Barcha maqolalar - Xalqaro munosabatlar

So‘nggi yillarda Yangi O‘zbekistonda amalga oshirilgan tub islohotlar natijasida xalqimizga azal-azaldan xos bo‘lgan do‘stlik va bag‘rikenglik kabi ezgu qadriyatlar asosida millatlararo munosabatlar yangi bosqichga ko‘tarilib, Markaziy Osiyoda yaxshi qo‘shnichilik aloqalarini o‘rnatish orqali barcha masalalar bo‘yicha konstruktiv muloqot yo‘lga qo‘yildi.

Keng ko‘lamli islohotlar davomiyligini ta’minlash maqsadida ishlab chiqilgan “O‘zbekiston–2030” strategiyasida jamiyatda millatlararo totuvlik muhitini mustahkamlash va xorijiy mamlakatlar bilan do‘stlik aloqalarini rivojlantirish alohida ustuvor maqsad 38 sifatida belgilandi.

Сўнгги йилларда Янги Ўзбекистонда амалга оширилган туб ислоҳотлар натижасида халқимизга азал-азалдан хос бўлган дўстлик ва бағрикенглик каби эзгу қадриятлар асосида миллатлараро муносабатлар янгибосқичга кўтарилиб, Марказий Осиёда яхши қўшничилик алоқаларини ўрнатиш орқали барча масалалар бўйича конструктив мулоқот йўлга қўйилди.

Земля Узбекистана исторически занимает важное место в развитии мусульманской цивилизации как один из центров исламской религии.
В целях обеспечения установленного Конституцией права граждан нашей страны на свободу совести и вероисповедания и координации деятельности религиозных организаций Указом Президента Республики Узбекистан от 7 марта 1992 года был создан уполномоченный орган государственного управления — Комитет по делам религий при Кабинете Министров Республики
Узбекистан.

Расположенный на перекрестке Великого Шелкового пути Узбекистан, со своим богатым культурно-историческим наследием служил надежным мостом, связывающим Европу, Ближний Восток, Южную и Восточную Азию. На этой земле родились и стали известны всему миру сотни великих ученых, внесших огромный вклад в развитие мировой науки, заложивших фундаментальные основы религиозных и светских
наук. На протяжении тысячелетий Узбекистан был пространством, где мирно сосуществовали представители самых разных национальностей и религий, обогащали друг друга мировая цивилизация и культуры разных народов.
Такие истинные человеческие ценности, как гостеприимство, гуманизм, миролюбие, толерантность по отношению к представителям других национальностей и религий, стали неотъемлемой частью образа жизни нашего народа.

Поправки, внесенные в Конституцию Республики Узбекистан в 2011 году, а также в соответствии с Законом Республики Узбекистан «О внесении изменений и дополнений в отдельные статьи Конституции
Республики Узбекистан (статьи 32, 78, 93, 98, 103 и 117)» в 2014 году, стали логическим продолжением процессов демократизации системы государственной власти, модернизации социально-экономической, общественнополитической системы страны.

Тадқиқот объекти: замонавий халкаро муносабатлар тизимида Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг фаолияти.
Ишнинг мақсади: Ўзбекистон Республикаси миллий манфаатларидан келиб чиққан холда Жанубий ва Марказий Осиё замонавий халкаро муносабатлар тизимида ШҲТнинг шаклланиш масалалари ва ривожланиш истиқболларини комплекс равишда тахдил этиш.
Тадқиқот усули: тизимли тахдил, анализ ва синтез, кузатиш, киёслаш, умумлаштириш, аналогия, тизимлаштириш, таснифлаштириш, индукция и дедукция.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: қиёсий таҳлил асосида ШҲТ доирасида Жанубий ва Марказий Осиё давлатларининг асосий манфаатлари ўрганилди; Ғарб мамлакатлари экспертлари баҳоси асосида ШҲТ фаолияти тахдил этилди; махсус хизматлар ва ҳуқуқни мухофаза қилиш органларининг халкаро терроризм, экстремизм ва сепаратизмга карши курашиш масалаларида ШҲТ МАТТ тадрижи ўрганилди. Тадқиқот натижасида олинган хулосалар асосида Марказий Осиёда минтакавий хавфсизлик ва баркарорлик масалалари борасида Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсий қарорларини ишлаб чиқишда амалий ахамият касб этувчи тавсиялар берилди.
Амалий ахамияти: тадқиқот натижалари Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги, Стратегик ва минтақалараро тадкикотлар институтида ахборот-таҳлилий ҳужжатларни тайёрлашда қўлланилиши мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Тадқикот натижалари «Марказий Осиё минтакавий хавфсизлигини таъминлаш масалалари» маъруза матнлари хамда «Марказий Осиё минтакавий хавфсизлигини таъминлашда минтакавий ташкилотлар фаолияти тахдили» тахдилий мажмуада чоп эттирилган.
Қўлланиш сохаси: юртимизда ташки сиёсат ва минтақавий хавфсизлик масалалари билан шуғулланувчи ташкилотлар ҳамда халқаро ташкилотлар, шунингдек, сиёсатшунослик, халкаро муносабатлар ва геосиёсат масалаларига ихтисослашувчи Олий Ўқув юртлари фаолиятларида.

Тадқиқот объекта: пулларни калбакилаштиришга карши кураш бўйича халқаро ҳамкорлик билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар ҳисобланади.
Ишнинг мақсади: пулларни калбакилаштиришