картографик усуллар, географик умумлаштириш усули ва бошқалар.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: диссертацияда биринчи marta:
- Чирчиқ-Оҳангарон тог ъ дарёларининг сув оқими ва тўхтатилган чўкиндиларини ўрганиш баҳоланди ва гидрометеорологик маълумотларнинг ихтисослаштирилган банки яратилди;
- тог ъ дарёларидан тўхтатилган чўкинди оқими ва метеорологик елементлар ўртасида алоқа ўрнатилди;
- Дарё чўкинди кўрсаткичларининг қийматлари аниқланди ва тог ъ дарёларининг ерозия фаоллигини миқдорий баҳолаш амалга оширилди;
- яхшиланган чўкма баланси тенгламалари ва тог ъ сув омборларининг лойқаланишини ҳисоблаш усуллари;
- иқлим ўзгариши сабабли тог ъ дарёлари ҳавзаларида сув ерозияси интенсивлигининг ўзгариши баҳоланди.
Амалий аҳамияти: тадқиқот натижалари сув омборларидан оқилона фойдаланиш, шунингдек, ерозияга қарши чора-тадбирлар, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш объектлари тармоғи лойиҳаларини ишлаб чиқиш, Чирчиқ-Оҳангарон ҳавзасининг сув-қуруқлик ва сув-енергетика ресурсларидан оқилона фойдаланиш учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин.
Бажарилиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: диссертация иши материаллари ва натижаларидан Мирзо Улуғбек номидаги Ўзму ўқув жараёнида фойдаланилади. Келгусида тадқиқот натижалари ва таклиф қилинган методологиядан бошқа минтақалардаги сув омборларининг лойқаланиш ҳажмини ҳисоблаш учун фойдаланиш мумкин.
Қўллаш соҳаси: гидрологик ҳисоб-китоблар, гидротехника, гидроенергетика, сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш.
Тадқиқот объектлари: табиий ипак, фиброин, полиэтилен, полиакрилонитрил, ипак чикиндилари.
Ишнинг мақсади: табиий ипак толаси чиқиндиси фиброин билан зичлиги паст бўлган полиэтилен асосида пластик материал олиш технологиясини ишлаб чиқиш ва уларни енгил саноатда қўллаш ҳамда олинган материалларни тузилишини, физик-кимёвий ва механик хоссаларини тадқик килиш.
Тадқиқот усули: оптик ва электрон микроскопия, инфрақизил - спектроскопия, бўкиш жараёни, рентгенфазали анализ, ДТА, реология, радиотермолюминесценция.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Илк маротаба ипак фиброини ва полиэтилен, шунингдек арзон ва етарли тарзда мавжуд хом-ашё -табиий ипак чиқиндилари асосида белгиланган ва яхшиланган эксплуатацион хоссали пластик материаллар олиш технологияси ишлаб чиқарилган ҳамда кенг кўламда енгил саноатда (тўқимачилик, пойабзал ва ш.к.) қўллаш учун тавсия этилган.
Амалий аҳамияти: олинган пластик материал ни енгил саноатда (тўқимачилик, пойавзал ишлаб чиқаришда ва ҳ.) қўлланилиши мумкинлиги аниқланган.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: олинган илмий тадқиқот ишлари натижалари Чирчикдаги болалар пойавзал фабрикаси “КИБО”да ва хусусий корхона “Гамбет-алфа”да синовдан ўтказилди ва иқтисодий самарадорлик хар бир пойавзалдан 150 сўмдан юқори эканлиги аниқланди.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: енгил саноатда (тўқимачилик, пойавзал ишлаб чиқаришда ва ҳ.к.).
Тадқиқот объектлари: гармин ва гармалин алкалоидлари, оралик металлар - Zn(II), Mn(II), Со(П), Cu(II), Re(IV), Mo(IV), V(V), Co(III), Cr(III), Fe(III), Ni(II).
Ишнинг мақсади: карболинли алкалоидлар асосидаги биологик фаол лигандлар билан қатор оралиқ металларнинг координацией бирикмаларини синтези ва тадкикоти. Биометаллар билан карболинларнинг комплекс ҳосил қилиш жараёнидаги конуниятларини ҳамда бир қатор синтез қилинган комплекс бирикмалардан биологик фаолликка эга бўлганларини аниклаш.
Тадқиқот усули: кимёвий, физик-кимёвий ва физикавий.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: биринчи бор гармалин, гармин ва унинг янги фторҳосиласи асосида катор комплекс бирикмалар синтез қилинди, улар тахлилнинг физик-кимёвий усуллари (ИҚ-, ПМР-, масс-спектроскопия, РФА, дерифатография) билан ўрганилди. РМЗ яримэмпирик усул билан лигандлар молекулаларининг эркин, протонлашган ва анион шаклларини электрон тузилишлари ҳисобланди ҳамда уларнинг геометрик ва энергетик тавсифлари аниқланди. Заряд ва орбитал назоратлар асосида координацон боғ локаллашувининг юкори эҳтимолликга эга бўлган марказлари аникланди. Илк бор иккита янги гармалинли комплекслар учун кристалл тузилиш аникланди. Биологик фаоллик ва фитотоксикликни баҳолаш учун олинган бирикмалар тестдан ўтказилди.
Илмий ва амалий ахамияти: комплексларни олиш учун ишлаб чиқилган синтез усуллари турдош координацион бирикмаларни йўналтирилган синтезини олиб боришда амалий маълумотнома, ҳамда алкалоид ҳосилалари билан оралик металларнинг комплекс бирикмалари хоссаси ва тузилишини башорат қилишда асос бўлиши мумкин. Лигандларнинг реакцион қобилиятини квант-кимёвий тахдил натижалари хамда янги бирикмаларни биринчи маротаба рентгенструктуравий тахдилидан олинган кристаллкимёвий натижалар маълумотнома сифатида қўлланилиши мумкин.
Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: олинган тажрибавий натижалар ЎзМУ ноорганик ва аналитик кимё кафедрасининг ўқув жараёнига жорий килинган.
Қўлланиш сохаси: ноорганик кимё, координацион бирикмалар кимёси, қишлоқ ҳўжалиги, тиббиёт.
Тадқиқот объектлари: автоматик кўпэлектродли эритиб қоплаш оилан юк вагони яхлит юмалатилган ғилдирагининг емирилган юмалаш айланаси ва гребенини тиклаш жараёни.
Ишнинг мақсади: юк вагонларининг яхлит юмалатилган ғилдираклари юмалаш юзаларини тиклаш усулини уларнинг кучланганлик-деформацион ҳолатини инобатга олиб асосланишини ишлаб чикиш.
Тадқиқот методлари: математик, сонли анализ методи, кучланганлик-деформацион ҳолатини тажрибали текшируви, металлографик текширувлар, мустаҳкамлигини ўлчаш.
Олинган натижалар ва уларни янгнлиги: ғилдирак материалини структураси ва хусусиятларини аниқловчи кучланганлик-деформацион ҳолатининг вужудга келиш конуниятлари ўрганилган.
Ғилдирак юмалаш юзасини кўпэлектродли эритиб қоплаш жараёнида кучланганлик-деформацион ҳолатини текшириш методикаси биринчи марта ишлаб чикилган.
Ғилдирак материали мустаҳкамлиги чегарасидан ошадиган максимал вактинчалик кучланишлар, юза қатламларда 500 С ошган температурада ҳосил бўлиши белгиланган. Иссиқ ёриқларни ҳосил бўлиши эҳтимоллиги ҳавфини камайтириш, эритиб қоплаш режимидаги иссиклик кувватини пасайтириш йўли билан амалга ошириш мумкиндир.
Амалий ахамияти: «O’ZTEMIRYO’LMASHTA’MIR» Давлат инспекциясида «Узбекистан темир йўллари» ДАТК тегишли «Йўлрефтранс» ОАЖ таъмирлаш ходимлари учун кўпэлектродли ускунани созлаш ва фойдаланиш бўйича Йўриқнома ишлаб чиқилган ва тасдиқланган.
Тадбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: ТошТЙМИ пайвандлаш лабораториясида автоматик кўпэлектродли эритиб қоплаш билан бажарилган текширувлар натижаларига кўра, юк вагонлари яхлит юмалатилган 10 дона микдорида тажриба гилдираклари эритиб копланган бўлиб, улардан тўрттаси яримвагон остида тажриба текширувини ўтамокда.
Эритиб копланган ғилдираклар «Ўзбекистон темир йўллари» ДАТК вагон депосида фойдаланиш учун «O’ZTEMIRYO’LMASHTA’MIR» УК га юборилган. Бундан кутилаётган фойда 123,89 млн. сўмни ташкил килади.
Қўлланиш сохаси: харакат таркиби таъмири билан боғлиқ бўлган «Ўзбекистон темир йўллари» ДАТК корхоналари. Илмий-текшириш институтлари ва илмий-ишлаб чиқариш бирлашмалари.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахонда нанотсхнологиялар асосида махсус физик, биологик ва кимсвий хусусиятга эга конструкцией материаллар олиш масаласи кун тартибига янги вазифалар қўймокда. Статистик маълумотларга кўра ҳар Йили нанотехнологиялар асосида материаллар яратишга 8-10 млрд. АҚШ доллари, жумладан Европа ва МДҲ давлатларида 2-3 млрд, доллар, саноати юқори даражада ривожланган мамлакатларда 6-7 млрд, доллар маблаг сарфланмокда.
Мамлакатимиз мустақилликка эришгач юқори технологияларга асосланган конструкцией материаллар яратишга алоҳида эътибор қаратилиб, бу борада вольфрам асосидаги матсриалларни қайта ишлаш оркали экспортга мўлжалланган янги турдаги конструкцией материаллар яратиш ва юқори технологияли плазмокимсвий усулда олинган ультрадиспсрс кукунлар асосидаги янги матсриалларни ишлаб чикариш бўйича муайян натижаларга эришилди.
Замонавий илмий-техник воситалар ёрдамида қийин эрийдиган мсталларнинг кукунларини олиш ва улардан янги конструкцией материаллар яратиш мухим масалалардан ҳисобланади. Шу жумладан вольфрамнинг ультрадиспсрс кукунларини плазмокимёвий усулда олиш хам бугунги куннинг долзарб вазифаларидан биридир. Плазмокимёвий усулда олинган вольфрамнинг ультрадиспсрс кукунлари механик ва тсхнологик талабларга тўлиқ жавоб бергани сабабли, уларни кўллаш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бундан ташкари ультрадиспсрс кукунлар асосида олинган материалларнинг физик, кимёвий ва технологик хоссалари қаттиқ қотишмали буюмларни яратишга кўйилган талабларга тўлик жавоб бсради. Шунинг учун майда донли структурага эга бўлган материаллар олиш муҳим илмий-амалий аҳамият касб этади. Юқорида кўрсатиб ўтилган маълумотлар мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини изохлайди.
Узбекистан Республикаси Прсзидентининг 2006 йил 14 декабрдаги ПҚ- 530-сон «Республика вольфрам конларининг минерал хом ашё базасини янада ривожлантириш тўғрисида»ги Қарори ва 2011 йил 29 июлдаги ПФ-1590-сон «Тайёр махсулотларни, ташкил қилувчи буюмларни ва матсриалларни ишлаб чикаришнинг локаллаштирилишини 2011-2013 йилларда саноат коопсрацияси асосида чукурлаштириш чора-тадбирлари» Фармони ҳамда мазкур фаолиятга тсгишли бошка мсъёрий-хукукий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади қийин эрийдиган мсталларнинг ультрадиспсрс кукунларини ишлатган ҳолда конструкцией материаллар яратиш ва вольфрамнинг ультрадиспсрс кукунларини саноат миқссида ишлатиш учун назарий ва амалий асослашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгнлиги қуйидагилардан иборат:
қийин эрийдиган мсталларнинг ультрадиспсрс кукунларини олиш учун янги плазмокимсвий реактор конструкцияси ишлаб чикилган;
қийин эрийдиган мсталларнинг майда донали кукунларидан тайёрлан-ган қаттиқ қотишмали матсриалларни прссслаш ва пишириш технологияси ишлаб чиқилган;
биметалл кссувчи ҳамда штамплаш асбобларини тайёрлаш ва тезкссар пўлатли асбобларнинг тсрмик ишлов бсриш усуллари ишлаб чиқилган;
плазмотрон рсакторида буғланиш яширин иссиқлиги бир текисда камайиши ва жараённинг боришини таъминлайдиган технология ишлаб чиқилган;
биметалл композитлар оптимал структуравий шаклланиши хисобига мсталлга ишлов бсрувчи асбобларнинг ишончли ишлашини таъминловчи тезкссар пўлатга тсрмик ишлов бсриш усули ишлаб чикилган.
ХУЛОСА
«Вольфрамнинг ультрадиспсрс кукунларидан фойдаланиб конструкцией матсриаллар яратиш» мавзусидаги докторлик дисссртацияси бўйича олиб борилган тадқикотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Қайнаётган суюқлик-газ муҳитидаги заррачалар ҳаракатининг аэродинамик жараёнларини ўрганиш оркали ПУВ-300 рсактори соплосидан оқим ўртача тезлигининг пасайиш жадаллигини баҳолаш илмий асосланди ва уни асосий технологик парамстрлари ўзгариш қонуниятларини аниқ ифодалай оладиган математик модель танланди. Аниқланган асосий термодинамик омиллар: нурланиш қуввати, иссиклик ўтказувчанлик, плазма импульсининг давомийлиги ва зичлик боғлик равишда яширин иссиқлиги ўзгариши ҳамда қонуниятлари ультрадиспсрс кукунлардан олинадиган матсриалларнинг таркибини ҳисоблаш учун хизмат килади.
2. Технологик жараёни учун иссиқлик физикаси хисоби ва тахдили асосида ПУВ-300 курилмаси плазмокимёвий рсакторининг ишлаш рсжими ва конструкциясини аниклаштиришга эришилди: ток ёйи 0,45 дан 0,55 КАгача, ёй кучланиши 380 дан 410 Вгача, плазмотрон оркали ўтадиган водород сарфи 60 дан 70 м3 гача, вольфрам ангидридини транспортировка-лаш учун водород сарфи 2 дан 4 м3/ч гача, плазмотрондаги сув сарфи 2,15 дан 3,6 м3/ч гача ошганининг аниқлангани янги конструкциядаги рсакторларни ишлаб чиқишда асосий кўрсаткич сифатида хизмат килади.
3. Технологик жихозларнинг ишлаб чиқариш самарадорлигини сезиларли ошириш имконини бсрувчи, қийин эрийдиган мсталларнинг ультрадиспсрс кукунларини олиш учун биринчи марта янги плазмокимсвий реактор ишлаб чиқилди. Бу барча турдаги металлардан ультрадиспсрс кукунларини ишлаб чикишда муҳим аҳамият касб этади.
4. Бугланиш яширин иссиклиги микдорини хисоблаш учун плазмотрон рсакторининг физик модели ишлаб чиқилди. Бу иссиқлик алмашинув жараёнини тадқиқ қилишда ва плазмотрон конструкциясини такомиллаштиришга хизмат килади.
5. Структура шаклланишида муҳим энергетик омил ҳисобланган нур-ланиш кувватининг ортиши плазмотрон рсакторида яширин бугланиш иссиклиги ортишига сезиларли таъсир кўрсатиши аникланди. Модда иссиқлик ўтказувчанлигининг ўзгариши плазмотрон рсакторида яширин бугланиш иссиклигининг секин камайишига олиб келади, модда зичлигининг ортиши эса яширин бугланиш иссиклигининг бир тскис пасайишига олиб кслиши кузатилди, натижада структура шаклланиш жараёнини максадли бошкариш имкони яратилди.
6. Кукунларни сақлаш учун термик ишлаш тартиблари таклиф қилинган. Кукунлар таркибидаги кислороднинг микдори 20 сутка давомида 2,0-2,65 % га етиши ва ксйин ўзгармасдан колиши аниқланди. Вольфрам кукунида кислород микдорини камайтириш учун маҳсулотни рсакторнинг ўзида ўрнатилган графитли ёки мсталлматоли фильтрларда тутиб қолиш технологияси ишлаб чиқилди. Рсакторга хом ашё билан биргаликда углеводородларни киритиш хамда ишчи бўшлиқка юборилаётган газни бензин оркали пуркаш усули ишлаб чикилди. Бу рсакторларнинг ишлаш самарадорлигини ошириш имконини яратди.
7. Вольфрам ультрадиспсрс кукунларини қўллаган ҳолда биметал кесувчи ва штамплаш асбоблари ишлаб чиқиш усули ишлаб чикилди. Бу биметалл кесувчи асбоб ва штампларнинг кўлланиш сохасини кенгайтириш имконини бсради.
8. Биметалл композитлар оптимал структуравий шаклланиши ҳисобига мсталлга ишлов бсрувчи асбобларнинг ишончли ишлашини таъминловчи тезкесар пўлатнинг термик ишлаш усули таклиф этилди. Бу тезкесар пўлатлардан ясалган асбобларнинг хизмат муддатини ошириш имконини беради.
9. Қуйма биметалл қаттик қотишмали асбобни термик ишлаш техноло-гиясини соддалаштирувчи ва асбоб тургунлигининг 30-40 % га ошишига са-баб бўладиган термик ишлаш усули таклиф килинди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Ҳозирги вақтда жаҳоннинг кимё ва нефть-кимё саноати ривожланган мамлакатларида металлар коррозияси натижасида етказиладиган зарар ишлаб чиқариладиган металлар йиллик микдорининг 20 фоизини ташкил килади. Ишлаб чиқаришни янада кенгайтириш режалари ва ишлаб чиқарувчи ташкилотларнинг модернизация қилинишида ўз-ўзидан полимер материаллари ва металларнинг хизмат қилиш доирасини ошириш муаммоси келиб чикмоқда1.
Республикамиз мустақилликка эришгандан кейинги йилларда қишлоқ хўжалигида, маиший хизмат ва ишлаб чиқаришда ишлатилувчи металл трубаларни коррозиядан асраш бўйича кенг камровли тадбирлар амалга оширилиб, бу йўналишда, жумладан, сифатли ингибиторлар ишлаб чиқариш, уларни коррозияга карши курашишда ва полимер материалларининг эксплуатацией даврини узайтиришда қўллашда муайян натижаларга эришилди.
Бугунги кунда жаҳонда ингибиторларни ишлаб чиқаришда хозирги кунда асосий хом ашё сифатида пиридин асослари, қуйи ва юқори молекулали бирикмаларнинг аминлари ва оксиаминлари, синтетик ёғ кислоталари, юкори молекулали спиртлар, хинолин асослари, имидозолинлар, тиомочевина ва уротропин хосилалари, фосфор тутган бирикмалар хамда синтетик каучук ишлаб чикаришда ҳосил бўлган кўшимча махсулотлар, коксокимё ва нефт кимё маҳсулотлари ишлатилади. Шу мақсадда ингибитор ва антиоксидантларнинг янги турларини яратиш бўйича кўпгина илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмокда. Қўлланилаётган ингибиторларга бўлган талабнинг ўсиб бориши, етакчи технологияларга асосланган универсал ингибиторларни яратиш мақсадга мувофиқлигини кўрсатади. Келтирилган муаммоларни хал килишда янги хомашёлар ва нанотехнологиялар асосида талаб этилган хусусиятларга эга бўлган олигомер таркибли ингибиторларни олиш технологиясини яратиш ва ишлаб чикариш долзарб муаммолардан хисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «Узбекистан Республикасининг саноатини ривожлантириш устунлари тўғрисидаги» ва 2009 йил 12 мартдаги ПҚ-1072-сон «Кимё саноати корхоналарини модернизация килиш, техник ва технологик кайта жиҳозлаш дастури тўғрисида»ги карорлари хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг макса ди таркибида азот, фосфор ва олтингугурт тутган олигомерлардан куп функцияли антиоксидантлар, коррозия ингибиторлари олиш технологияларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
госсиполнинг олигомер таркибли ҳосилалари, полиметиленди(тио)-амидофосфатлар, эпихлоргидрин билан ди(тио)амидофосфатлар олигомерлари ва диметилтерефталатнинг полиэтиленполиамин билан олиго-мерлари асосидаги органик кимёвий кўшимчаларнинг физик-кимёвий хосса-лари ва тузилиши аникланган;
олинган N-, S- ва Р-сақловчи олигомер ингибиторларининг полимер материаллар ва металл маҳсулотларининг физик-кимёвий ва механик хоссаларига таъсири аниқланган;
госсипол асосида синтез килинган олигомерли антиоксидантларнинг эффективлиги фенол асосидаги ишлаб чикаришда кенг кўлланиладиган антиоксидантлар билан тақкосланган ва уларнинг сифат ва микдор таъсири ва кимёвий боғлардаги фарқлари асосланган;
олинган олигомер таркибли коррозия ингибиторларининг металларда хлорид ва сульфид кислота муҳитларидаги ингибирлаш хоссалари аникланган;
металларни коррозиядан химояловчи олигомер таркибли коррозия ингибиторларини хамда полимерлар баркарорлигини ошириш учун антиоксидант махсулотларини олиш технологиялари яратилган.
ХУЛОСАЛАР
1. Госсиполнинг эпихлоргидрин ва аллилтутган бирикмалар билан реагентларининг хар хил шароит ва нисбатларда олигомер антиоксидантлар олиш усуллари тавсия этилди.
2. Таркибида N-, S-, Р-тутган полифункционал олигомер
антиоксидантлар ва коррозия ингибиторлари тавсия килинди ва улар асосида госсиполнинг олигомерли ҳосилалари, полиметиленди(тио)амидофосфатлар, эпихлоргидрин билан ди(тио)амидофосфатлар асосидаги олигомерлар, диметилтерефталат билан полиэтиленполиамин олигомерлари олинди.
3. ИҚ-спектри, масс-хроматография, дифференциал-термик ва бошқа анализ усуллари асосида олигомер антиоксидантларнинг полиэтилен деструкциясида ингибирлаш активлиги ўрганилиб, улар полимерларнинг термооксидланишини тўхтатишини ва самарадорлиги бўйича амалиётда қўлланиладиган «Ирганокс-1010» ўрнига тавсия килинди.
4. Стабилизацияланмаган ва стабилизацияланган ҚЗПЭ ни хар хил босимдаги молекуляр кислородни ютиш кинетикаси ўрганилиб, пероксид ва гидропероксидлар ҳосил бўлишига карамай олигомерли антиоксидантлар полимер композицияларида деструкция жараёнини тўхтатиш имконини беради.
5. Госсипол асосидаги олигомер антиоксидантлар СКИ-3 и СКМС-30 АРКМ-15 резина коришмаларида антиоксидантлик хосаларини намоён килиши натижасида Ирганоск-1010 антиоксиданта ўрнига ишлатишга тавсия килинди.
6. Олигомер стабилизаторларнинг аралашмалари СКИ-3 и СКМС-30 АРКМ-15 каучукларига кўшилганда, уларнинг аралашмаларида синергизм ҳодисаси кузатилиб индивидуал стабилизатор самарадорлигидан 2,4-3 маротаба баланд бўлиши билан изоҳланади.
7. Олиб борилган тажрибалар асосида олигомер коррозия ингибиторларининг ингибирлаш қобилиятини баҳолаш ўрганилганда, уларнинг коррозиядан ҳимоялаш самарадорлиги 98-99% эканлиги кўрсатилиб, минераллаштирилган муҳитда ИК-4 ва ИК-5 ингибиторлари, кислотали муҳитда эса ИК-3 ингибиторларини ишлатишга тавсия этилди.
8. Изланишлар натижасида олигомер антиоксидантлар ва коррозия ингибиторларини олиш технологияси таклиф этилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда бутуй дунёда гидрометаллургия, оқова сувлар ва ишлаб чиқариш эритмаларини тозалаш, сувни тайсрлаш жараёнларида ион алмашинувчи полимсрлар кенг қўлланилмокда. Сорбцион ва селективлик хоссалари юкори бўлган ион алмашинувчи полимсрларни ишлаб чикиш ва уларнинг эксплуатацией хоссаларини бошқаришнинг замонавий усулларини яратиш долзарб муаммолардан бири бўлиб қолмокда1.
Республикамизда мустақиллик йилларида фурфурол, бензогуанидин ва полиэтиленполиамин иштирокида поликонденсациялаш йўли билан мис, молибден ионларига нисбатан танловчан хусусиятли комплекс ҳосил қилувчи кучеиз асосли анионит яратиш; фурфурол ва ароматик халқалар тутган бирикмалар асосида янги поликодснсацион турдаги ионитлар олиш, уларнинг кимёвий ва термик таъсирларга чидамлилигини ошириш йўналишларида илмий ишлар олиб боришга алохида эътибор каратилди.
Жаҳонда стирол, дивинилбснзол, акрил кислотаси, акрилонитрил, винилпиридин каби мономсрлар асосида полимсризацион турдаги ион алмашинувчи полимсрлар олиш технологиялари йўлга кўйилган. Ион алмашинувчи полимсрлар ишлаб чиқишда қатор, жумладан, қуйидаги йўналишларда тсгишли илмий ечимларни асослаш зарур: юқори хароратга ва кимёвий таъсирларга чидамли, механик мустаҳкам ион алмашинувчи полимсрлар олиш усулларини ишлаб чикиш; сорбцион, сслсктивлик ва эксплуатацией хоссалари юқори бўлган ион алмашинувчи полимсрлар олишнинг мақбул шароитларини аниклаш; махаллий хом ашслар асосида мавжуд мономсрлардан фойдаланиб, янги ион алмашинувчи полимсрлар олиш технологияларини яратиш долзарб муаммоларга каратилган тадқиқотлар олиб борилмокда.
Узбеки стон Рсспубликаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «Узбекистан Рсспубликасининг саноатини ривожлантириш устунлари тўғрисида»ги, 2009 йил 12 мартдаги ПҚ-1072 сонли «Ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техникавий ва технологик қайта жихозлаш бўйича энг муҳим лойиҳаларни амалга ошириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида»ги ва 2015 йил 11 фсвралдаги ПҚ-2298-сон «Тайёр маҳсулот, бутловчи маҳсулот ва матсриаллар ишлаб чикаришни маҳаллийлаштириш дастури тўғрисида»ги қарорларида ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда бслгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади термо-кимё-радиацион барқарор поликонденса-цион турдаги ион алмашинувчи полимсрлар олиш технологиясини яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
дифениламин ва фурфуролни поликонденсациялаш йўли билан оғир металл ионларига комплекс хосил килувчи хоссали тсрмо-кимёвий барқарор кучсиз асосли анионит олиш усули ишлаб чикилган;
ионоген группаларни киритиш учун дифснилоксидни фурфурол билан поликондснсациялаб, янги полимер матрицаси яратилган;
дифснилоксид ва фурфуролни поликонденсация рсакциясини бошланғич мономсрлар, катализатор табиати ва концснтрацияси, реакция темпсратураси ва бошкаларга боғлиқлиги аниқланган;
олинган полимерии сульфирлаш ва фосфориллаш рсакцияларини технологик жараёни ишлаб чиқилган;
сульфокўмир билан олинган сульфокатионитни натрий, кальций, магний ионларига нисбатан сорбцион хоссалари, ишчи интервали, механик мустахкамлиги аникланган;
фосфорли катионит таркибида мис ионлари тутган оқова сувлардан мис ионларини динамик шароитда сорбциялаши, катионитнинг регенерация технологияси такомиллаштирилган.
ХУЛОСАЛАР
1. Дифсниламиннинг фурфурол билан поликондснсациялаб юқори тсрмо-кимё баркарорликка эга бўлган кучсиз асосли анионит олиш усули ўрганилиб, олинган полимсрнинг хоссаларига реакция темпсратураси, бошланғич моддалар нисбатлари, катализаторнинг табиати ва концснтрацияси ва бошкалар таъсири тадкик қилинган, унинг асосида кучсиз асосли анион алмашинувчи полимер синтезининг оптимал шароитлари тавсия этилган.
2. Дифснилоксидни фурфурол билан биргаликда поликондснсациялаб янги полимер олиш жарасни ўрганилиб, полимерии сульфирлаб тсрмо-кимё барқарорлиги ва механик мустахкамлиги билан фаркланадиган янги полифункционал СКДФ сульфокатионит, монофункционал сульфо-катионит, макроговак сульфокатионит тавсия этилди.
3. Янги фосфорли нордон полимерии олиш учун дифснилоксидли-фурфуролли полимерии фосфориллаш рсакцияси ўрганилиб, фосфорли нордон катионит хоссаларига фосфорилловчи агент табиати ва концснтрацияси, фосфориллаш рсакцияси давомийлиги, катализатор концснтрацияси ва табиати таъсири аниқланди.
4. Монофункционал, полифункционал ва макроговакли сульфокатионитлар, хамда фосфорли нордон группалари бор катионит олиш имконияти аникланди. Полимсрнинг говакли структурасини хисоблаш учун Браунэр, Эммит, Теллер (БЭТ) тенгламаларидан фойдаланиб, катионитнинг ғовакли характсристикалари ҳисобланди, уларнинг қиймати олинган ионитнинг макроғовакли катионитларга мансуб кўрсатиб бсрилди.
5. Олинган ионитларни сувда, ҳавода ва ишкор, кислоталар сувли эритмаларида тсрмик, кимёвий таъсирларга юқори баркарорлиги билан характсрланиши аникланиб, уларни сувда ва хавода Со60 у-нурланиши таъсири остида асосий хоссалари ва структурасининг ўзгариши 500 рад/сек доза билан 25°Сда нурлантирилганда ионитларни радиация таъсирига баркарорлиги кўрсатилди.
6. Олинган полифункционал сульфокатионитининг Н -»Na' ва Na+->Ca2’ алмашинишида диффузия тенгламасидан фойдаланиб кинстик характсристикалари тадқик қилиниб, аник амалда қўллаш объсктлари аниқланди.
7. Тажриба-саноат шароитларида полифункционал сульфокатионитини олиш принципиал технологик схсмаси таклиф этилди. Сульфокатионитни олиш технологияси яхши натижалар билан ишлаб чиқариш шароитларида «Фаргона кимё заводи» МЧЖда синалди ва СКДФ сульфокатионитининг тажриба партияси чиқарилди. Сульфокатионитнинг олинган тажриба партияси ишлаб чиқариш шароитларида «Қўконсупсрфосфат» ОАЖ, «Қўқонспирт» И.Г.Т. ОАЖ ва «SARBON BARAKA BIZNES» МЧЖ қозонхона цехларида сувни юмшатиш жараёнларида, шунингдек «Узметкомбинат» АЖда ишлаб чикариш айланма сувларини тозалаш жараёнларига тадбик этилди. Қўллашдан кутилаётган иқтисодий самара йилига 330 млн.сўмни ташкил килди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда дунёда 20% дан ортик бино ва иншоотлар ёнғин асоратида фойдаланиб бўлмас ҳолатига келади. Уларда қўлланиладиган қурилиш материалларини ёнғинга чидамлилигини ошириш учун фосфор, олтингугурт ва хлор тутган олигомерлари билан ишлов берилади. Қурилиш материалларига бундай ишлов бериш 2016 йилда 5,4% га ошди. Қурилиш материаллари ва биноларни ёнғинга қарши ишлов беришда ишлатилувчи композицион материаллар реологик ва физик-механик хоссаларини яхшилаш, структура хосил килиш жараёнини ростлаш учун синтетик олигомерлар асосида модификаторлар олиш долзарб муаммодир1.
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда оловбардош материаллар, антикоррозион копламалар олишда полифункционал таъсирга эта органик модификаторлар қўллаш юзасидан кенг камровли тадбирлар амалга оширилиб, бу йўналишда, жумладан, сифатли фосфор-, олтингугурт-, хлор тутган олигомерларни ишлаб чикариш, уларнинг курилиш ва полимер материаллари оловбардошлигини ошириш борасида муаян натижаларга эришилди.
Бугунги кунда жаҳонда таркибида фосфор-, олтингугурт-, хлор гуруҳлари тутган олигомер ва полимер материалларни сифатини ошириш улардан самарали фойдаланиш юзасидан максадли тадқиқотларни амалга ошириш муҳим бўлиб, бу борада, жумладан, куйидаги масалаларга алоҳида эътибор каратилмокда: таркибида олтингугурт тутган полисульфид каучуклари олиш ва герметиклар сифатида қўллаш; фосфор-, олтингугурт тутган олигомер антипиренларни олиш ва ёгоч ва полимер курилиш материалларида қўлланилиши ўрганиб чиқиш; таркибида хлор-, олтингугурт тутган хлорсульфоланган полиэтилен олиш усулини ишлаб чикиш технологияси ва антикоррозион қопламалар сифатида қўллаш усулини ишлаб чиқиш. Шулар асосида ушбу олигомерларнинг физик-кимёвий хоссалари, уларни модификация жараёнлари ва кўлланилиши мумкин бўлган соҳалари изчил тадқиқ этиш ва технологиясини яратиш долзарб масалалардан ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442 сон «2011-2015 йиларда Узбекистан Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида»ги Қарори, 2015 йил 4 мартдаги ПФ-4707-сон «2015-2019 йилларда ишлаб чиқаришни таркибий ўзгартириш, модернизация ва диверсификация қилишни таъминлаш бўйича чора-тадбирлар дастури тўғрисида»ги Фармони ва Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2015 йил 22 январдаги 8-сон «Саноатда ишлаб чиқариш харажатларини кисқартиришга ва махсулот таннархини пасайтиришга дойр кўшимча чора-тадбирлари тўғрисида»ги карори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади фосфор-, олтингугурт-, хлор тутган бирикмалар асосидаги янги олигомерларни, композицион полимер материаллар олишда қўллаш ва олиш технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
маҳаллий хомашёлар асосида фосфор-, олтингугурт-, хлор тутган олигомерлар олинган;
олтингугурт тутган полисульфид каучуклари, фосфор-, олтингугурт сакловчи олигомер антипиренлари ва олтингугурт-, хлор тутган хлорсульфоланган полиэтиленларни физик-кимёвий хоссалари аниқланган;
синтез қилинган бирикмаларнинг хоссалари ва тузилиши аниқланган;
фосфор-, олтингугурт-, хлор тутган олигомерлар учун модификаторлар синтези, уларнинг модификацияси ва механик хоссаларга таъсири асосланган;
фосфор-, олтингугурт-, хлор тутган олигомерларнинг физик-механик, герметик, оловбардошлик ва антикоррозион хоссалари аникланган, хамда ушбу олигомерларнинг қўлланилишидаги техник-иқтисодий самарадорлиги аниқланган.
Хулосалар
1. Ҳар хил ПСО асосидаги герметикларни котириш, механик хоссаларини кучайтириш ва кимёвий ўзгаришлар йўли билан модификация килиш технологияси таклиф килинди.
2. Ишлаб чикилган фаоллаштирувчи система иштирокида вулканланиш жараёни механизми таклиф килинди ва юқори деформацион мустаҳкамлик ва адгезион хоссаларига эта ок рангли герметиклар олиш имконияти кўрсатилди. Қотирувчи сифатида pyx оксиди ва марганец диоксиди ишлатилган тиокол олигомерлари асосидаги герметикларнинг термик хоссалари ТГ ва ДТТ орқали ўрганилди. Қотирувчи сифатида pyx оксиди ишлатилган герметикларда марганец диоксиди ишлатилган герметиклар билан солиштирилганда вулканловчи тўр хосил бўлишининг турли хоссаларига боғлик бўлган термик ва релаксация хоссалари паст эканлиги аниқланди.
3. Ёғоч ва полимерларни мақсадли янги антипиренлар синтез килишни кенг имконини яратувчи фосфор тутган композициялар билан оловдан химоя килиш жараёнининг механизми таклиф этилди.
4. АР-100, АР-110, АР-120, АР-130, АР-140, АР-150 и АДж-1, АДж-2, АДж-3, маркали олигомер антипиренлар асосида ёгоч ва полимерларни оловдан ҳимоялаш тажрибалари ўтказилди. Аниқландики, ўзининг самарадорлиги билан олинган антипиренлар чет эллик аналоглар билан бир хил хоссага эта, шу билан бирга антипиренларда кутбли функционал гурухлар билан боғлик қонуниятлар хам аниқланилди.
5. Ҳар хил системалар билан қотирилган ва ёгоч билан полимерии оловдан химоялаш самарадорлиги юқори бўлган гурухлар ўтказадиган, фосфор тутган олигомерлар асосида оловдан химояловчи таркиб ишлаб чиқилди. Антипиренлар сифатида АР-100, АР-НО, АР-120, АР-130, АР-140, АР-150 и АДж-1,АДж-2, АДж-3 таркибли олигомерлар ишлатилиши тавсия этилди.
6. Хлорсульфоланган полиэтиленни фосфор ва олтингугурт сакловчи бирикмалар асосида олинган модификаторлар билан таъсирлашуви ўрганилди. Кўрсатилдики, натижада полимер хар хил адгезион фаол функционал гуруҳларга эга бўлади.
7. Фосфор- азот тутган бирикмалар билан модификация килинган хлорсульфоланган полиэтилен асосидаги таркибларнинг адгезия структура-сини ҳосил қилиши ва адгезия мустаҳкамлигига таъсири аниқланди.
8. Композиция модификацияси натижасида олинган адгезив коплама-ни структураси ўрганилди. Модификация натижасида юзанинг кескин ўзга-риши кўрсатилди. Ушбу структура юза билан таъсирни кучайиши натижасида адгезион мустахкамликни ошишига олиб келди.
9. Махаллий хомашёлар асосида Р, S, CI- тутган бирикмалар олиш технологияси ишлаб чиқилди ва МЧЖ «QAYUM НОЛ SER.VIS», МЧЖ «KAFOLAT REZINA», Тошкент МГБ да амалиётга жорий этилди. Олинган Р, S, CI- тутган бирикмалар агрессив таъсирларга, атмосфера таъсирларига ва юқори оловбардошликка эга.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахонда целлюлоза маҳсулотларининг ишлаб чиқарилиши 10% га ва унга бўлган талаб 11% га ошди. Шу билан бирга целлюлоза асосидаги композицион полимер материалларга ҳамда қоғоз ва қоғоз маҳсулотларга бўлган таълаб 7% га, уларнинг экспорти эса 16,3% га ўсди. Жумладан, ёзув ҳамда гигиеник қоғозлар экспорти 11,720 минг тоннадан 32,260 минг тоннага кўпайди. Йирик ишлаб чиқарувчи давлатлар АҚШ, Бразилия, Япония, Финландия, Россия саналади1.
Республикамизда мустақиллик йилларида целлюлоза ва улар асосидаги маҳсулотлар ишлаб чиқариш корхоналари модернизация қилиниб, маҳаллий хомашёлар асосида целлюлоза ва унинг оддий, мураккаб эфирларини олиш хамда ёзув ва ўрам коғозлари композицияси таркиб ва технологияларини яратишда, уларнинг сувга, кислоталар ва ишкорларга чидамли турларини кўпайтиришда кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилиб, муаян натижаларга эришилди.
Бугунги кунда жахонда целлозанинг янги хосилаларини хамда унинг маҳсулотларини синтез қилиш, реакцион фаолликларини ва улар асосида юқори сифат кўрсаткичларга эта бўлган целлюлоза эфирлари хамда композицион махсулотларини яратиш долзарб вазифалардан хисобланади.Целлюлозани олиш даврида турли факторларнинг унинг деструктив ҳолатларига таъсирини бартараф этишга каратилган жараёнлар, уларга таъсир этувчи бир нечта параметрларнинг таъсирини ўрганиш, нано ўлчамли композиция таркибини яратиш, сувга, органик эритувчиларга баркарор ёзув қоғозлар олиш технологияларини яратиш, кимёвий кайта ишлаш учун зарурий хомашё хисобланган целлюлоза ва ундан карбоксиметилцеллюлоза (Na-КМЦ), нитроцеллюлоза (колоксилин) олиш мумкинлигини тадқиқотлар оркали кўрсатиб бериш каби долзарб масалалар бўйича илмий ишлар олиб борилмокда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 15 июлдаги ПК-916-сонли «Инновацион лойиҳалар ва технологияларни ишлаб чиқаришга қўллашни рағбатлантириш бўйича кўшимча чора-тадбирлар» ва 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «Ўзбекистон Республикасининг саноатини ривожлантириш устунлари тўғрисидаги» ва 2009 йил 12 мартдаги ПҚ-1072-сон «Кимё саноати корхоналарини модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш дастури тўғрисида» ги карорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади таркибида целлюлоза сакловчи хом ашёлар асосида кимёвий кайта ишлашга яроқли бўлганкомпозицион полимер материалларолиш технологиясини яратишдан иборат.
Тадқиқотининг илмий янгилиги қуйдагилардан иборат:
терак дарахтидан кимёвий қайта ишлашга яроқли бўлган целлюлоза ва унинг асосида нитроцеллюлоза (коллоксилин) яратилган;
топинамбур ўсимлигининг поя қисмиданреакцион фаол бўлган целлюлоза олиш имкониятлари кўрсатилиб ва унинг асосида карбоксиметилцеллюлоза ҳамда ацетатцеллюлоза олинган;
тўқимачилик корхоналарининг толали чиқиндилари асосида кимёвий кайта ишлашга ярокли бўлган целлюлоза ишлаб чиқилган;
терак дарахти, топинамбур ўсимлиги пояси хамда тўқимачилик корхоналарининг толали чиқиндиларидан олинган целлюлозалар асосида техник карбоксиметилцеллюлозанинг ҳар-хил соҳалар учуй ишлатиладиган бир нечта маркалари яратилган;
топинамбур ўсимлиги целлюлозаси асосида фармацефтика ва озиқ овқат саноати учун юқори тозаликка эта бўлган КМЦ олиш технологияси яратилган;
саноат миқёсида Na-КМЦнинг бир нечта маркаларини «Моноаппарат» усулида ишлаб чиқариштехнологиясияратилган;
топинамбур ўсимлигининг пояси асосида олинган целлюлозалардансифатли ёзув қоғозлари олиш технологияси яратилган.
Хулосалар
1. Марказий - Осиё терак дарахтидан ишқорий усулда кимёвий кайта ишлашга яроқли бўлган целлюлоза олинди. Целлюлоза олиш жараёнига, целлюлозанинг унумига ва унинг физик-кимёвий кўрсаткичларига турли хил параметрларнинг (вакт, концентрация, температура) таъсири ўрганилди ва жараённинг мукобил шароитлари тавсия этилди.
2. Топинамбур ўсимлигининг устки поя кисмидан ишқорий усул ёрдамида кимёвий кайта ишлашга ярокли бўлган целлюлоза олинди ва жараёнга хар хил технологик парометрларнинг таъсири ўрганилди. Топинамбур ўсимлигининг поя қисмида 40-45% целлюлоза борлиги кўрсатилди.
3. Терак дарахтидан ва топинамбур ўсимлигининг поясидан олинган целлюлозаларнинг физик, кимёвий ва структура тузилишлари замонавий усуллар (ИК-спектроскопия, рентген, электромикроскопик, элемент анализ ва б.к.) билан таҳлил килинди. Олинган целлюлозаларнинг сифат кўрсаткичлари ёғочдан олинган целлюлозадан фарқ килмаслиги кўрсатилди.
4. Терак ёгочидан ва топинамбур ўсимлигининг поясидан олинган целлюлоза асосида уларнинг оддий ва мураккаб эфирлари -карбоксиметилцеллюлоза (КМЦ), нитро ва ацетатцеллюлозалар олинди. Олинган эфирларнинг кўрсаткичлари замонавий усуллар билан тахлил килиниб, уларнинг хоссалари маълум ҳом ашёлар (ёгоч ва пахта линти) дан олинган эфирларидан фарк килмаслиги кўрсатилди
5. Терак ёгочидан ва топинамбур ўсимлиги поясидан олинган целлюлозалар асосида лаборатория шароитида когоз олиш мумкинлиги аниқланди ва уларнинг технологиялари таклиф килинди.
6. Ишлаб чиқилган целлюлоза олиш технологиялари “Улуг Жахон Барака” Узбекистан - Хитой кўшма корхонасида хамда “Наманган қоғози” МЧЖ да амалиётга жорий килинди.
7. Ишлаб чиқилган ярим целлюлоза асосида “Рубероид” МЧЖ да рубероид маҳсулотини олиш жорий этилди. Олинган рубероид сифат кўрсаткичлари ГОСТ талабларига жавоб бериши кўрсатиб берилди.
8. Топинамбур ўсимлигидан олинган целлюлоза асосида КМЦ олишнинг янги моноаппарат усули ишлаб чиқилди ва бу усул Наманган шахрида жойлашган “Карбонам” МЧЖ да саноатга жорий этилди. Таклиф этилаётган усул билан КМЦ олинганда мавжуд усулга нисбатан юкори самарадорликка эга эканлиги кўрсатилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги вақтда дунё миқёсида табиий газ захиралари 144 трлн.м3 ташкил этади, шундан 1,5-2,0% кимёвий қайта ишланмокда. Табиий газни қайта ишлаш учуй қатали-заторлар ва лиги замой талабларига жавоб берувчи технологик жараёнларни яратиш ҳозирги куннинг долзарб муоммосидир. Ҳозирда дунё бўйича этиленга нисбатан йиллик эҳтиёж 150 млн. тоннани, винилхлоридга бўлган талаб 42 млн. тоннани, винилацетатга нисбатан эса 3.8 млн.тоннани ташкил этади
Республикамиз мустақилликка эришгандан сўнг метанни каталитик окси-конденсатлаш, ароматлаш ҳамда ацетиленни гидрохлорлаш, гидратлаш, ацетил-лаш жараёнлари учун юқори унумдорлик ва селективликка эга бўлган, бар-қарорлиги юқори, турғун, мустахкам, фаол ва нисбатан арзон, коксланишни камайтирадиган катализаторлар яратиш, шу билан бирга каталитик курил-маларнинг ишчи параметрларини махсулотларнинг максимал унуми бўйича оптималлаш, жараёнларнинг технологик параметрларини ва реакторларини моделлаштириш, энергия ва ресурстежамкор, чикиндисиз технологиялар яратиш борасида кепг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилиб, муайяп натижаларга эришилди.
Бугунги кунда жаҳон миқёсида ацетон, винилацетат, винилхлорид, этилен, суюқ ёқилғи каби моддалар ишлаб чиқаришга, бу борада, жумладан, қуйидаги масалаларга эътибор каратилмокда: метанни каталитик оксиконденсатлаш, ацетиленни гидрохлорлаш, гидратлаш ва ацетиллаш. Бу жараёнларни амалга ошириш учун эффектив технология ва курилмалар билан жиҳозлашнинг физик-кимёвий ва термодинамик асосларини, идеал сиқиб чиқарувчи реакторнинг математик моделини яратиш ҳамда жараёнларнинг оптимал технологик параметрларини аниклаш йўли билан этилен, суюқ ёқилғи, винилхлорид, ацетон, винилацетат олиш жараёнларининг энергия ва ресурстежамкор кам чиқиндили технологияларини яратиш.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 15 июлдаги ПҚ-916-сонли «Инновацион лойиҳалар ва технологияларни ишлаб чикаришга қўллаш-ни рағбатлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар» ва 2009 йил 11 мартдаги ПҚ-1071-сонли «Кимё саноати корхоналари курилишини жадаллаштириш ва янги турдаги кимё махсулотлари ишлаб чиқаришни ўзлаштириш бўйича чора-тадбирлар дастури» тўғрисидаги, 2009 йил 12 мартдаги ПҚ-1072-сонли «Ишлаб чиқаришни модернизация килиш, техникавий ва технологик кайта жихозлаш бўйича энг муҳим лойихаларни амалга ошириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида»ги қарорларида ва бошка меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади: метанни қайта ишлаш учун юқори унумдорлиги ва коксланишни камайтирадиган барқарор катализаторларнинг таркибини ва олиш технологиясини яратиш ҳамда жараёнларнинг технологии параметрларини ва реакторларини моделлаштириш ҳамда оптималлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмин янгилиги куйидагилардан иборат:
дифференциал реактор шароитида яратилган катализаторлар иштирокида реакцияларнинг кинетик қонуниятлари ва жараёнлар боришининг макбул шароити аниқланган ҳамда реакцияларнинг бориш механизмлари таклиф этилган ва жараёнларни ифодалайдиган кинетик тенгламалар танланиб, улар-нинг адекватлиги асосланган;
метанни каталитик оксиконденсатлаш, ароматлаш, ацетиленни гидрат-лаш, гидрохлорлаш, ацетиллаш реакцияларининг бориши термодинамик жиҳат-дан асосланган;
метанни қайта ишлаш жараёнларининг термодинамик асослари яратилган ҳамда кинетик ва иссиқлик баланс ночизиқли тенгламалари асосида катализа-торнинг зич қатламида қурилманинг технологик параметрлари оптималлаш-тирилган;
ташқи диффузия режимида ишловчи бир поғонали адиабатик курилмада метанни каталитик оксиконденсатлаш жараёни технологияси ишлаб чиқилган;
метандан Сг- ва ароматик углеводородлар ҳамда ацетилендан винилхлорид, ацетон ва винилацетат синтези унумини оширишга имкон берувчи шароитлар, юкори танлаб таъсир этувчи ва ишлаш муддати юқори бўлган катализаторлар таркиби аниқланган ва олиш технологияси ишлаб чикилган;
этилен, суюқ ёқилғи, ацетон, винилхлорид ва винилацетат синтези технологик параметрлари ишлаб чикилган.
Хулосалар
1.Маҳаллий хомашёлардан метанни оксиконденсатлаш реакцияси учун [(Mn2O3)x·(KCl)y·(ZrO2)z ва (Mn2O3)x·(Na2MoO4)y·(ZrO2)z]; каталитик ароматлаш реакцияси учун [5,0% Mo*1,0% Zr*1,0% Zn/бентонит], ацетиленни каталитик гидрохлорлаш реакцияси учун [(ZnCl2)x·(FeCl3)y·(CuCl)z ], гидратлаш учун реакцияси учун [(18,0 % CdF2, 2,0 % AlF3, 5,0 % Cr2O3, 75,0% Al2O3 ва 10,0 % ZnO, 5,0 % Ni2O3, 5,0 % Fe2O3, 80,0 % Al2O3)], ацетиллаш реакцияси учун [(ZnO:CdO:ZrO2/керамзит)] таркибли термик барқарор, юқори фаоллик,селективлик ва унумдорликка эга бўлган, кокс ҳосил бўлишини камайтириши билан характерланадиган мақбул катализаторлар таклиф этилди.
2. Дифференциал реактор шароитида яратилган катализаторлар иштирокида реакцияларнинг кинетик конуниятлари ва жараёнлар боришининг мақбул шароити аниқланди ҳамда реакцияларнинг бориш механизмлари таклиф этилди ва жараёнларни ифодалайдиган кинетик тенгламалар танланиб, уларнинг адекватлиги асосланди.
3. Метанни кайта ишлаш жараёнлари учун эффектив технология ва курил-малар билан жихозлашнинг физик-кимёвий ва термодинамик асослари яратил-ди хамда кинетик ва иссиқлик баланс ночизиқли тенгламалари асосида катализаторнинг зич қатламида қурилманинг технологии параметрлари оптимал-лаштирилди.
4. Метанни каталитик оксиконденсатлаш, ароматлаш, ацетиленни гидро-хлорлаш, гидратлаш, ацетиллаш реакциялари учун жараёнларнинг турли шароитларда ўтишида унумни, конверсияни ва селективликни ҳисоблашга имкон берадиган идеал сикиб чиқарувчи реакторнинг математик модели яратилди, жараёнларнинг макбул технологии параметрлари аникланди ҳамда ташқи диффузия режимида ишловчи бир погонали адиабатик курилмада метанни каталитик оксиконденсатлаш жараёнини амалга оширишнинг илмий асоси ишлаб чиқилди.
5. Метанни оксиконденсатлаб этилен, ароматлаб суюқ ёқилғи, ацетиленни гидратлаб ацетон, гидрохлорлаб винилхлорид ва хлоропрен, ацетиллаб винилацетат олиш жараёнлари реакторлари математик моделлаштирилди.
6. Яратилган катализаторлар иштирокида жараёнларнинг кинетикасини ўрганиш асосида реакцияларининг кинетик моделларини танланди ва бориш механизмлари таклиф этилди ҳамда кинетик моделлар тахлили асосида жараёнлар макбуллаштирилди ва макбул реактор тури танланди, реакторнинг математик модели асосида катализатор катламининг ва заррачаларнинг макбул ўлчами аниқланди.
7. Метанни оксиконденсатлаб этилен, ацетиленни гидратлаб ацетон, гидрохлорлаб винилхлорид ва хлоропрен, ацетиллаб винилацетат олишнинг такомиллаштирилган ва кам чиқиндили, энергия ва ресурстежамкор технологиялари таклиф этилди.
8.Табиий газдан этилен синтез килиш учун марганец-калий-цирконий-керамзитли, табиий газдан этилен синтез килиш учун марганец-молибден-натрий-цирконий-керамзитли, ацетилендан ацетон синтези учун кадмий-хром-фтор-алюминийли, ацетилендан ацетон синтези учун темир-рух-никел-керамзитли, ацетилендан винилацетат синтези учун рух-кадмий-цирконий-керамзитли таркибли катализаторлар таклиф этилди ҳамда уларни ишлаб чиқаришнинг технологик регламентлари тайёрланди ва «Навоийазот» АЖда ишлаб чиқаришга жорий этилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Бугунги кунда дунё миқёсида органик материаллар асосида олинаётган буюмлар турлари 80 миндан ошиб кетди. Улар асосида ишлаб чиқарилаётган буюмларнинг тенг ярмини автомобил шиналари, учдан бир кисмини хар хил шароитда ишлатилувчи резина-техника буюмлари ташкил этади. Ундан бир кисмини эса резина пояфзал ва халк хўжалигида ишлатилувчи ва бошқа буюмлар (медицинада ишлативчи, ўйинчоқлар, спорт анжомлари, узатиш ленталари ва ременлари, рукава, резина суркалган матолар ва улар асосида олинган буюмлар) ташкил килади. Резина-техника буюмларини асосий микдори автомобилсозликда, сув ва хаво транспортларида ишлатилади. Ҳозирги вақтда замоновий автомобилларни бООдан ортик буюмлари композицион органик материаллардан ташкил топган ва унинг умумий огирлиги 120 кг ташкил килади. Демак юқори технологик ва техник хоссаларга эга бўлган органик композиция материаллар таркиби ва олиш технологик жараёнла-рини яратишга илмий тадқикотлар йўналтирилган.
Республикамиз мустақилликка эришгандан кейин кимё саноати ривож-ланишига алохида этибор қаратилиб, бу борада махаллий минерал хом-ашёларни физик-кимёвий хоссаларини аниклаш, кайта ишлаш усулларини ишлаб чикиш, уларни қўллаб композицион органик материаллар таркиби ва улар асосида ҳар-хил шароитларда ишлатилувчи рақобатбардош резина-техника буюмлари, шина олиш технологияларини яратиш борасида кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилди.
Бугунги кунда жахон микёсида каучук ва ингредиентларни янги авлодини яратиш ва улар асосида композицион эластомер материаллар таркиби ва буюмларини олиш устида бир катор илмий ишлар олиб борилмокда: нанозаррачали органик ва ноорганик тўлдирувчиларни яратиш; минерал тўлдиргичларни органик олигомерлар билан модификация килиш технологиясини яратиш; органик тезлаштиргичлар синтези; специфик хоссага эга бўлган композицион эластомер материаллар таркибини тузиш; композицион эластомер материаллар учун диспергатор ва пластификаторлар яратиш; эластомер композициялар асосида наноматериаллар ва улар асосида буюмлар олиш таркиби ва технологиясини яратиш долзарб йўналишларида илмий тадкикотлар олиб борилмокда.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2009 йил 11 мартдаги ПК-1071 сонли «Ангрен иктисодий худудида қишлоқхўжалиги ва автомобил шиналари ва конвейр ленталари ишлаб чиқаршни ташкил қилиш чора-тадбирлари дастури» тўғрисидаги ва 2009 йил 12 мартдаги ПҚ-1072 сонли «2009-2014 йилларда ишлаб чиқаршини техник ва ва технологик кайта куриш мухим лойихаларини амалга ошириш чора-тадбирлари дастури» тўғрисидаги карорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳукуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади бентонитни модификация қилиш, уни қўллаш асосида ҳар хил шароитларда ишлатилувчи резина-техника буюмлари олиш таркиби ва технологияси яратишдан иборат
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
олдиндан қўйилган хосса ва тузилишга эга бўлган тўлдирилган композицион эластомер материаллар ва улар асосида хар хил шароитларда ишлатилувчи резина-техника буюмлари олиш учун, Ўзбекистон бентонитини модификация килиш усуллари ишлаб чикилган;
бентонитни термик ишлов бериш жараёнида физик-кимёвий хоссалари ва структураси ўзгариб эркин радикаллар ҳосил бўлиши аниқланган;
термик ишлов берилган ва кимёвий модификация қилинган бентонит ва каучук структура тузилишлари орасидаги ўзаро боғланиш шароитлари аниқланган;
махсус хоссаларга эга бўлган резина коришмаси тайёрлаш жараёни ва улар асосида резина-техника буюмлари тузулишини шакллантиришда кимёвий модификация қилинган бентонит заррачалари юзасидаги алигомер қатлам ахамияти аниқланган;
умумий ва махсус каучуклар асосида олинган композицион эластомер материаллар пласто-эластиклик, реологик, технологик, физик-механик, динамик ва эксплуатацион хоссаларига модификация килинган бентонит таъсири аникланган;
Ўзбекистон бентонитини модификация килиш, уни қўллаш асосида композицион эластомер материаллар ва хар хил шароитда ишлатилувчи резина-техника буюмлари олиш технологиялари яратилган.
Хулосалар
1 .Структура-кимёвий модификация қилинган Ўзбекистон бентонита қўллаб юқори самарали композицион эластомер материаллар яратиш илмий технологик асослари таклиф килинган. Олинган илмий маълумотлар, олдиндан берилган структура ва хоссага, физик-механик ва эксплуатацион кўрсатгичларга эга бўлган композицион эластомер материаллар олиш технологиясини яратишга асос бўлди.
2.Бентонитни композицион эластомер материалларда тўлдиргич сифатида ишлатиш учун структурна-кимёвий модификация килиш технологияси таклиф килинди. Бентонитга термик ишлов бериш (673К) натижада теплофизикавий ўзгаришлар асосида структураси ўзгариши, яни мой шимиши ва нисбий геометрик юзаси ошиши кўрсатилган. Шу билан бирга парамагнит марказлар ҳосил бўлишига олиб келувчи эркин радикаллар ошиши аниқланган, булар эса «эластомер-тўлдиргич» системасидаги композиция хоссаларига бахо беришга асос бўлиши кўрсатилган.
3.Эластомер композициялари учун паст молекулали полиэтилен ва эски резина асосида олинган олигомерлар асосида модификация килинган бентонитни таклиф килинган ва уни физик-кимёвий хоссалари келтирилган, резинани структураси ҳосил бўлиш жараёнига унинг таъсири тушунтирилган. Юқори термо-радиацияга чидамли эластомер композициялар структурасини шакиллантиришга оралик катламни роли тушунтирилган.
4. Модификация килинган бентонит билан хар хил структурадаги каучуклар молекуласи щртасидаги боғланиш асоси аниқланилган. Тўлдиргичларни структура-адсорбцион фаоллиги билан композицион эластомер материаллар физик-механик хоссалари орасидаги боғлиқлик кўрсатилган.
5. Бентонит асосида яратилган тўлдиргичларни ва уларни бошка ингредиентлар билан комбинацияси эластомеларга аралаштириш жараёнини асослари ўрганилиб, тўлдиргичларни аралашишини тугаши критерияси сифатида иккита нукта аралаштиришни бошланиш харорати ва аралаштиришнинг тугаш харорати нуқтаси айланиш моментига богликлиги кўрсатилди.
6. Бентонит асосида олинган тўлдиргичларни композицион эластомер материаллари технологик ва реологик хоссаларига таъсири ўрганилиб, уларнинг композиция таркибидаги оптимал микдори таклиб ыилинган.
7. Модификация килинган бентонитни каучуклар вулканланиш жараёнига таъсири ўрганилиб ва вулканланиш тўри ҳосил бўлиш механизми тушунтирилган. Модификаторни таркибидаги функционал гурухлар ҳисобига қоришма таркибидаги вулканлаш агентларини микдорини камайтириш натижасида технологик жараённи кискартирилиши кўрсатилган.
8. Бентонит асосидаги тўлдиргичларни вулканизатлар физик-механик хоссаларига таъсири кўриб чикилиб, бошлангич ва термик ишлов берилган бентонит ўртача фаоликга эга бўлган тўлдиргич сифатида каолин ўрнига ишлатиш, модификацияланган бентонит эса фаол тўлдиргич сифатида БС-50 ва БС-75 тўлдиргичлари ўрнига ишлатиш мумкинлигини кўрсатилди. Модификация килинган бентонит эластомерларни юкори хароратда кислород билан реакцияга киришиш жараённини камайтириши аникланган.
Эластомер композицияларини технологик ва техник хоссаларини бентонит тўлдиргичлар ва ингредиентлар миқдорини ўзгартириб бошкариш мумкинлигини кўрсатилган.
9. Бентонит асосида олинган тўлдиргичларни қўллаб эластомер композициялар олиш таркиби ва технологик жараёнлари яратилган. Уларни самараси хар хил шароитда ишлатилувчи резина-техника буюмлари олиш билан исботланган. Диссертация тадқиқоти натижалари «Ўзкимёсаноат» АЖ карашли корхоналарда ишлаб чикаришда синаб кўрилган ва жорий килинган. Иқтисодий самара ингредиентларни махаллийлаштириш ва технологик жараённи кискартириш гисобига йилига 500 млн.сўмни ташкил килади.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда жахон амалиётидаги курилишларда экологик соф материаллардан фойдаланиш, энергиятежамкор технологиялар ва ресурсларни самарали қўллаш хамда бино ва иншоотларнинг сейсмик хавфеизлигини таъминлаш масалалари етакчи ўринни эгаллайди. «Тадқиқотларга кура, ер шарининг 30 % ахолиси, мустахкамлиги кичик махаллий материаллардан тикланган уйларда, қишлоқ жойларида яқин 50 % турар-жой уйлари ва ёрдамчи хоналари мустахкамлиги кичик материаллардан курилган»1. Бу борада дунёнинг ривожланган мамлакатларида маълум ютукларга эришилган бўлиб, бино ва иншоотларни лойихалашда мустахкамлик ва зилзилабардошликни таъминлаш учун конструктив ечимлар ва антисейсмик чора-тадбирларни ишлаб чиқиш хамда хисоблаш усулларини такомиллаштиришга алохида эътибор каратилмокда.
Республикамиз мустақилликка эришгандан буён қишлоқ жойларида намунавий лойихалар асосида турар уй-жойларни куриш, бино ва иншоотларнинг зилзилабардошлиги, конструкциявий ва сейсмик хавфеизлигини таъминловчи хисоблаш ва лойихалаш усулларини ишлаб чиқишга борасида кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижаларга эришилди. Бу борада бино ва иншоотлар конструкцияларининг заиф жойларини кучайтириш, хисоблаш усуллари, технологиялар ва курилиш меъёрларини ишлаб чикишни алохида таъкидлаш мумкин.
Жахонда зилзилабардош бино ва иншоотларни лойихалаш, экологик соф ва энергия тежамкор курилиш материалларидан конструкциялар яратиш, сейсмик тўлқинни бинога таъсирини ва юз бериши мумкин бўлган шикастланиш хамда зиёнларни камайтириш мухим ахамият касб этмокда. Бу борада махаллий экологик соф мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган хусусий турар-жой уйлари конструкцияларини статик ва сейсмик кучларга хисоблаш усулларини такомиллаштириш, юк кўтарувчи конструкцияларининг кучланганлик-деформацияланувчанлик холатини аниклаш, хисоблашларда биноларни ишлаш шароити реал геометриясини хисобга оладиган фазовий математик моделлар ва алгоритмларини ишлаб чиқиш каби йўналишларда мақсадли илмий изланишларни амалга ошириш, сохадаги мухим вазифалардан бири хисобланиб, мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини изохлайди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 7 январдаги ПҚ-2282-сон «2015 йилда Қишлоқ жойларда намунавий лойихалар бўйича якка тартибдаги уй-жой қурилиши дастури ва 2016 йилги қурилишнинг асосий параметрлари тўғрисида»ги, 2016 йил 21 октябрдаги ПҚ-2639-сон «2017 - 2021 йилларда қишлоқ жойларда янгиланган намунавий лойихалар бўйича арзон уй-жойлар қуриш дастури тўғрисида»ги Қарори, Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 3 августдаги 251-сон «2016-2017 йилларда жисмоний ва юридик шахсларга тегишли бўлган кўчмас мулк объектларини тўла инвентаризациядан ўтказиш» Қарори хамда мазкур фаолиятга тегишли барча меъёрий-хуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг максади мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган хусусий турар-жой уйлар конструкциявий ва сейсмик хавфеизлигини бахолаш ва оширишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгнлнги қуйидагилардан иборат:
конструкциявий ва сейсмик хавфеизлигини таъминлаш мақсадида мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган турар-жой уйларнинг хисоблаш услубияти ишлаб чиқилган;
терим материалини физик-механик ва деформатив характеристика-ларини аниқлашга экспериментал-назарий ёндошуви ишлаб чиқилган;
“Синч” турдаги уйлар ёгоч каркаси эгилувчи элементларидаги кучланишга бўйлама кучнинг таъсири асосланган;
бўйлама кучдан асосий эгувчи моментни камайишини эътиборга олган холда “Синч” турдаги уйлар эгилувчи ёгоч каркас элементларидаги нормал кучланишни хисоблаш такомиллаштирилган;
“Синч” туридаги уйлар ёгоч каркаси элементларида ёгоч толалари бўйлаб пластик деформациянинг ривожланиш характерини юкланиш даражаси ва юклаш цикллар сонига боғлиқлиги асосланган;
сейсмик таъсирни берувчи куч бериш қурилмаси-йўналтирилган харакатли вибростенд ёрдамида мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган уйлар хусусий тебранишлари динамик характеристикаларини аниклашга экспериментал ёндошув ишлаб чиқилган.
Хулоса
«Мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган хусусий турар-жой уйларининг конструкциявий ва сейсмик хавфеизлигини бахолаш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар асосида қуйидаги хулосалар тақдим этилди:
1. Фарғона водийси қишлоқ худуди турар-жой фондини кенг тахлили, бугунги кунда мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган турар-жой уйлар умумий фондга нисбатан яқин 50 фоизни ташкил килишини курсатди.
2. Мустахкамлиги кичик материаллардан турар-жой уйларнинг конструкциявий ва сейсмик хавфеизлигини таъминлаш мақсадида кучайтириш учун заиф жойларини аниқлаш имконини берувчи хисоблаш услубияти ишлаб чиқилди.
3. Мустахкамлиги кичик материаллардан турар-жой уйлар ёгоч каркасидаги ёгоч сарфини 15-20 фоизга камайтириш имкониятини берувчи юк кўтарувчи чўзилувчи-эгилувчи элементлар хисоби такомиллаштирилди.
4. Кўп марта такрорланадиган ўзгарувчан юкламалардан ёгоч толалари бўйлаб цикллар сони ва юкланиш даражаларига боғлиқ холда пластик деформациянинг ривожланиш характери экспериментал асосланди. Тадқиқотлар ён пластик деформациянинг ривожланиши бошлангич (4 ва 6 цикллар) юкланиш босқичларида кўпроқ интенсивлигини, ундан кейин юкланиш даражаси 1,5 дан кам бўлган бўлганда, у асимптотага интилиши, юкланиш даражалари 1,5 дан ортиқ бўлган холларда кескин ўсиш характерига эгалигини кўрсатди.
5. Сейсмик тебранишни берувчи куч қурилма - йўналтирилган харакатли вибростенд ишлаб чиқилди ва қўлланилди. Бу курилма динамик таъсирларга уйлар моделларини қисқа вақтда, бир нечта вариантларда синаш имкониятини берди.
6. Биринчи марта реал ўлчамдаги бир каватли кучайтирилган махаллий материаллардан тикланган уйларда натуравий динамик экспериментал тадқиқотлар ўтказилди, натижалари динамик характеристикалар хисобланиб назарий хисоблашлар учун тавсияларга киритилди.
7. Фазовий модел мисолида махаллий материаллардан турар-жой уйларни сейсмик таъсирга хисоблашнинг мухандислик усули ишлаб чиқилди. Фазовий моделдан фойдаланилиши тадқиқ килинаётган объектларни хусусий тебранишларида олинган экспериментал ва назарий частотаси, даври ва шаклини идентификациялаш имконини берди.
8. Фазовий моделдан фойдаланиш, заиф жойларни аниклаш учун зарур бўлган терим материалини эластиклик параметрлари қийматларини белгилаш (эластиклик модули) имкониятини берди.
9. Фазовий моделдан фойдаланишнинг курилиш периметрида мавжуд бўлган каркасни туда хисобга олиши ва эркин тебранишда олинадиган шакл ва частоталарни таҳлил килиш имкониятини бериши асосланди. Хусусан, периметр бўйича ёгоч ёки бетон устунлар билан кучайтирилган икки каватли гиштли уй деворида каркаснинг мавжудлиги, мос асосий тебраниш шаклини ўзгартирмаган холда тебраниш даври давомийлигини камайтиради. Бу холат конструкция бикрлигини ошганлигидан ва мустахкамлиги кичик материаллардан деворларда ёгоч ёки темирбетон каркас қўйишга тавсия бериш мумкинлигини изохлайди.
10. Сейсмик хавфли худудларда мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган якка тартибдаги турар-жой уйлари юк кўтарувчи коиструкциялари ва тугунларини кучайтириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилди ва таклиф этилди. Хусусан, кават баландлигини 8 балли худудларда макбул 2,8 м ва 7 баллида эса 3,0 м, конструктив ечимлар ва бошкалар тавсия этилди.
Бу тавсиялар бугунги кунда амалий аҳамиятга эга, чунки арзон экологик соф материалли, имкониятли кишлок жойларида махаллий материаллардан турар-жой уйлари мавжудлик ва улар кучайтириш йуллари оркали сейсмик таъсирлардан хи моя қилиниш ҳукукига эга, наинки мазкур диссертация шунга багишланган.
11. Ёгоч каркасли уйларни динамик характеристикаларини хисоблаш ва мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган бинолар зилзилабардошлигини баҳолаш учун хисоблаш дастурлари ишлаб чиқилди ва муаллифлик ҳуқуқи олинди. Ишлаб чиқилган комплекс хисоблаш дастурларини Ўзбекистон Республикасининг архитектура ва курилиш кўмитаси худудий тизимларида амалий кулланилиши, хисоблаш натижаларини асосланган тахлилини утказиш, хисоблашга сарфланадиган вактни 1,3 мартага камайтириш хамда туда лойихалаш самарадорлигини ошириш имконини берди.
Шунингдек таъкидлаш жоизки, бажарилган ва диссертацияда келтирилган конструкциявий ва сейсмик ҳавфсизлик бўйича бахолашлар алохида ижтимоий-иктисодий ахамиятга эга ва 7,8,9 балли зилзилаларда кутилиши мумкин бўлган окибатлар кўрсаткичлари хисобланади.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон амалиётида Қуёш энергиясидан фойдаланиш соҳасида қийин эрийдиган ва юқори ҳароратларга чидамли материаллар олиш учун истиқболли йўна-лишлардан бири Қуёш печларининг ишчи соҳасида лойиҳавий қувватларни сақлаб туришни таъминлайдиган кўзгули-мужассамлаштирувчи тизимлар самарадорлигини ошириш ҳисобланади. Шу жиҳатдан Қуёш печларининг кўзгули-мужассамлаштирувчи тизимларини юстировка қилиш аниқлигини ошириш усуллари ва йўлларини ишлаб чиқиш энг асосий вазифалардан бири ҳисобланади.
Кўзгули-мужассамлаштирувчи тизимлар конструкцияларини опти-маллаштириш орқали энергетика қурилмалари параметрларини узлуксиз назорат қилиш ва бошқариш методларини ишлаб чиқишга мамлакатимиз олимлари томонидан алоҳида эътибор қаратилмокда. Бу соҳада компози-цион материаллар ишлаб чиқариш ва юқори ҳароратлардаги синтез жа-раёнларини амалга ошириш учун бир кўзгули қуёш юқори технологик қурилмаларини ҳамда икки кўзгули схемада бажарилган қуёш печларини ишлаб чиқиш бўйича сезиларли натижаларга эришилган.
Қуёш печларининг ишчи зонасига кўзгули-мужассамлаштирувчи тизимларни аниқ йўналтириш йўли билан қуёш энергетика қурилмала-рининг унумдорлигини ошириш ва сифат кўрсаткичларини яхшилаш энергия йўқотишларини камайтиришда муҳим аҳамиятга эга. Шу нуқтаи назар-дан қуёш қурилмаларининг фокал текислигида нурланиш оқими тақсимла-нишининг оптик-геометрик ва оптик-энергетик характеристикаларини хи-соблашнинг янги, такомиллаштирилган методларини ишлаб чиқиш, мидели мураккаб конфигурация™ эга бўлган кўзгули-мужассамлаштирувчи тизимлардан ва уларни гелиостатлар билан турлича вариантлардаги ула-нишларда биргаликда ишлатишда янада самаралироқ фойдаланиш, ҳисоб-ланган моделларни стандартлаштириш ва бир хиллаштириш мақсадида хисоблаш-тадқиқот ишлари, кўзгули-мужассамлаштирувчи тизимлар асо-сидаги энергетика қурилмаларининг пилот намуналарини яратиш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Юқорида келтирилган йўналишлар бўйича олиб борилаётган илмий тадқиқотлар ушбу диссертация мавзусининг долзарблигини изохлайди.
"Узбекистан Республикаси Президентининг 2013 йил 1 мартдаги ПФ-4512-сон «Муқобил энергия манбаларини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони ва 2013 йил 1 мартдаги ПҚ-1929-сон «Халқаро қуёш энергияси институтини ташкил этиш тўғрисида»ги Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган ноанъанавий қайта тикланувчи энергия манбаларидан фой-даланишнинг замонавий юқори самарали усуллари, технологиялари ва қурилмаларини ишлаб чиқиш ҳамда амалиётга жорий қилиш борасидаги вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян дара-жада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади 1000 кВт қувватли Катта Қуёш Печининг технологии ва энергетик йўналишларда фойдаланилаётган кўзгули-мужас-самлаштирувчи тизими самарадорлигини концентраторнинг носимметрик-лигини хдсобга олган ҳолда оширишдан иборат.
Тадқнқотнинг нлмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
икки кўзгули-мужассамлаштирувчи тизимда қуёш нурланишини концентрациялаш модели, қуёш харакатининг таъсири ва концентраторнинг барча оптик-геометрик кўрсатгичларини эътиборга олган ҳолда ишлаб чикилган.
кўзгули-мужассамлаштирувчи тизимларда мураккаб конфигурацияга эга бўлган концентраторнинг алоҳида соҳаларида нур оқими зичлиги тақ-симоти, тажриба натижаларига мое келувчи хисоблаш методикаси таклиф қилинган.
қуёш харакатланиши давомида гелиостатлар куёш нурини тўсиб қўйишини ҳисобга олиб Катта Қуёш Печининг алохида гелиостатларидан тўпланадиган концентрация учун хисоблаш дастури ишлаб чиқилган;
технологик жараёнлар унумдорлигини оптик йўллар орқали ошириб беришни таъминловчи концентратор фацеталарига шакл бериш амалга оширилган.
концентратор фацеталарини маълум «тасвир доғини устма-уст қўйиш» методи ўрнига «линзасиз телескоп» методи деб номланадиган тезкор юстировка қилиш усули таклиф этилган.
алоҳида элементлар-фацетлар, қўшма кўзгули-мужассамлаштирувчи тизимлар зоналари хамда миделнинг мураккаб шаклига эта бўлган бутун концентраторнинг акс эттирувчи сиртидан фокал доғнинг оптик-геометрик ва оптик-энергетик аниқлигини назорат қилиш усули ишлаб чиқилган.
шторли, роторли-тирқишли затворлар ёрдамида кўзгули-мужассам-лаштирувчи тизимларнинг фокал текислиги атрофида турли узунликдаги ва зичликдаги импулсларни хосил қилиш учун махсус усули ва қурилмаси барпо қилинган такомиллаштирилган.
Хулоса
Олиб борилган тадқиқотлар натижасида қуиидаги хулосалар такдим қилинди:
1. Акс эттирувчи сиртида ноаникликлар бўлган тор апертурали фа-цетлар тасвири доғининг таркибини хисоблаш тахлили, жумладан, фацетдан келаётган оқимни диафрагмалаш билан илк бор ўтказилди. Утказилган тахлил асосида нурланиш тақсимланиши ўзгаришининг ноаникликлар геометрияси ва фацет эгрилиги радиуси ҳамда юстировка камчиликларига боғлиқлиги қонуниятлари аникланди.
2. Кўзгули-мужассамлаштирувчи тизимлардан фойдаланиш даврида апертура бурчаги ўзгаришини ва тайёрлаш аникдигини ҳисобга олувчи методика таклиф қилинди, кўзгули-мужассамлаштирувчи тизимларнинг концентрацияси соҳасида нурланиш оқими зичлиги тақсимланишини ўлчаш учун экспериментал натижаларни кўпроқ аниқликда тавсифловчи аналитик ифода топилди.
3. Алоҳида элементлар-фацетлар, қўшма кўзгули-мужассамлашти-рувчи тизимлар зоналари хамда миделнинг мураккаб шаклига эга бўлган бутун концентраторнинг акс эттирувчи сиртидан фокал догнинг оптик-геометрик ва оптик-энергетик характеристикаларини хисоблаш усуллари таклиф қилинди.
4. Ун минглаб фацетлардан ташкил топган йирик ўлчамли кўзгули-мужассамлаштирувчи тизимларнинг таркибий элементларини юстировка килишнинг тезкор ва самарали замонавий усуллари таклиф килинган. Фокал доғнинг оптик-энергетик характеристикаларини ўлчаш учун стендлар хамда 62 та гелиостатларнинг 12090 та фацетларини ва Катта Қуёш Печи концентраторининг 10700 та фацетларини юстировка қилиш учун аппаратура яратилди.
5. Иссиқлик, электр энергияси ва бир вақтда водород олиш учун 700 С хароратгача киздирилган ва зичлиги 10 атмосфера босимигача бўлган сув буги олиш учун Қуёш нурланиш оқимининг самарали махсус кабул килгичи ишлаб чиқилди.
6. Фокал текисликда алоҳида гелиостатлардан, гелиостатлар майдо-нидан, Катта Қуёш Печи концентратори фацетларидан ва бутун концентра-тордан ёйилиш доғининг ҳолатини тезкор ва кўпроқ ахборотли қайд қилиш методикалари таклиф қилинган, буни таъминловчи кўп каналли қайд қилиш экрани бўлган иккита ўқда айланадиган махсус курилма ишлаб чиқилди.
7. Катта Қуёш Печининг фокал текислиги олдида кўзгули-мужас-самлаштирувчи тизимлардан турли узунликдаги ва зичликдаги импульс-ларни шторли-роторли тирқишли затворлар ёрдамида ҳосил қилиш учун махсус усули ва курилмаси мукаммаллаштирилди.
8. Изолятор элементларининг хизмат муддатини аниқлаш учун куёш нурлари таъсирида полимер материалларни синаш методикаси ишлаб чикилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёнинг саноати ривожланган мамлакатларидаги металлургия корхоналарида кора металлдан сифатли қуймалар олиш учун қатор илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмокда. Металл куйиб олувчи мамлакатлар орасида АҚШ, Япония, Германия, Англия, Австралия, Ҳиндистон, Канада, Россия ва бошқа давлатлар етакчи хисобланиб, уларда дунёда олинадиган металлнинг 90% ишлаб чикарилади. Статистик маълумотларга кура, хар йили юкори сифатли металл махсулотлари ишлаб чиқариш учун 6-7 млрд. АҚШ доллари, жумладан, Европа ва МДҲ давлатларида 2-3 млрд, доллар хамда ишлаб чиқариш саноати юкори даражада ривожланган мамлакатларда 4-5 млрд. АҚШ доллар маблаг сарфланмокда. Глобаллашув жараёнининг чукурлашуви ва металл махсулотларининг сифатига бўлган талабнинг ортиши шароитида энергия ва ресурс тежамкорлигини таъминлайдиган самарали усул асосида сифатли юқорихромли куйма деталлар олиш технологиясини яратиш ва уни амалиётга тадбик этиш мухим вазифалардан бири бўлиб колмокда.
Республикамиз мустақилликка эришгандан буён мамлакатимизда металлшунослик сохасини самарали ривожлантириш хамда жахон бозорида рақобатбардош бўлган юқорихромли ва қаттиқ қотишма қопламали деталлар ишлаб чиқиш асосида термик ишлов берилган сифатли металл буюмларни ишлаб чиқаришга алохида эътибор каратилди. Бу борада соханинг захира базасини мустахкамлаш, махсулот сифатини ошириш, деталлар тайёрлашни янги замонавий технологияларини куллаш ва уларга самарали ишлов бериш хамда металлни кайта ишлаш корхоналарини замонавий талаблар асосида ривожлантириш, жумладан, куйма деталларнинг ейилишга бардошлилигини ошириш учун котишмаларнинг оптимал таркиби ва термик ишлов бериш режимларини ишлаб чиқиш борасида сезиларли натижаларга эришилди.
Жаҳонда қуймакорлик усулида олинаётган металлар ва қотишмалар мустаҳкамлигини ошириш ва сифат кўрсаткичларини яхшилаш орқали иктисодий самарани янада ошириш муҳим аҳамият касб этмокда. Бу соҳада мақсадли илмий-тадқиқотларни, жумладан, қуйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади: юқорихромли қотишмалар таркиби ва хоссаларини эътиборга олиб, сифат параметрларини аниқлашнинг замонавий усулларини ишлаб чикиш; металл буюмларининг мустаҳкамлигини ошириш учун қопламалар янги таркибини ишлаб чиқиш; термик ишлов беришнинг янги режимларини ишлаб чиқиш мазкур соҳанинг долзарб масалаларидан ҳисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2012 йил 21 майдаги ПФ-1758-сон «2012-2016 йилларда қишлоқ хўжалиги ишлаб чикаришини янада модернизация килиш, техник ва технологик жиҳатдан кайта жиҳозлаш дастури тўғрисида» ги ва 2015 йил 11 февралдаги ПФ-2298-сон «2015-2019 йилларда тайёр маҳсулот, ташкил қилувчи буюмлар ва материалларни ишлаб чиқаришнинг маҳаллийлаштиришни чукурлаштириш дастурига кўшимчалар киритиш» даги Фармонларида ҳамда мазкур соҳада қабул қилинган бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади юқорихромли ок чўянлар ва қаттиқ қотишмали қопламалар оптимал кимёвий таркиби ва термик ишлов бериш режимларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
термик ишловни ўтказишда талаб этиладиган структура ва хоссалар ҳосил бўлишини таъминловчи C+Si+Mn+Cr+Ni элементлар йиғиндиси бўйича юқорихромли оқ чўяннинг оптимал таркиби ишлаб чиқилган;
олтингугурт юқорихромли қотишмаларнинг ейилиш бардошлигини камайтирилиши аниқланган;
модели газга айланувчи усул билан деталлар ишчи юза сиртига қаттиқ қотишма копланганда структура ҳосил бўлиш механизми ишлаб чиқилган;
якунловчи термик ишлов бериш жараёнида фаза қайта кристалланганда юқорихромли оқ чўянлар ва қотишмалар металли асоси юпқа структурали параметрларининг фазаси ирсият қилиб олиниши аниқланган;
қотишма совигандан сўнг унинг металли асосида дислокацияларнинг ўта юқори зичликка эта тузилишини шакллантирадиган, юкорихромли қотишмалар қиздириладиган экстремал ҳароратнинг кўрсаткичлари ва такрорий фаза кайта кристалланишда дислокациялар маълумотида ирсият ҳодисалари ишлаб чиқилган;
икки марта фаза қайта кристалланишда юпқа структурани насл қилиб олиш самарасидан фойдаланиш, қотишманинг ейилишга бардошлилигини 33-35% га ошиши ва у импорт котишманикига қараганда юқорирок бўлиши ҳамда ейилишга бардошли қопламларда 80-82% га ошиши аниқланган.
Хулоса
«Ейилишга бардошли копламалар ва деталларни тайёрлаш учун модели газга айланувчи қуймакорлик усули бўйича юкорихромланган котишмаларни легирлаш ва термик ишлов бериш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган илмий-тадқиқотлар натижасида куйидаги асосий хулосалар такдим этилди:
1. Юкорихромли ок чўяндан ва қаттиқ котишмали копламадан куйма деталлар тайёрлаш учун ейилишни керакли даражада таъминлайдиган таркиб ва технология ишлаб чикилди. Бу соҳадаги тадкиқотлар ейилишбардош копламалар ишлаб чиқишда муҳим ахамият касб этади.
2. ИЧХ28Н2 ва 300Х32Н2М2ТЛ котишмаларида кремний, марганец, никель таркибларининг камайтиришда, молибден, вольфрам, титан таркибларини йўқотиш ва олтингугурт таркибини 0,03% гача пасайтириш технологияси ишлаб чикилди. Бу соҳадаги тадқиқотлар котишмаларнинг кимёвий таркибини оптималлаш имконини беради.
3. Термик ишлов берилганда фазавий алмашувларининг тўлиқлигини ва котишманинг талаб этилаётган структураси ва хоссаларини таъминлайдиган режимлар ишлаб чикилди. Бу соҳадаги тадкиқотлар юкорихромли ок чўяннинг ва қоплама материалининг таркибидаги C+Si+Mn+Ni элементларининг умумий микдорини 4,5-5,5% интервалида бўлишини таъминлаш учун хизмат килади.
4. Структураси эвтектикали, металл асоси мартенсит ва бейнитли юкорихромли ок чўян ва коплама материалининг таркибида марганецнинг ошишини, олтингугуртнинг микдорини эса камайтиришни таъминлайдиган режим ишлаб чикилди. Олинган натижалар керакли структурага эта бўлган қотишмалар олишда муҳим ахамият касб этади.
5. Деталлар газланувчи моделлар усулида қуйилганда қаттиқ қотишмали қопламанинг ҳосил килиш механизми ишлаб чикилди. Олинган натижалар енгил эрувчан қаттик котишма ва суюқ эритма билан ўзаро богланишлар хосил килишда мухим ахамият касб этади.
6. Юкорихромли котишмалар учун биринчи марта, термик ишлов бериш ўтказилганда киздириш ва совутиш жараёнидаги фаза ва структура алмашувларининг хусусиятларини оптималлаш режимлари ишлаб чикилди. Бу сохадаги тадкикотлар керакли структурага эга котишмалар олишда мухим ахамият касб этади.
7. Дислокациялар зичлигининг юкори даражаси насллилиги мерос қилиб олинишда мартенситнинг тетрагонал позицияларидан углерод атомларининг ўтишини таъминлайдиган режимлар ишлаб чиқилди. Бу соҳадаги тадқиқотлар юқори зичликдаги котишмалар олишда мухим ахамият касб этади.
8. Импортга ишлаб чиқарилган Warman деталлари (ишчи гилдираклар, цильпебслар) ейилишга чидамлилигини таъминлайдиган, термик ишлов беришда олинган юкорихромли оқ чўянни структура параметрларига боглик графиги ишлаб чиқилди. Бу соҳадаги тадқиқотлар турли шаклдаги деталлар олишда мухим ахамият касб этади.
9. Юқори ишкаланиш шароитида ишлайдиган деталларнинг ейилишга чидамлилигини 30% га ошишини таъминлайдиган қотишманинг кимёвий таркиби ва термиш ишлов бериш усуллари чиқилди. Бу сохадаги тадкикотлар ейилишбардош котишмалар ишлаб чиқишда муҳим аҳамият касб этади.
10. Газланувчи моделлар бўйича тавсия этилаётган таркибда ерга ишлов берувчи машиналар ишчи органлари деталларини сормайт ПГ-С27 хилидаги ейилишга чидамли қаттик қотишма қопламали куйма деталлар олиш мажмуавий технологияси ишлаб чикилди. Олинган натижалар ишчи органлар деталларининг ейилишга чидамлигини ошириш имконини беради.
Диссертация мазусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунё миқёсида полимерларга бўлган эҳтиёж 300 млн.тоннадан ошди, шундан кенг қўлланилиши бўйича полиэтилен 37%, полипропилен 26%, поливинилхлорид 18% ни ташкил этади. Бу ўринда полимерлар ишлаб чиқаришнинг замонавий технологияларини яратишга алоҳида эътибор қаратилмокда.1
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда полиэтилен ва полипропилен олиш ва улар асосида тайёр махсулотлар ишлаб чикариш, шунингдек хом ашё базасининг ортишига алохида эътибор қаратилмокда. Полимерлар ишлаб чиқаришда уларнинг мустаҳкамлиги ва сифатини ошириш жараёнида иссиқлик ва оловга бардошлилиги, чидамлилигини ошириш, ёнувчанлигини камайтирувчи арзон технологиялар асосида олинган кремнийсақловчи бирикмалар асосидаги қўшимчалар ишлаб чиқариш учун илмий ишлар олиб борилмокда. Полимер композицион материаллар сифатини ошириш ингредиентларини маҳаллийлаштириш Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракат стратегияси дастури асосида ривожланади.
Жаҳон миқёсида полимерлар хоссаларининг сифатини ошириш ва улардан самарали фойдаланиш юзасидан мақсадли тадкикотларни амалга ошириш муҳим бўлиб, бу борада, жумладан, куйидаги масалаларга алохида эътибор каратилмокда: полимерларнинг оксидданиш жараёнига ва термик деструкцияга чидамлилигини ошириш учуй мос келадиган олигомерларни яратиш билан бирга уларнинг олиниши мақбул шароитларини аниқлаш; олинган полимерларнинг самарали ва иктисодий тежамкор технологиясини яратиш; полимерларни, айниқса, копламалар ва полиэтиленларнинг оловбардошлилигини стабиллаш учун импорт ўрнини эгалловчи маҳаллий хомашё асосида қўшимчаларни тадқиқ этиш; маҳаллий силикатлар билан карбоксил, азот, эпоксид ва фосфат гурухлар тутган бирикмалар асосида олинган кремнийсакловчи олигомерлар олиш, полимерларнинг иссикликка ва оловга бардошлилигини ошириш учун юқори самарали янги антипиренларнинг олиниш жараёнини ўрганиш ва мўьтадил технологиясини яратиш каби долзарб йўналишларида илмий тадкикотлар олиб борилмокда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 11-мартдаги ПК-1071-сон «Кимё саноати корхоналари курилишини жадаллаштириш ва янги турдаги кимё махсулотлари ишлаб чикаришни ўзлаштириш бўйича чора-тадбирлар дастури» даги ва Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамаси-нинг 2015 йил 22 январдаги 3-сон «Саноатда ишлаб чикариш харажатларини қисқартиришга ва маҳсулот таннархини пасайтиришга дойр қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги, 2017 йил 6 апрелдаги Ф-4891 сонли «Товарлар (ишлар, хизматлар) ҳажми ва таркибини танқидий таҳлил қилиш, импорт ўрини босадиган ишлаб чиқаришни махаллийлаштиришни чуқурлаштириш» ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947 сон “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги карор ва фармонлари, ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳукукий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади полиэтилен ва сувли-дисперс бўёклар учун гетерофункционал кремний саклаган органик бирикмалар асосида антипиренлар олиш технологиясини яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмин янгилиги куйидагилардан иборат:
кремнийсақловчи олигомерларнинг ҳосил бўлишида ҳар хил турдаги элементларни (азот-, фтор-, бор-, фосфор-) ўзида тутган углеводород радикаллари узунлигининг критик киймати концентрация микдори кўрсаткичига боғликлиги, ҳамда полиолефинларни ва қопламаларнинг термик хоссалари кремний атомининг микдорига боғлиқлиги асосланган;
полиолефинлар ва копламаларнинг хоссалари кремний атомига хар хил радикалларни бириктириш ҳисобига самарали модификация усуллари яратилган;
асосий факторларни белгилашда, махаллий хомашё силикатли ресурслари асосидаги полимерлар ва композицион материалларнинг ўт олиш ва ёнувчанлик жараёнларини йўналишли бошқариш аниқланган;
кремнийсақловчи олигомерли антипиренларнинг эпоксид группалари гидроксил гуруҳлари билан нуклеофил алмашинуви реакциялари асосида галоидэпоксид мономерлар, карбон кислоталар ва амин гуруҳларининг силикатлар билан бирикиш технологияси яратилган;
азот, фосфор, фтор ва кремнийсақловчи гетерофункционалли олигомерли антипиренлар, таркибида гидрофил ва гидрофоб бирикмаларни сақлаган полиолефинлар ва сувли-дисперсион тизимларни модификациялаш технологиялари яратилган.
Хулоса
1. Натрийли метасиликат ёки суюқ шишани фосфор кислотаси ва мочевина аддукти билан карбон кислоталари стеарин кислота кўринишидагиси билан таъсир жараёни реагентларнинг микдорига боғлиқлик кўрсатилди.
2. Кремнийсақловчи бирикмалар асосида, ноорганик полимер силикат-ларнинг органик бирикмалар билан таъсири натижасида олиниб, ўзида карбон ва эпоксид гурухдарни саклаган гетерофункционал кремнийсақловчи олигомер ҳосил килиш кўрсатилди.
3. АП-1, АП-2, АП-3 ва АП-4 олигомерларнинг физик-кимёвий хоссаларини кенгроқ ораликдаги вактда, хароратни комплекс аниқлаш F-Y 720 ва P-Y 342 маркалардаги паст босимли полиэтилен ва акрилли сувли-дисперсион бўёқларни стабилизациялашнинг энг макбул режимини лаборатория шароитида аниклашга имкон берди. Шунингдек синтезланган олигомерларни антипирен сифатида ПЭ ва СД копламалар асосидаги полимер композицияларда қўллаш максадга мувофиқлиги исботланди.
4. ИК-спектр, дифференциал сканерлаш калориметрия, дифференциал-термик тахдиллари ва бошқаларни қўллаб, ПЭ ва СД копламаларида синтезланган олигомерларнинг деструкция реакцияларида фаол ингибиторлик хоссаларини намоён килиш ва уларни ПЭ ва СД қопламаларига кўшиш термооксидланиш деструкцияси жараёнини тўхтатиши ва иссикликка чидамлилигини ортиши кўрсатилди.
5. Кремнийорганик қўшимчаларнинг термостабилизациялаш хоссалари самаралилиги тажрибалар асосида тасдикланиши билан бирга, микросфералар устки кисмидаги оралик каватлар учун ва боғловчи, шунингдек, комплекс термостабилизаторлар сифатида ишлатилиши мумкинлиги тавсия этилди.
6. Кремнийсакловчи бирикмаларнинг тахлили натижасида антипиренли хоссаларини аниқлашда, шундай антипирен сақловчи материал ёнаётганда суюқланган пленка хосил килиб, устки катламига кислороднинг кириш йўлини беркитиб қўйиш натижасида, иссиқликнинг кўпгина қисми антипирен-нинг суюқланишига кетиши кўрсатилди.
7. Полимерларнинг предметлари билан кремнийорганик бирикмаларнинг қўшилишини яхшилаш мақсадида тетраэтоксисилан билан стеарин кислотаси таъсири асосида олинган маҳсулот ўрганилиб, уни юқори оловдан химояловчи характеристикалари аниқланди ва уларнинг ёнувчан курилиш материаллари учун антипиренлар сифатида ишлатилиши тавсия этилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда дунёда алоҳида полимерларнинг хусусиятлари сакланиб колган ёки уларнинг хоссаларини олдиндан билиш мумкин бўлган янгича хусусиятли полимер материаллар олиш бўйича гомоген ёки гетероген муҳитда функционал-фаол мономерларни полимерлар билан, шунингдек, гетероген фазада толалар ва тўлдирувчилар юзасида биргаликда полимерланишига оид илмий изланишлар тобора кенгайиб бормокда. Изланишлар оловбардошлик, гидрофоблик, лиофоблик ва бошка махсус хоссаларга эга бўлган тўкимачилик материаллари олиш имконини беради.
Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан кейинги ўтган йиллар мобайнида тўқимачилик ва енгил саноатнинг ривожланишига, толали хомашёни тайёр маҳсулот ҳолатигача комплекс қайта ишлашга алоҳида эътибор берилмокда. Жумладан, ноорганик ва органик антипиренлар, гидрофоб моддалар билан тўқимачилик матоларига якуний ишлов бериш оркали оловбардош ва гидрофоб материаллар олишга эришилган. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида принциал жиҳатдан янги маҳсулот ва технология турларини ўзлаштириш, шу асосда ички ва ташки бозорда миллий товарларнинг рақобатбардошлигини таъминлаш вазифалари белгиланган. Бу борада маҳаллий табиий полимерлар юзасида полимер антипиренлар, акрил мономерларини пайвандлаш оркали юкори молекуляр бирикмалар олиш, махсус хоссали тўқимачилик материалларини яратишга йўналтирилган илмий ва амалий тадкиқотларни амалга ошириш алоҳида аҳамият касб этади.
Жаҳонда олиб борилаётган тадкикотларнинг кўрсатишича, пайванд сополимерланишнинг услубиятлари, қонуниятлари ва жараёнлар механизми массада, эритмада, суспензияда ёки эмульсияда амалга ошириладиган радикал ёки ионли полимерланиш жараёнларидан фарқ қилади. Сополимерлаш инициатор ёки катализаторнинг бирон-бир полимер билан, толалар ёки тўлдирувчиларнинг юзасидаги молекулалари билан кимёвий ёки адсорбцион ўзаро таъсир этишидан бошланади. Бундай ўзаро таъсир натижасида пайвандланган полимер занжирларининг кейинги ўсишини таъминлайдиган радикал ёки ион характерга эга бўлган фаол марказлар вужудга келади. Функционал-фаол мономерларнинг табиий полимерлар билан пайванд сополимерларини ҳосил бўлиш шароитларини аниқлаш, тадқиқ этаётган системалардаги полимерланиш жараёнларининг кинетик параметрларини, механизмини, сополимерларнинг физик-кимёвий ва механик хоссаларини ўрганиш, полимер композицияларнинг ўзига хос бўлган хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда полимерлашнинг бундай услубини амалий қўллаш соҳаларини аникдаш юқори молекуляр бирикмалар кимёси ва технологиясининг долзарб муаммоларидан ҳисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «2011-2015 йилларда Узбекистан Республикаси саноатини ривожлантириш устувор йўналишлари тўғрисида»ги ва 2016 йил 21 декабрдаги ПҚ-2687-сон «2017-2019 йилларда тўқимачилик ва тикув-трикотаж саноатини янада ривожлантириш чоралари дастури тўғрисида»ги қарорлари, 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси» Фармони ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади
Тадқиқотнинг мақсади акрил мономерларининг оқсил макромолекулалари билан пайванд сополимерланиш услуби, кинетик параметрлари, схемасини, сополимерларнинг физик-кимёвий, механик ва амалий хоссаларини аниклашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
инициаторнинг оқсил макромолекуласида пептид ва аминогурухдар билан таъсирлашуви натижасида акрил мономерларини пайвандланиш жараёнлари схемаси ишлаб чикилган;
коллаген ва фиброинни акрил мономерлари билан пайванд сополимерланиш реакцияларининг кинетик тартиблари ва активланиш энергияси одатдаги радикал полимерланишдан фарқ қилиши аниқланган;
пайвандланиш даражасини, сополимерланиш тезлиги, синтез килинган полимерлар ва улар асосидаги материалларнинг тузилиши ҳамда физик-кимёвий хоссаларини бошқариш параметрлари аниқланган;
ишлов берувчи моддаларни тўқимачилик матоси молекулаларига пайвандланиши махсус хоссаларни яхшилаш омили эканлиги аниқланган.
Хулоса
1. Акрил мономерларни гери коллагени ва габиий ипак фиброини билан сополимерланишида актив марказлар табиий полимер функционал гуруҳларининг радикал полимерланиш инициатори билан ўзаро таъсири хамда адсорбцияси натижасида ҳосил бўлади. Барна текширилган моддалар ва уларнинг ўзаро таъсири маҳсулотлари ИҚ- ва ПМР-спектрлари таҳлили бўйича, инициатор оқсил молекулаларининг пептид ва аминогуруҳлари билан эркин электронни ҳосил килган холда таъсирлашуви таклиф килинди.
2. Пайванд сополимерланишни иницирлаш ва полимер занжирларининг ўсиши янги C-N боғларни ҳосил бўлиши билан мономер молекуласи макромолекуланинг актив марказита бирикиши натижасида амалга ошади. ПК ва ДАК иштирокида актив марказлар ҳосил бўлиши, иницирлаш ва полимер занжирларнинг ўсиш ва узилиш реакциялари схемалари таклиф этилган.
3. Юзада богланган инициаторлар тезрок парчаланади, улар учун парчаланишнинг активланиш энергияси, ўхшаш шароитларда оддий термопарчаланишга Караганда 30-50 кЖ/молга пастрок бўлади. Инициатор концентрациясининг ортиши билан, полимерланиш унуми, пайвандланиш даражаси сезиларли ортади, бунда, пайвандланган занжирларнинг полимерланиш даражаси ва молекуляр массаси хам анча пасаяди. Мономерлар концентрациясининг ортиши билан эса, полимерланиш унумининг бироз ортиши, пайвандланиш самарадорлиги деярли ўзгармаслиги, пайвандланган занжирларнинг полимерланиш даражаси ва молекуляр массаси ортишига эришилган.
4. Сополимерларнинг тузилиши кўпрок инициаторнинг концентрациясига боғлиқ бўлади. Реакция унумининг етарли даражаларида, инициатор концентрациясининг ортиши билан полимер гел-фракцияси улуши хам ошади. Пайвандланган занжирларнинг молекуляр массаси ортиши билан, кейинчалик тўрсимон тузилишни ҳосил қиладиган ўсувчи занжирларнинг рекомбинацияси эҳтимоли ҳам ошиб бориши асосланган.
5. Сополимерларнинг эрувчанлиги, зичлиги, термобарқарорлиги, пайвандланиш даражасига мос равишда ўзгаради. Пайвандланиш даражасининг ва бевосита тикилган тузилма тўрлари зичлигининг ортиши, сополимернинг зичлиги ва термобарқарорлигини ҳам ортишига олиб келиши аниқлаган.
6. Пайвандланган сополимерлар асосидаги тўқимачилик матоларининг физик-кимёвий хоссалари пайвандланаётган полимернинг табиатига, айниқса, унинг масса улушига боғлиқ бўлади. Барча материалларнинг қалинлиги ва юза зичлиги, синтетик полимернинг пайвандланиш даражаси ортиши билан қонуний ва пропорционал равишда ортади. Материалларнинг эластиклик-деформация хоссалари, хам тикиш даражаси, хам мономерларнинг табиати билан бошқарилиши таклиф этилган.
7. Пайванд сополимерланиш жараёнларининг амалий тадбики учун, инициаторни эритмадан дастлабки адсорбцияси усулини қўллаш тавсия этилади. Бу холда, пайвандланиш самарадорлиги, мономер ва инициаторни бир вақтда киритилишига Караганда икки баравар кўпроқ бўлади. Функционал-фаол мономерларни толалар юзасидаги пайванд сополимерларини оловга чидамли, гидрофоб ва лиофоб тўқимачилик материаллари ишлаб чикариш учун муваффақиятли қўллаш мумкин.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати.Бугунги кунда карбоксиметилцеллюлоза (КМЦ) целлюлозанинг бошқа оддий эфирларидан фарқ қилиб, дунё бўйича саноат миқёсида ишлаб чикарилмокда ва халк хўжалигининг турли тармокларида кенг қўлланилиб келмокда. КМЦнинг ишлаб чикариш хажми йилига 1,8% ўсиб боришига қарамай, кўп талаб этиладиган саноат маҳсулоти бўлиб қолмокда. Шундан келиб чиқиб, саноатнинг турли соҳаларининг КМЦга бўлган эҳтиёжларини тўла қондиришда целлюлоза тутувчи янги манбаларни аниклаш фундаментал-амалий жиҳатдан муҳим аҳамият касб этади.
Республикамиз мустақилликка эришганидан буён маҳаллий хом-ашёлар асосида целлюлоза ва унинг ҳосилаларини ишлаб чиқарувчи корхоналарда юқори сифатли, жахон бозорида рақобатбардош махсулотлар ишлаб чикариш учун самарадор янги технологиялар яратиш ва мавжудларини такомиллаштиришга алоҳида эътибор берилмокда. Жумладан, КМЦ ишлаб чиқаришнинг мавжуд классик, даврий технологияларини модернизация қилиш орқали маҳаллий хом-ашё — пахта целлюлозаси асосида таннархи арзон бўлган маҳсулот олиш имконини берувчи яримузлуксиз технологияни амалиётга жорий қилишга эришилган. Ушбу йўналиш Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида принципиал жихатдан янги маҳсулот ва технология турларини ўзлаштириш, шу асосида ички ва ташки бозорларда миллий товарларнинг рақобатбардошлигини таъминлаш белгиланган. Бу борада маҳаллий хом-ашёлар — пахта целлюлозаси, микрокристаллик целлюлоза (МКЦ) ва кукунсимон целлюлоза (КЦ) асосида ювувчи воситалар ишлаб чикариш, керамика, курилиш, гидрометаллургия, тог-кон металлургия, нефт-газ саноатларида кенг кўлланиладиган куйи ковушқоқли КМЦ ва полианион целлюлоза (ПАЦ) ишлаб чиқаришга йўналтирилган илмий ва амалий тадкиқотларни алоҳида таъкидлаш мумкин.
Бугунги кунда жахонда, целлюлоза тутувчи хом-ашёлар асосида КМЦнинг янги турларини ишлаб чикариш технологияларини яратиш хамда қўлланилиш соҳаларини кенгайтириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Ушбу йўналишда МКЦ ва КЦ асосида куйи қовушқоқли, юкори сифатли, сувда эрувчан КМЦ синтез килиш, реакциянинг оптимал шароитларини ва сувда тўлиқ эрувчанлик чегараларини аниклаш, жараённинг фаолланиш энергияси, реакциянинг тезлик константаси, иссиклик эффекта кийматларини аниклаш, МКЦ ва КЦ ни бир босқичда карбоксиметиллаш орқали юкори алмашинган ПАЦ олиш шароитларини аниклаш, уларнинг илмий ечимларни асослаш хамда ишлаб чикариш технологияларини яратиш долзарб хисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «Узбекистан Республикасининг саноатини ривожлантириш устунлари тўғрисидаги», 2016 йил 26 декабрдаги ПҚ-2698-сон «2017-2019 йилларда тайёр махсулот турлари, бутловчи буюмлар ва материаллар ишлаб чикаришни маҳаллийлаштиришнинг истиқболли лойиҳаларини амалга оширишни давом эттириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорлари, 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади микрокристаллик целлюлоза (МКЦ) ва кукунсимон целлюлоза (КЦ) асосида сувда эрувчан қуйи ковушқоқли карбоксиметилцеллюлоза (КМЦ) ва юкори алмашиниш даражасига эга полианион целлюлоза (ПАЦ) синтез килиш, уларнинг хоссаларини аниклаш хамда ишлаб чикариш технологияларини яратишдан иборат.
Дисертация тадқиқотининг илмий янгилигиқуйидагилардан иборат:
илк бор моноаппарат усулда МКЦ ва ПЦ асосида алмашиниш даражалари 0,42-0,48 бўлган куйи қовушқокли сувда эрувчан КМЦ намуналарини синтез килиш шароитлари аниқланган;
илк бор МКЦ ва КЦни этил спирта муҳитида бир босқичда карбоксиметиллаш оркали юкори алмашиниш даражали ПАЦ синтез қилинган;
адиабатик шароитда МКЦ ва КЦни гетероген карбоксиметиллаш реакциясининг фаолланиш энергияси, реакциянинг тезлик константаси ва иссиклик эффектлари аникланган;
МКЦ ва КЦ асосида куйи ковушқоқли КМЦ олишнинг моноаппарат ва ПАЦ ишлаб чикаришнинг суспензион технологиялари яратилган;
илк бор куйи ковушкокли, куйи алмашинган КМЦни қийин ёнувчан ёгоч композицияси таркибига киритиш махсулотнинг ёнгинга чидамлилик ва физик-механик хоссаларини ортишига олиб келиши исботланган.
Хулоса
1. Даврий, яримузлуксиз, суспензион ва моноаппарат усулларда МКЦ ва КЦ намуналарини ишкорий ишлов бериш ва карбоксиметиллаш шароитлари таққослаб ўрганилди. МКЦ ва КЦ асосида куйи ковушқоқли, сувда эрувчан КМЦ олиш учун факатгина суспензион ва моноаппарат усуллар самарали эканлиги аниқланди. Бошка усулларнинг нокулайлиги ишқорий МКЦ ва КЦни ортиқча ишкор ва сувдан сиқиб бўлмаганлиги, натижада этерификация жараёнида натрий монохлорацетатнинг кўшимча реакциялари тезлигининг ортиб кетиши билан изоҳланади.
2. Моноаппарат усулда махсулот хоссасига ишкор концентрацияси, ҳарорат, НМА сарфи, реакция давомийлиги, дастлабкихом-ашёларнинг зарра ўлчамларининг таъсири ўрганилди. Моноаппарат усулда МКЦ ва КЦни қаттик фазада карбоксиметиллашнинг оптимал шароитлари топилди. Бунда биринчи марта МКЦ ва КЦ асосида НМА сарфи 1,2-1,3 моль бўлганда АД=0,42-0,48 бўлган сувда эрувчан куйи алмашинган КМЦ намуналари олинди.
3. Адиабатик шароитда қаттиқ фазада МКЦ ва КЦни этерификация реакцияси кинетикаси ўрганилди. Бунда, МКЦ ва КЦни карбоксиметиллаш реакцияси фаолланиш энергияси мос равишда Е=4,0104 Ж/мол ва Е=3,011 ■ 104 Ж/мол эканлиги аникланди. МКЦ намуналарини карбоксиметиллаш реакциянинг иссиклик эффекта Qp=1797 кЖ/кг ва КЦ карбоксиметиллаш реакцияси учун Qp=l 905 кЖ/кг ни ташкил этди.
4. Суспензион усулда юкори алмашинган ПАЦ олиш учун МКЦ ва КЦни карбоксиметиллашнинг оптимал шароитлари аникланди. Этил спирти муҳитида КЦ асосида бир босқичда карбоксиметиллаш оркали (МХСК сарфи 2,0-2,2 мол) АД=0,93-1,21 бўлган ПАЦ олиш имконияти аникланди. Суспензион усулда МКЦ ва КЦ асосида олинган КМЦ намуналарининг сувда тўлиқ эрувчанлик чегараси аникланди. Бунда, суспензион усулда МКЦ ва КЦдан олинган КМЦ намуналарининг АД=0,35-0,38 кийматларида сувда тўлиқ эриши аникланди.
5. МКЦ ва КЦ асосида (алкилловчи агент сарфи 1,2-1,3 мол) АД=0,42-0,48 бўлган куйи қовушкоқли, куйи алмашинган, сувда эрувчан КМЦ ишлаб чиқаришнинг моноаппарат технологияси яратилди. МКЦ ва КЦ асосида (алкилловчи агент сарфи 2,0-2,2 моль) АД=0,93-1,21 бўлган куйи ковушкокли, юқори алмашинган ПАЦ ишлаб чикаришнинг суспензион технологияси яратилди.
6. Куйи ковушкокли КМЦ намуналарини янги йўналишда - экологик хавфсиз, қийин ёнувчан ЁҚП ишлаб чиқаришда қўлланилиш имконияти кўрсатилди ва унинг иштирокида қийин ёнувчан ЁҚПнинг лаборатория хамда тажриба-саноат намуналари олинди. Қийин ёнувчан ЁҚП композицияси таркибига куйи қовушқоли КМЦ киргизилиши махсулотнинг физик-механик хамда ёнишга чидамлилик хоссаларини ортишига олиб келиши аникланди. “Деалмар Дискаунт” МЧЖ корхонасида олинган тажриба саноат намунасининг ёнувчанлик хоссалари ЎзР ИИВ Ёнгин хавфсизлиги института ва ЎзР ИИВ ЁХББ лабораториясида тадкик этилди хамда ГОСТ 12.1.044 «Материал ва моддаларнинг ёнгин хавфсизлиги» бўйича “қийин ёнувчан материаллар” гуруҳига киргизилди. Қийин ёнувчан ЁҚП тажриба-саноат партияси физик-механик хоссалари бўйича ГОСТ 10632-2007 «Ёғоч-кипиқли плиталар» стандарт талабларига мувофик келди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда темир йўлларнинг меъёрий фаолиятини таъминлашда масъулиятли ва қиммат бўлган иншоот - кўприкларнинг ўрни алоҳида аҳамиятга эга. АҚШ, Япония, Германия, Хитой1 каби темир йўл инфраструктурам ривожланган мамлакатларда юқори тезликдаги темир йўл йўналишлари бўйлаб темир йўл кўприкларининг салмоғи умумий йўл узунлигининг 70% ни ташкил этади. Бу ўз навбатида кўприклар металл оралиқларини эксплуатация жараёнини илмий асосланган доимий мониторинг тизимини ташкил этиб бориш зарурати туғдирди. Шу сабабли кўприк конструкциялари элементларининг ресурсини прогноз қилиш соҳасига хорижий мамлакатларда алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Республикамиз мустақилликка эришгач транспорт коммуникациялари тизимларида ер усти иншоотларини лойиҳалаш, қуриш ва эксплуатация қилиш жараёнларини сифат жихатидан такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилди. Амалга оширилган чора-тадбирлар асосида, жумладая темир йўл ер усти иншоотларини мураккаб металл конструкциялари ёрдамида унинг мустаҳкамлиги, ишончлилиги оширилди. Шулар билан бир қаторда бугунги кунда транспорт комуникация тизимларида сунъий иншоотлар ресурсларини ошириш учун ҳисоблаш усулларини такомиллаштириш талаб этилмоқда. Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан «... йўл-транспорт, муҳандислик-коммуникация ва ижтимоий инфратузилмаларни ривожлантириш ҳамда модернизация қилиш бўйича мақсадли дастурларни амалга ошириш, ...» вазифаси белгилаб берилган. Бу борада кўприклар ресурсини ҳисоблаш, уларнинг эксплуатацион ишончлилигини ошириш, темир йўл линияларида янги барпо этилаётган ҳамда эксплуатациядаги кўприкларнинг ишончлилигини таъминлаш бўйича илмий тадқиқот ишларини амалда кенг миқёсида олиб бориш муҳим аҳамият касб этмоқда.
Жаҳонда металл оралиқ қурилмалар ресурсный ҳисоблаш, уларни баҳолашнинг техник диагностика асосида бажариш, бунда уларни тайёрлаш ва монтаж қилишдаги нуқсонлар, шунингдек, ресурсны аниқлашда узоқ ишлаш жараёнида юзага келадиган шикастларни ҳисобга олиш каби йўналишларда мақсадли илмий изланишларни амалга ошириш алоҳида аҳамият касб этмоқда. Бу борада, жумладан оралиқ қурилмаларни ясаш, монтаж қилиш ва эксплуатация қилганда нуқсонлар пайдо бўлиши сабабларини аниқлаш, оралиқ қурилмалар ресурсига нуқсон ва шикастланишларнинг таъсирини аниқлаш услубларини ишлаб чиқиш, оралиқ қурилмалар ресурсный ҳисоблашнинг амалда қўллаш учун қулай услубларини ишлаб чиқиш каби йўналишларда мақсадли илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 6 мартдаги ПҚ-2313-сон «Муҳандислик-коммуникация ва йўл-транспорт инфратузил-масини ривожлантириш ва модернизация қилиш дастури тўғрисида»ги Қарори, 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар страдегияси тўғрисида»ги, 2017 йил 1 июндаги ПФ-5066-сон «Фавқулотда вазиятларнинг олдини олиш ва уларни бартараф этиш тизими самарадорлигини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармонлари ва Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 24 августдаги 242-сон «Ўзбекистон Республикаси Фавқулотда вазиятларда уларнинг олдини олиш ва ҳаракат қилиш давлат тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида»ги қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти маълум даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади эксплуатация қилинаётган темир йўл кўприкларидаги металл оралиқ қурилмалар ресурсини техник диагностика натижалари асосида ҳисоблаш усулларини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
оралиқ қурилмаларни қуриш ва эксплуатация қилиш босқичида нуқсон ва шикастланишларнинг юз бериш сабабларини техник диагностика натижалари асосида аниқлаш усуллари ишлаб чиқилган;
ишқаланиш коэффиценти f асосида узеллардаги нотекисликлар ҳисобига ҳосил бўладиган шикастланишлар концентрацияси даражаси аниқланди;
техник диагностика натижалари асосида эксплуатациядаги темир йўл металл оралиқ қурилмаларнинг қолдиқ ресурсини ҳисоблаш усули ишлаб чиқилган.
эксплуатация жараёнида ҳосил бўлган шикастланишларни ҳисобга олган ҳолда оралиқ қурилмалар ресурсини ҳисоблаш усули, шикастланишлар тўпланиш назарияси асосида такомиллаштирилган;
Хулоса
«Темир йўл кўприклари оралиқ қурилмалари ресурсини ҳисоблаш усулларини техник диагностика натижалари асосида такомиллаштириш» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида қуйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Ўтказилган изланишлар шуни кўрсатадики, металл оралиқ қурилмалар элементларини тайёрлашда, улар геометрик параметрларининг оғиш қийматлари хорижий мамлакатлар ва Ўзбекистондаги меъёрий ҳужжатлар талабларига мос келади. Бу ерда ҚМҚ 3.03.02-98 «Металл конструкциялар. Ишлаб чиқариш ва ишларни қабул қилиш қоидалари» талаблари етарлича асосланмаганлиги, бу қоидаларни республикамиздаги заводларнинг реал технологик жиҳозланганлигидан келиб чиққан ҳолда, қайта кўриб чиқиш лозим эканлигини кўрсатди.
2. Заводларда тайёрланган оралиқ қурилмалар элементларини текшириш натижаларига кўра аниқландики, бирлаштириладиган элементлардаги нотекисликлар кўринишидаги нуқсонларни амалда олдини олишнинг имкони йўқ. Нотекисликларнинг учма-уч уланган жойларнинг юк кўтариш қобилиятига таъсирини миқдорий баҳолаш усули ишлаб чиқилди. Бунда уланмалардаги нотекисликлар 3,0 мм гача бўлганда, устқўймалардаги кучланишларнинг ортиши, уларнинг букилиши ҳисобига 20% дан ошмаслиги аниқланди.
3. Паррон фермалар узелларининг бўлакларини табиий шароитлардаги синовлари асосида, бирлаштириладиган элементлардаги нотекисликларнинг катталиклари ҳар хил бўлган уланмаларининг ишлаш диаграммаси тузилди. Учма-уч уланган жойларнинг кучланиш-сурилиш диаграммасини ифодалаш учуй математик боғлиқликлар аниқланди.
4. Оралиқ қурилмалар элементлари ресурсини прогноз қилиш учун, шикастланишлар тўпланишининг чизиқли назарияси базасида, уланмаларда нотекисликлар кўринишидаги дастлабки нуқсонлари бўлган оралиқ қурилмалар ресурсини топиш формулалари такомиллаштирилди. Дастлабки нуқсонларни конструкция эксплуатация қилина бошлангунича ўз вақтида бартараф қилиш, меъёрга яқин ресурсни таъминлаш имконини берди.
5. Эксплуатация қилинаётган оралиқ қурилмалар қолдиқ ресурсини шикастланишларнинг ривожланиш меъзони бўйича, ҳисобий формулаларга кирувчи параметрларнинг тасодифий ёйилишини ҳисобга олиб прогноз қилиш усули ишлаб чиқилди. Ишлаб чиқилган усулдан фойдаланиш натижасида лойиҳалаш жараёнида кўприк элементлари нуқсонларини тавсифлаш орқали 7-8% оралиғида маблағ тежаш, ҳамда реконструкция даврида ресурсни прогноз қилиш орқали эксплуатацией сарф-харажатларни камайтириш имконини берди.
6. Оралиқ қурилмаларнинг таъмирлараро даврларини, эксплуатацией ишончлиликнинг меъёрий даражасини таъминлаш шартлари бўйича, элементларнинг қолдиқ ресурсини берилган ишончлилик қиймати билан ҳисоблашга асосланган прогноз қилиш усули ишлаб чиқилди. Ишлаб чиқилган усулдан фойдаланиш таъмирлаш сифатини ошириш, эксплуатация жараёнида харажатларни 10-12%га камайтириш, меҳнат унумдорлигини 15-20% ошириш имконини берди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахонда юздан ортиқ мамлакатларда листли металларни прокатлаш усулида буюмлар ишлаб чиқишда унинг сифатини яхшилаш, хизмат муддатини ошириш ва энергия тежамкорлигини таъминлашга қаратилган тадқиқотлар олиб борилмокда. Машинасозлик сохасида 40% дан ортик металл буюмларга прокатлаш усулида ишлов берилади. Сўнгги йилларда листли металларни совуқ ҳолда прокатлашнинг энергиятежамкор усулларини ишлаб чикишга катта аҳамият берилмокда. Шу билан бир қаторда прокатланган листларнинг механик хоссаларига кўйиладиган талабларнинг ошиши совук ҳолда пластик деформациялаш усули билан олинадиган листли металларни ишлаб чиқишда ички зўриқиш кучларидан холи бўлган маҳсулот олиш технологияларини яратиш муҳим вазифалардан бири бўлиб қолмоқда.
Республикамиз мустақилликка эришгандан буен мамлакатимизда енгил автомобилларни ишлаб чикариш йўлга қўйилиб, жаҳон бозорида рақобатбардош бўлган автомобилларни ишлаб чикариш билан бир қаторда унинг бутловчи қисмларини локаллаштиришга алоҳида эътибор қаратилди. Бу борада автомобилсозликда кўлланиладиган листли прокат қисмларни тайёрлаш технологиясини ўзлаштиришда сезиларли натижаларга эришилиб, жумладан маҳаллий хомашёдан лист хомакиларини тайёрлаш имкони яратилди, керакли геометрик ўлчамдаги лист хомакиларини тайёрлаш учун технологиялар ишлаб чикилди, прокатлаш усулида олинаётган лист махсулотларининг таннархи пасайтирилди. Шулар билан бир каторда металлургия комбинатларининг экспорт килинаётган прокат маҳсулотларини ишлаб чиқаришда уларнинг рақобатбардошлигини таъминлайдиган энергиятежамкор технологияларни такомиллаштиришни талаб этмокда. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан « ... миллий иктисодиётнинг рақобатбардошлигини ошириш, ... иктисодиётда энергия ва ресурслар сарфини камайтириш, ишлаб чиқаришга энергия тежайдиган технологияларни кенг жорий этиш» вазифаси белгилаб берилган. Ушбу вазифани бажаришда металлургия комбинатларида қўлланиладиган иссиклайин прокатлаш ўрнига энергиятежамкор технология асосида листли металларни совук прокатлаш жараёнини такомиллаштириш асосида маҳсулот сифати ва рақобатбардошлигини ошириш муҳим масалалардан бири хисобланади.
Жахон тажрибасида листли металларни совук ҳолда прокатлаш жараёнини такомиллаштиришга катта ахамият берилмокда. Жумладан, листли металларни прокатлашда ўтимлар сонини оптималлаш, прокатлаш тезлиги ва листга тушадиган босимнинг маҳсулот механик хоссаларига таъсирини камайтириш технологиясини ишлаб чиқиш, прокат станларининг оптимал конструкциясини ишлаб чиқиш мазкур сохани ривожлантиришнинг асосий омилларидан ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2011 йил 29 июлдаги ПҚ-1590-сон «2011 -2013 йилларда саноат кооперацияси асосида тайёр маҳсулотлар, бутловчи буюмлар ва материаллар ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштиришни янада чуқурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 26 декабрдаги ПҚ-2698-сон «2017- 2019 йилларда тайёр маҳсулот турлари, бутловчи буюмлар ва материаллар ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштиришнинг истикболли лойиҳаларини амалга оширишни давом эттириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади совуқ ҳолда листли металларни прокатлашни такомиллаштириш асосида энергиятежамкор технологияларни ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
совук ҳолда симметрик прокатлаш курилмасининг технологик параметрларини ҳисоблаш орқали прокатлашнинг самарали технологияси ва конструкцияси ишлаб чиқилган;
мавжуд прокатлаш технологиясини такомиллаштириш билан янги энергиятежамкор симметрик прокатлаш технологияси ишлаб чикилган;
янги энергиятежамкор симметрии прокатлаш технологияси асосида олинган листли мис ва унинг қотишмаларини термик ишлаш технологияси ишлаб чиқилган;
мис полосасини прокатлашдан кейин термик ишлов беришнинг янги режимлари ишлаб чиқилган.
Хулоса
«Листли металларни совук прокатлаш жараёнини такомиллаштириш» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилади:
1. Прокатлаш технологик асослари, илмий-техник ва технологик усуллар, энергиятежамкор прокатлаш агрегата ишлаб чикилди. Ишлаб чиқилган агрегатни қўллаш ноанъанавий усулларда модификацияланган листли металларни олиш имконини беради.
2. Қуймакорлик усулида олинган, фрезаланган полосали металларни прокатлаш режимлари ишлаб чикилди. Олинган натижалар прокатлаш жараёнида энергиянинг 5-7% га тежалишига хизмат қилади.
3. Прокатлаш станида мис полосасини прокатлашнинг такомиллаштирилган технологияси ишлаб чикилди. Олинган натижалар прокатлаш даврида ўтимлар сонини 7 дан 5 гача камайтиришга хизмат килади.
4. Прокатланган листли металларга термик ишлов бериш режимлари ишлаб чикилди. Олинган натижалар ишчи валларга тушадиган юкламанинг 3% га камайишига хизмат килади.
5. Назарий ҳамда тажрибавий тадқиқотлар асосида прокатлаш жараёнини оптималлаш бўйича тавсиялар ишлаб чикилди. Олинган натижалар ишлаб чикариш шароитида оптимал прокатлаш режимларини танлашга хизмат килади.
6. Иқтисодий самарадор бўлган мис полосасини такомиллаштирилган прокатлаш технологияси ишлаб чикилди. Олинган натижалар иқтисодий самарадорликнинг 3-5% га ошишига хизмат килади.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунё амалиётида автоматлаштириш сохасида энергия ва ресурслардан самарали фойдаланиш, уларни тежайдиган технология ва техника воситаларини яратиш хамда уларни ишлаб чиқаришга каратилган тадқиқотлар олиб борилмокда. Ривожланган давлатларнинг ишлаб чикариш саноати фаолияти ва уларда технологии жараёнларни назорат килиш хамда бошқаришнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиккан холда замонавий илмий-техник тарақкиётининг ривожланиши концепцияси саноатнинг барча тармокларида юқори унумдорликка эга, ишончли, тежамкор технологии жиҳозларни яратишда замонавий технологияларни кенг кўламда қўлланишини таъминлаш долзарб муаммолардан бири бўлиб ҳисобланади. Бу борада ривожланган чет эл мамлакатларида, яъни АҚШ, Германия, Япония, Жанубий Корея, Хитой, Россия ва бошка давлатларда маълум ютукларга эришилган бўлиб, уларда ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш, маҳсулотлар сифати ва рақобатбардошлигини таъминлаш учун машинасозлик корхоналарида технологии жараёнларни бошкариш ва автоматлаштиришга алоҳида эътибор каратилмокда.
Жахонда технологии жиҳозларни автоматлаштиришда ноанъанавий усуллардан фойдаланиб янги турдаги жиҳозларни лойиҳалашни фундаментал тадқиқотлари асосида ечилаётган масалалар кўламига боглаш ва комплекс автоматлаштиришга катта ахамият берилмокда. Бу борада, жумладан автоматлиштирилган технологии жиҳозларда маҳсулот сифатини, юқори ишончлилик ва самарадорликни таъминловчи аэродинамик харакати таъсиридаги технологии жихозларни автоматлаштириш, уларни хисоблаш ва лойиҳалаш усулларини ишлаб чиқиш, бошқариш жараёнларини техник ва дастурий воситаларини, бошкариш алгоритмлари асосида пардозловчи-мустақкамловчи ишлов бериш параметрларини оптималлаштириш мух,им вазифалардан бири ҳисобланади.
Республиками? мустақилликка эришганидан буен энергия сарфини камайтириш ва юқори самарадорликка эга бўлган техника ва технологияларни ишлаб чикариш хамда бошкариш тизимларини яратишда технологик жиҳоз ва қурилмаларнинг унумдорлиги ва юқори ишончлилигини таъминлашга алоҳида эътибор каратилмокда. Бу борада, жумладан аэродинамик харакатли автоматлаштирилган технологик жихозларни яратишда сезиларли натижаларга эришиб келинмокда ва уларнинг бошқарув тизимларини такомиллаштириш, энергия тежамкор курилмалар, техник восита ва технологияларни такомиллаштириш талаб этилмокда. 2017-2021 йилларида Узбекистан Республикасини янадан ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегиясида, жумладан «....миллий иқтисодиётни модернизациялаш асосида унинг рақобатдошлигини оширишнинг стратегик йўналишларини янада такомиллаштириш»1 вазифаси белгилаб берилган. Мазкур вазифани амалга оширишда аэродинамик харакатли автоматлаштирилган технологик жихозларни ва технологияларни ишлаб чиқаришга тадбик этиш, уларни унумдорлигини, ишончлилигини янада ошириш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чикишда диссертация тадқиқотида олинган натижалар маълум даражада хизмат килади.
Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасининг янада ривожлантириш харакатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2017-2021 йилларига мўлжалланган бешта устувор йўналишлар бўйича харакатлар стратегияси», 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида»ги, 2014 йил 4 февралдаги ПҚ-2120-сон «2014-2016 йилларда тайёр махсулотлар, бутловчи буюм ва материаллар ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш Дастури тўғрисида»ги Қарори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда аэродинамик ҳаракатдаги автоматлаштирилган технологик жиҳозларни лойиҳалаш ва яратишнинг илмий-назарий асосларини ривожлантиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмин янгилиги куйидагилардан иборат:
аэродинамик ҳаракат таъсири ёрдамида цилиндрсимон деталларга якунловчи-пардозловчи ишлов берадиган автоматлаштирилган технологик жиҳозларни лойиҳалаш ва яратишнинг концепцияси ишлаб чиқилган;
деформацияловчи элементга (шар) ҳаво оқимининг ўзаро таъсирини назарий тахдили асосида якунловчи-пардозловчи автоматлаштирилган технологик жараённи физик мохияти аниқланган;
аэродинамик ҳаракат таъсирида автоматлаштирилган технологик жиҳозларда ишлов берилаётган юзани шакллантириш жараённинг боришини энг мақбул шароитини аниқлаш, ишлов бериладиган деталнинг физик-механик хоссалари ва чиқиш характеристикалари ўртасидаги боғланиш ўрнатилган;
вертикал ҳамда горизонтал ўк бўйича тешикларга парчин мих ўрнатувчи, майда донадор буюмларни узатиш ва уларни тармоқлар бўйича тарқатадиган автоматлаштирилган ускуналар конструкциясини илмий-назарий асослари яратилган;
цилиндрсимон деталларга якунловчи-пардозловчи ишлов берувчи аэродинамик харакат таъсири ёрдамида ишловчи автоматлаштирилган курилма яратилган.
Хулоса
Диссертацияда олинган илмий натижалар асосида куйидаги асосий хулосаларга эришилди.
1. Машинасозлик ишлаб чикаришда автоматлаштирилган технологик жихозларнинг аэродинамик харакат асосида лойихалашнинг концепция ва методологияси ишлаб чиқилган.
2. Цилиндрсимон деталларга пардозловчи-мустаҳкамловчи ишлов бериш, текис махсулотларни юклаш, вертикал ва горизонтал ўкли тешикларга парчин михларни ўрнатиш учун янги аэродинамик харакат асосида ишловчи автоматлаштирилган ускуналар лойиҳаланди.
3. Юпқа деворли цилиндрсимон деталларга тигли, пардозловчи-мустаҳкамловчи ишлов беришнинг мавжуд усул ва воситалари ёрдамида ишлов берилаётганган юзанинг зарурий ғадир-будирлигини (Ra=0,16-0,08 мкм) таъминлашнинг иложиси йўқлиги учун ишлов беришнинг ноанъанавий усулларини ишлаб чиқиш зарурияти пайдо бўлганлиги кўрсатилган.
4. Автоматлаштирилган технологик жараёнлар ва курилмаларни яратишнинг методологясини илмий асосланган ва шакллантирилган услублари ишлаб чиқилган.
5. Аэродинамик оқимни бир хил эмаслигини ва микротекисликларни мавжудлигини ҳисобга олган холда шарни ишлов бериладиган юзага катор зарбалар берилиши жараёнида ҳосил бўладиган туташув кучланишини хосил бўлиш назарияси ишлаб чикилган ва технологик факторларнинг макбул параметрларини танлаш имконияти яратилган.
6. Натижавий таркибий куч шарнинг огирлик кучидан устун ва мустаҳкам мувозанат пайдо бўлиши ҳолатида қурилманинг белгиланган кўрсаткичларида эркин шар билан аэродинамик окимларни ўзаро таъсир этиш механизми назарий тавсифланган.
7. Автоматик манипуляторларнинг қамраш механизмларини самара-дорлиги ва ишончлилигини ошириш мақсадида вакуум ҳосил киладиган айланувчан ҳаво оқимидан фойдаланиш тавсия этилган.
8. Технологик жихозларга узатиб берувчи транспорт трубаларининг эгилиш жойларида маҳсулот тикилиши ёки букилиб қолиш ҳолатларини олдини олиш учун аэродинамик эффект асосидаги автоматлаштирилган технологик курилмалардан фойдаланиш зарурияти борлиги асосланган.
9. Пакетларнинг горизонтал жойлашган тиркишларига парчинни ўрнатиш технологик жараёнини лойихалаш тамойиллари аэродинамик эффектнинг ягона назариясига асосланган. Цилиндрсимон деталларнинг ички юзаларига пардозловчи-мустаҳкамловчи ишлов берувчи аэродинамик харакатли автоматик жиҳозлар, майда донадор буюмларни транспортировка килиш ва тақсимлаш учун юкори унумдорли автоматлашган технологик ускуналар, текис буюмлар учун вакуум ушлатичлар, вертикал ва горизонтал ўқли тешикларга парчинлар конструкцияларини лойихалаш ва хисоблаш билан изоҳланади.
10. Технологик операциялар орасида маҳсулотни ташишда, юклашда автоматлаштирилган аэродинамик харакат асосида ишловчи курилмалардан транспортировка ва юклаш максадида фойдаланишга илмий асосланган тавсиялар берилган, контактсиз ва урилмасдан тартибли амалга ошириш усуллари келтирилган.
11. Олиб борилган илмий изланишлар натижасидан олинган маълумотларни ишлаб чикариш жараёнларини автоматлаштириш билан боглик масалаларини ечишда, якуний ишлов беришда, транспортировка килишда, юклашда, йиғиш каби жараёнларда қўллаш нафақат машинасозликда, балки саноатнинг бошқа соҳаларида ҳам фойдаланилиши мумкин.
Диссертация мавзусииинг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда трикотаж ишлаб чиқариш саноатида маълум ютукларга эришилган бўлиб, уларда тўқимачилик саноати ишлаб чикариш самардорлигини ошириш ва махсулот ракобатбардошлигини таъминлаш учуй технологик жараёнларни бошқариш усулларини такомиллаштиришга алоҳида эътибор каратилмокда. «Дунё миқёсида йилига 17 млн тонна трикотаж маҳсулотлари ишлаб чиқарилиб, бу умумий тўкимачилик маҳсулотлари ҳажмининг 1/3 қисмини ташкил қилиб, тўқимачилик саноати жадал суръатларда ривожланаётган асосий ҳудудларга Шарқий Осиё, Жанубий Осиё, МДҲ, Европа ва АҚШ ни киритиш мумкин»1. Шу билан бирга, трикотаж хусусиятларини башорат қилиш, техникавий, эстетик ва замонавий бадиий-колористик безатилиш талабларига жавоб берадиган трикотаж тўқималарини яратиш муҳим вазифалардан бири бўлиб қолмокда.
Жаҳон трикотаж ишлаб чиқаришида юқори самарали ва энергия тежамкор техник восита ва технологияларни ишлаб чиқишга катта ахамият берилмокда. Бу борада, жумладан трикотаж тўкималарининг янги ассортиментини ишлаб чиқиш, уларнинг технологик параметрларини, физик-механик хусусиятларини тадқиқ этиш ва уларнинг ўзгариш қонуниятларини назарий асослаш, математик модслларини ишлаб чиқиш ва башорат қилиш методикасини яратиш, янги хомашё турларидан трикотаж тўқималарини ишлаб чиқариш технологик режимларини ишлаб чикиш, янги трикотаж тўқималарини ишлаб чиқариш мақсадида мавжуд техника ва технологияларни такомиллаштиришга, машиналарнинг технологик имкониятларини кенгайтиришга, технологик жараёнларни автоматик бошқаришга йўналтирилган илмий тадқиқот ишлари олиб борилмокда.
Республикамиз мустақилликка эришгандан буён хомашёни тайёр маҳсулот ҳолатигача комплекс кайта ишлашга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу борада трикотаж ишлаб чикариш технологиясини такомиллаштиришда сезиларли натижаларга эришилиб, жумладан трикотаж ишлаб чикариш корхоналарида ўрнатилган трикотаж тўқув машина-ларининг технологик имкониятларини такомиллаштириш, сифат кўрсаткич-лари юқори ва хомашё сарфи кам бўлган трикотаж тўқималарини ишлаб чиқариш ҳисобига трикотаж маҳсулотларининг таннархи камайтирилмоқда. Бу йўналишда трикотаж корхоналарининг экспортга йўналтирилган махсулотларни ишлаб чиқаришда уларнинг ракобатбардошлигини таъминлай-диган ресурстежамкор технологияларни такомиллаштириш талаб этилмокда. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан «... маҳаллий хомашё ресурсларини чукур кайта ишлаш асосида юқори қўшимча қийматли тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришни жадал ривожлантиришга қаратилган сифат жиҳатидан янги босқичга ўтказиш орқали саноатни янада модернизация ва диверсификация қилиш, ... ички ва ташқи бозорларда миллий товарларнинг рақобатбардош-лигини таъминлаш, ишлаб чиқаришга энергия тежайдиган технологияларни кенг жорий этиш»2 вазифаси белгилаб берилган. Ушбу вазифани амалга ошириш, жумладан трикотаж корхоналарида ишлаб чиқарилаётган сидирға трикотаж тўқималарини нақш самарасига эта бўлган тўкималарга алмаштириш, тўқима тузилишини ўзгартириб, хомашёдан самарали фойдаланиш, маҳсулот сифати ва рақобатбардошлигини таъминловчи технологияларни яратиш ва такомиллаштириш муҳим масалалардан бири ҳисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлан-тиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2016 йил 21 декабрдаги ПҚ-2687-сон «2017-2019 йилларда тўкимачилик ва тикув-трикотаж саноатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида»ги ва 2016 йил 22 декабрдаги ПҚ-2692-сон «Саноат тармоклари корхоналарининг жисмоний ишдан чиққан ва маънавий эскирган машина-ускуналарини жадал янгилаш, шунингдек, ишлаб чиқариш ҳаражатларини камайтиришга оид кўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳукуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади хомашё сарфи кам бўлган, гигиеник ва харидоргирлик хусусиятлари яхшиланган ички ва ташки бозор талабларига жавоб берувчи, рақобатбардош нақшли трикотаж тўқималарини олиш технологиясини яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
юқори эксплуатацией хусусиятларга эга бўлган устки трикотаж маҳсулотларини ишлаб чиқаришда хомашёдан самарали фойдаланиш усуллари ишлаб чиқилган;
трикотажнинг технологик кўрсаткичлари ва физик-механик хусусиятларига трикотаж тузилишидаги қўшимча элементларнинг таъсир этиш қонуниятлари аникланган;
айлана игнадонли тўкув машинасида тукли трикотаж тўқимасини олишда тукли ип таранглигини ўлчайдиган аниқлиги юқори бўлган янги қурилма яратилган;
протяжкалари трикотажни бир ва икки томонида жойлашган аркоқли тукли трикотаж тўқималарини тузилиши ва олишнинг ресурстежамкор усули ишлаб чиқилган;
ластик ва интерлок тўқималари асосида аралаш трикотаж тўқималарининг янги намуналарини олиш технологияси ишлаб чиқилган.
Хулоса
«Нақшли трикотаж ассортиментным ишлаб чиқаришда тўқима тузилишини ўзгартириш ҳисобига хомашёдан самарали фойдаланиш» мавзусидаги фалсафа доктори диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари қуйидагилардан иборат:
1. Бир ва икки игнадонли машиналарда, икки қаватли трикотаж тўқималарини бир каватлигига алмаштириш; чизиқли зичлиги кам бўлган иплардан фойдаланиш; машинадаги айрим игналарни ўчириб қўйилиши; трикотаж тўқималарини тўликсиз ёки аралаш тўқималар асосида олиш ҳисобига хомашё сарфини камайтиришга эришиш мумкинлиги аниқланган.
2. Протяжкалари трикотажни бир ва икки томонида жойлашган аркоқли тукли трикотаж тўқималарини тузилиши ва олиш усуллари ишлаб чиқилган. Натижада аркоқли трикотаж тўкимаси сифатини яхшилаш, юқори иссиқлик ва шакл сақлаш хусусиятларига эга бўлган трикотаж тўқимасини олиш, шунингдек машинанинг иш унумдорлигини ошириш имконияти яратилган.
3. Трикотаж машиналарининг технологик имкониятларини, тўқиш жараёнининг ишончлилигини ва техник-иқтисодий кўрсаткичларини эътиборга олган ҳолда тукли трикотаж тўқималарини олиш усулларини ўзаро солиштириш асосида, уларнинг таснифи яратилган. Тасниф бошқа турдаги тукли трикотаж тўкималарини (футерли, арқокли, ёпчикли-футерли ва ёпчикли-арқоқли) олиш усулларини ўзаро солиштиришга хизмат қилади.
4. Айлана игнадонли трикотаж тўқув машинасида тукли ип таранг-лигини ўлчайдиган аниклиги юқори бўлган янги қурилма яратилган. Трикотаж тўкув машинасини ишчи ҳолатида тукли ипнинг таранглик кучини аник ўлчаш имконини беради.
5. Ластик ва интерлок тўқималари асосида ҳажм зичлиги 12 % гача камайтирилган аралаш трикотаж тўқималарининг янги намуналари, асос тўқимаси тузилишини ўзгартириш хисобига олиш усуллари ишлаб чиқилган. Натижада хомашё сарфини 10-12 % гача камайтириш имконини берган.
6. Тукли ва аралаш трикотаж тўқималарининг элементлари билан трикотажни технологик ўлчамлари ва физик-механик хусусиятлари орасидаги боғликлик қонуниятлари аниқланган.
7. Таклиф этилаётган технологияларни ишлаб чиқаришга жорий килиш орқали 1 тонна хомашёни қайта ишланганда 2017 йил нархларида 875160 сўм иқтисодий самарадорликка эришилган.
Диссертация мазусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунё миқёсида полимерларга бўлган эҳтиёж 300 млн.тоннадан ошди, шундан кенг қўлланилиши бўйича полиэтилен 37%, полипропилен 26%, поливинилхлорид 18% ни ташкил этади. Бу ўринда полимерлар ишлаб чиқаришнинг замонавий технологияларини яратишга алоҳида эътибор қаратилмокда.1
Жаҳон миқёсида полимерлар хоссаларининг сифатини ошириш ва улардан самарали фойдаланиш юзасидан мақсадли тадкиқотларни амалга ошириш мухим бўлиб, бу борада, жумладан, куйидаги масалаларга алоҳида эътибор каратилмокда: полимерларнинг оксидланиш жараёнига ва термик деструкцияга чидамлилигини ошириш учун мое келадиган олигомерларни яратиш билан бирга, уларнинг олиниши мақбул шароитларини аниқлаш; олинган полимерларнинг самарали ва иктисодий тежамкор технологиясини яратиш; полимерларни, айникса, қопламалар ва полиэтиленларнинг оловбардошлилигини стабиллаш учун импорт ўрнини эгалловчи маҳаллий хомашё асосида қўшимчаларни тадқиқ этиш; маҳаллий силикатлар билан карбоксил, азот, эпоксид ва фосфат гурухдар тутган бирикмалар асосида олинган кремний сакловчи олигомерлар олиш, полимерларнинг иссикликка ва оловга бардошлилигини ошириш учун юқори самарали янги антипиренларнинг олиниш жараёнини ўрганиш ва мўьтадил технологиясини яратиш каби долзарб йўналишларида илмий тадқикотлар олиб борилмокда.
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда полиэтилен ва полипропилен олиш ва улар асосида тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқариш, шунингдек хомашё базасининг ортишига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Полимерлар ишлаб чиқаришда уларнинг мустаҳкамлиги ва сифатини ошириш жараёнида иссиклик ва оловга бардошлилиги, чидамлилигини ошириш, ёнувчанлигини камайтирувчи арзон технологиялар асосида олинган кремний сақловчи бирикмалар асосидаги қўшимчалар ишлаб чиқариш учун илмий ишлар олиб борилмокда. Полимер композицион материаллар сифатини ошириш ингредиентларини маҳаллийлаштириш Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича «Ҳаракат стратегияси» дастури асосида ривожланади.
Ўзбекистон Республикасининг Президента 2009 йил 11 мартдаги ПК-1071-сон «Кимё саноати корхоналари қурилишини жадаллаштириш ва янги турдаги кимё маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ўзлаштириш бўйича чора-тадбирлар дастури» даги ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси-нинг 2015 йил 22 январдаги 3-сон «Саноатда ишлаб чикариш харажатларини қисқартиришга ва маҳсулот таннархини пасайтиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги, 2017 йил 6 апрелдаги Ф-4891 сонли «Товарлар (ишлар, хизматлар) хажми ва таркибини танқидий таҳлил қилиш, импорт ўрини босадиган ишлаб чиқаришни махаллийлаштиришни чукурлаштириш» ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947 сон “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича «Ҳаракатлар стратегияси» тўғрисида”ги қарор ва фармонлари, ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади полиэтилен ва сувли-дисперс бўёклар учун гетерофункционал кремний сақлаган органик бирикмалар асосида антипиренлар олиш технологиясини яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
кремний сакловчи олигомерларнинг ҳосил бўлишида ҳар хил турдаги элементларни (азот-, фтор-, бор-, фосфор-) ўзида тутган углеводород радикаллари узунлигининг критик қиймати концентрация микдори кўрсаткичига боғлиқлиги, ҳамда полиолефинларни ва копламаларнинг термик хоссалари кремний атомининг микдорига боғлиқлиги асосланган;
полиолефинлар ва копламаларнинг хоссалари кремний атомига хар хил радикалларни бириктириш ҳисобига самарали модификация усуллари яратилган;
асосий факторларни белгилашда, маҳаллий хомашё силикатли ресурслари асосидаги полимерлар ва композицион материалларнинг ўт олиш ва ёнувчанлик жараёнларини йўналишли бошқариш аникланган;
кремнийсақловчи олигомерли антипиренларнинг эпоксид группалари гидроксил гурухдари билан нуклеофил алмашинуви реакциялари асосида галоидэпоксид мономерлар, карбон кислоталар ва амин гурухдарининг силикатлар билан бирикиш технологияси яратилган; азот, фосфор, фтор ва кремний сакловчи гетерофункционалли олигомерли антипиренлар, таркибида гидрофил ва гидрофоб бирикмаларни саклаган полиолефинлар ва сувли-дисперсион тизимларни модификациялаш технологиялари яратилган.
Хулоса
1. Натрийли метасиликат ёки суюқ шишани фосфор кислотаси ва мочевина аддукти билан карбон кислоталари стеарин кислота кўринишидагиси билан таъсир жараёни реагентларнинг микдорига боғлиқлик кўрсатилди.
2. Кремний сакловчи бирикмалар асосида, ноорганик полимер силикат-ларнинг органик бирикмалар билан таъсири натижасида олиниб, ўзида карбон ва эпоксид гурухдарни сақлаган гетерофункционал кремний сакловчи олигомер ҳосил килиш кўрсатилди.
3. АП-1, АП-2, АП-3 ва АП-4 олигомерларнинг физик-кимёвий хоссаларини кенгрок ораликдаги вактда, хароратни комплекс аниқлаш F-Y 720 ва P-Y 342 маркалардаги паст босимли полиэтилен ва акрилли сувли-дисперсион бўёқларни стабилизациялашнинг энг мақбул режимини лаборатория шароитида аниклашга имкон берди. Шунингдек, синтезланган олигомерларни антипирен сифатида ПЭ ва СД копламалар асосидаги полимер композицияларда қўллаш мақсадга мувофиклиги исботланди.
4. ИК-спектр, дифференциал сканерлаш калориметрия, дифференциал-термик тахдиллари ва бошқаларни қўллаб, ПЭ ва СД копламаларида синтезланган олигомерларнинг деструкция реакцияларида фаол ингибиторлик хоссаларини намоён килиш ва уларни ПЭ ва СД қопламаларига қўшиш термооксидланиш деструкцияси жараёнини тўхтатиши ва иссиқликка чидамлилигини ортиши кўрсатилди.
5. Кремний органик қўшимчаларнинг термостабилизациялаш хоссалари самаралилиги тажрибалар асосида тасдиқланиши билан бирга, микросфералар устки қисмидаги оралиқ қаватлар учун ва боғловчи, шунингдек, комплекс термостабилизаторлар сифатида ишлатилиши мумкинлиги тавсия этилди.
6. Кремний сакловчи бирикмаларнинг таҳлили натижасида антипиренли хоссаларини аниқлашда, шундай антипирен сакловчи материал ёнаётганда суюқланган пленка ҳосил килиб, устки қатламига кислороднинг кириш йўлини беркитиб қўйиш натижасида, иссиқликнинг кўпгина кисми антипиреннинг суюқланишига кетиши кўрсатилди.
7. Полимерларнинг предметлари билан кремнийорганик бирикмаларнинг қўшилишини яхшилаш максадида тетраэтоксисилан билан стеарин кислотаси таъсири асосида олинган маҳсулот ўрганилиб, уни юқори оловдан химояловчи характеристикалари аникланди ва уларнинг ёнувчан курилиш материаллари учун антипиренлар сифатида ишлатилиши тавсия этилди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Жахонда табиий чарм турли сохаларда, жумладан пойабзал, кийим - кечак, атторлик буюмларини ишлаб чикариш, матбаа ва қурилиш тармоқлари учун коплама сифатида кенг миқёсда қўлланилиши ушбу соҳадаги технология ва ишлаб чиқариш воситаларини такомиллаштириш етакчи ўринни эгалламокда. «Турли хилдаги чарм ишлаб чиқариш бўйича кўпгина давлатларда, жумладан Бразилия, АҚШ, Ҳиндистон, Нигерия, Хитой, Россия ҳамда Ўзбекистонда катта аҳамият берилмокда»1. Бу йўналишда тайёр чарм сифатини яхшилаш ва таннархини камайтиришга қаратилган тадқикотлар кўлами ортиб бориши табиий чарм ишлаб чиқаришнинг барча босқичларида тайёр махсулот сифатига салбий таъсир кўрсатувчи омилларни ўрганиш ва уларни бартараф килиш, уни ишлаб чикариш харажатларини камайтирувчи ресурстежамкор технологияларни яратиш муҳим вазифалардан бири бўлиб қолмокда.
Жахонда тайёр чарм сифатига сезиларли таъсир кўрсатувчи ёғлантириш жараёнида комплекс хусусиятга эга бўлган ёғловчи моддаларни қўллаб, ёғлантириш технологиясини ишлаб чиқишга йўналтирилган илмий тадқиқот ишлари олиб борилмокда. Бу борада, жумладан табиий ёглар кимматбаҳо озиқ-овқат маҳсулоти бўлганлиги учун улардан технологик мақсадларда фойдаланмаслик, чарм саноатининг атроф-муҳитга келтирадиган зарарини имкон юзасидан камайтириш ва чикиндисиз технология яратиш, табиий ёғ ва мойларнинг технологик хоссаларидан колишмайдиган, арзон ва сифатли янги ёғловчи моддалар асосида ёғлантириш технологиясини ишлаб чикиш ва мазкур соҳани такомиллаштиришга каратилган тадкиқотлар олиб бориш муҳим вазифалардан бири хисобланмокда.
Ҳозирги кунда республикамизда, аҳолининг сифатли чарм пойабзал маҳсулотларига бўлган талабларидан келиб чиқиб, тармок корхоналарида импорт ўрнини босувчи маҳсулотлар ишлаб чиқаришга алоҳида эътибор каратилмокда. Ушбу йўналишда, карийб 770 та ишлаб чикариш корхоналари томонидан, тери хом ашёлари кайта ишланиб, улардан пойабзал ва уларнинг тагликлари, чарм-атторлик маҳсулотлари ишлаб чикарувчи корхоналар фаолияти йўлга кўйилди. Шулар билан бир қаторда, ракобатбардош чарм махсулоти ишлаб чикаришда фойдали технологик хусусиятга эта бўлган, таннархи паст, экологик муаммоларни бартараф эта олувчи ҳамда чарм махсулотлари сифат кўрсаткичларини оширувчи, юкори сифатли кимёвий материаллар ва технологияларни қўллаш, сарфланаётган моддий ва энергетик харажатларни камайтиришни таъминлайдиган энергиятежамкор технологияларни яратиш ва такомиллаштириш талаб этилмокда. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан « ... махаллий хомашё ресурсларини чукур қайта ишлаш асосида юқори қўшимча қийматли тайёр махсулот ишлаб чикаришни жадал ривожлантириш»2 вазифаси белгилаб берилган. Ушбу вазифани бажаришда табиий чарм ишлаб чикариш учун маҳаллий ёғловчи моддалар асосида ёғлантиришнинг самарали технологиясини ишлаб чикишга йўналтирилган илмий ва амалий тадқиқотларни амалга ошириш мухим ахамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2016 йил 15 сентябрдаги ПҚ-2592-сон «2016-2020 йилларда чарм-пойабзал саноатини ривожлантириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида»ги карори, Вазирлар Махкамасининг 2014 йил 8 январдаги 5-сон «Саноатда ишлаб чикариш харажатларини қисқартириш ва маҳсулот таннархини пасайтириш бўйича қўшимча чора тадбирлар тўғрисида»ги карори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади қўшимча ва иккиламчи маҳсулотлардан эфир мойи олиш, олинган эфир мойи хоссаларини аниқлаш ва чармни ёғлантириш технологиясини яратишдан иборат.
Тадқиқотларнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
чармни ёғлантириш самарасини оширувчи, моғорлашга карши ингибирлаш натижасида чармни инновацион ёғлантириш усули яратилган;
модел намуна сифатида изоамил спирта ва олеин кислотаси ҳамда катализатор иштирокида сульфат кислотасидан фойдаланилган ҳолда, этерификация реакциялари орқали янги эфир мойи олинган ва унинг асосий хоссалари аникланган;
саноат иккиламчи ва кўшимча маҳсулотлари ҳисобланган дистилланган ёғ кислоталари ва сивуш мойи асосида чармни ёғлантириш учун янги ёғловчи модда-эфир мойи синтез қилиниб, эфир мойи олиш технологиясининг асосий параметрлари ишлаб чиқилган;
саноат иккиламчи ва кўшимча маҳсулотлари хисобланган дистилланган ёг кислоталари ва сивуш мойидан синтез килинган эфир мойи асосида чармни ёглантириш учун ёгловчи таркиб олинган;
эфир мойи асосидаги махаллий ёгловчи таркибни чармни ёглантириш жараёнида қўллаш орқали эксплуатацион хоссалари яхшиланган чарм ишлаб чиқилган.
Хулоса
Эфир мойлари асосида чармларни ёглантириш технологияси, хоссалари ва олиниши бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Олеин кислота ва изоамил спиртидан этерификация реакциялари асосида эфир мойи синтез қилинди. Этерификация реакцияларида катализаторнинг қўлланилиши эфир мойининг чикишига сезиларли таъсир кўрсатиши аниқланди.
2. Дистилланган ёг кислоталари ва сивуш мойи асосида эфир мойи олиш технологияси ишлаб чикилди хамда унинг асосий хоссалари аниқланди. Бу маҳаллий саноат иккиламчи ва қўшимча маҳсулотлардан янги ёгловчи модда олишга хизмат килади.
3. Эфир мойи асосида ёгловчи композиция ишлаб чикилди ва уни ёгловчи таркибда кўллаш ёглантириш жараёнининг бир маромда кечишига имкон яратди.
4. Эфир мойининг ёгловчи таркибга киритилиши бир жинсли ёгловчи композиция олишга хамда унинг чарм таркибига осон сингиши натижасида дерма толалари билан мустаҳкам бог ҳосил килишга ва бу орқали юқори мустаҳкамлик хоссаларига эга бўлган чарм олишга имкон яратди.
5. Табиий чармни эфир мойи асосида босқичли ёглантириш технологияси ишлаб чикилди, яъни ошлаш, ошга тўйинтириш ва ёглантириш жараёнларига, бошланғич компонентлар нисбатига боғлиқ ҳолда эфир мойи киритилди ва бу ёгловчи моддаларнинг дермага текис тақсимланишига имкон берди.
6. Ёғ кислоталари асосидаги олинган ёғловчи композициянинг булғори чармнинг ички структурасига таксимланиши, қўлланилган ёғловчи моддаларнинг мослашувчанлиги ҳамда уларнинг хром чармларини капилляр - ғоваклик структурасига адсорбцияланиши тадқиқ қилинди.
7. Чармни ёғлантиришнинг моғорлашга қарши янги усули ингибирлаш асосида ишлаб чиқилган бўлиб, бунда моғор замбуруғлари билан чарм намуналарининг зарарланиши 0,2% гача камайиши ҳисобидан, тайёр чарм сифатини яхшилашга имкон берди.
8. Эфир мойи ва ёғ кислоталари асосидаги ёғловчи таркиб қўллаш орқали “Осиё-Чарм-Файз” ОАЖ нинг ишлаб чиқариш шароитларида 540 дона, умумий майдони 160 минг дм2 бўлган синов партиялари ишлаб чиқарилиб, бунда пойабзал устки қисми учун чарм олишда ёғлантириш жараёни ҳисобидан йиллик ҳисобланган иқтисодий самарадорлик 40 134 724 сўмни (2016-2017 йиллар ҳисобидан) ташкил этди.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда ишлаб чиқаришнинг турли сохаларни ривожланиши билан махсус кийим ва пойабзалга бўлган эхтиёж кун сайин ортиб бормокда. Электрофизик хусусиятларга эга булган пойабзаллар нефт ва газни кайта ишлаш, мудофаа ахамиятига эга корхоналар, электроника, сунъий материалларни ишлаб чиқариш ва ҳ.к. каби кўплаб бошка соҳаларида муҳим ахамиятга эга бўлиб, “жаҳон бозорида ракобатнинг юқори даражадалиги, замонавий технологик ускуналарининг яратилиши, махсус пойабзал сифатига бўлган талабларини янада кучайишига олиб келди”1. Ушбу муаммо бўйича ривожланган чет эл мамлакатлари Германия, Италия, АҚШ, Хитой, Россия ва бошқа давлатларда маълум ютуқларга эришилган бўлиб, махсус пойабзални хавфсизлик даражасини такомиллаштиришга, ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш ва маҳсулотларнинг ракобатбардошлигини таъминлаш учун янги материаллардан фойдаланишга катта аҳамият берилмоқда. Шу билан бирга махсус пойабзал конструкцияларни ва технологиясини такомиллаштириш, юқори сифатли ва рақобатбардош маҳсулотларини яратиш хамда истеъмол ҳамда хавфсизлик кўрсаткичларини яхшилаш муҳим вазифалардан бири бўлиб қолмокда.
Жахонда электрофизик хоссаларга эга бўлган махсус пойабзалларнинг конструкцияларини яратиш ва такомилаштиришда янги турдаги материалларнинг қўлланилиши алоҳида ахамият касб этади. Ушбу йўналишда жумладан, инсон соғлигига зарарсиз табиий тўқимачилик матолардан фойдаланиш асосида махсус пойабзаларнинг янги конструкция ва технологияларини яратиш юзасидан илмий тадқиқот ишлари бажаришга зарурат туғдиради ва мазкур соҳани ривожлантиришнинг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади.
Республикамизда чарм -пойабзал маҳсулотларини ишлаб чиқариш жадал суръатлар билан ривожлантирилмокда, янги технологиялар қўлланилмокда ва маҳсулот турлари кенгайиб бормокда. Маҳсулотнинг истеъмол хусусиятларини яхшиланишига олиб келадиган технологик жараёнларни ва ишлаб чиқаришнинг юқори самарадорликка эга бўлган бошкариш тизимларини яратишга алоҳида эътибор қаратилмокда. Шулар билан бир қаторда, ракобатбардош пойабзал ва чарм махсулотларни ишлаб чиқаришда юқори сифатли махалий хомашёлар ва инновацион технологияларни яратиш, такомиллаштириш ва қўллаш талаб этилмокда. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан «...миллий иктисодиётнинг рақобатбардошлигини ошириш, иқтисодиётда энергия ва ресурслар сарфини камайтириш, ишлаб чиқаришга энергия тежайдиган технологияларникенг жорий этиш...»2 вазифаси белгилаб берилган. Ушбу вазифани бажаришда махсус пойабзалларни ишлаб чикаришда маҳаллий хомашёлар асосида янги конструкциялари ва самарали технологияларини яратиш ва ишлаб чикаришга жорий этиш муҳим аҳамият касб этади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2016 йил 15 сентябрдаги ПҚ-2592-сон «2016-2020 йилларда чарм-пойабзал саноатини ривожлантириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида»ги Қарори, Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 3 январдаги 3-сон «Чарм ва пойабзал маҳсулотлари хавфсизлиги тўғрисидаги умумий техник регламентни тасдиклаш тўғрисидаги» Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади янги турдаги электр ўтказувчи матолардан фойдаланиб тизимли ёндашув асосида статик электрдан ҳимоя қилувчи махсус пойабзал конструкцияси ва уни ишлаб чиқариш технологиясини яратишдан иборат.
Тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
электрофизик хоссаларга эга бўлган махсус пойабзалларнинг иерархик таснифи ва янги конструкцияси яратилган;
электр ўтказувчи матоларнинг мустаҳкамлиги ва электрик каршилигининг намлаш цикллари сонига боғланишлари олинган;
материалларнинг хусусиятларини сифат кўрсаткичлари аҳамиятлигини ҳисобга олиш асосида мажмуавий бахолаш услубияти такомиллаштирилган;
электр ўтказувчи махсус пойабзалнинг асосий патак бўғимини конструктив-технологик параметрлари аникланган;
пиротехника тайёрлаш саноати ишчилари учун электр ўтказувчи махсус пойабзалнинг тайёрлаш технологияси ишлаб чикилган;
махсус пойабзал электрик каршилигининг пойабзалдан фойдаланиш вақтига богликлиги аникланган.
Хулоса
«Тизимли лойихдлаш методологияси асосида статик электрдан химояловчи махсус пойабзални тадкиқ этиш ва яратиш» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Электр ўтказувчанлик хусусиятларига эга бўлган пойабзалнинг конструкторлик-технологик ишланмаларини хамда махсус пойабзал ишлаб чиқаришда кўлланадиган замонавий материаллар ассортиментини таҳлил қилиш асосида илк бор электрофизик хусусиятларга эга махсус пойабзаларнинг таснифи ишлаб чиқилди.
2. Материаллар хусусиятларини мажмуавий бахолаш асосида ток ўтказадиган пойабзалнинг контакт элементи сифатида қўлланадиган электр ўтказувчан тўқима материалларни танлаш мезонлари асосланди. Натижада энг қулай тўқима матони танлаш имконини берди.
3. Таглик бўғиминиг оптимал конструкциясини аниқлаш бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида электр ўтказувчан тўқима материалдан фойдаланиб ток ўтказадиган пойабзалнинг янги конструкциялари яратилди ва уларга Ўзбекистон Республикасининг ихтиро ва фойдали моделга патентлари олинди.
4. Махсус пойабзал электрик каршилигининг пойабзалдан фойдаланиш вақтига боғлиқ ҳолда ўзгариши ишлаб чиқилган. Натижада пойабзалнинг фойдаланиш муддатларини олдиндан аниқлаш имконияти яратилди.
5. Ток ўтказувчан пойабзал, конструкторлик-технологик ҳужжатлари ва технологик регламента «Nafis» МЧЖда тадбиқ этилди. Натижада 100 жуфт пойабзал учун 686,13 минг сўм иктисодий самара олиш имконини берди.
6. Диссертация натижаларини «Восток» давлат илмий-ишлаб чикариш бирлашмасида якка тартибдаги химоя воситаси сифатида жорий этилиши хорижий валютанинг тежалиши ва ток ўтказувчан пойабзалнинг импорт ўрнини қоплаш имконини тасдиқлади.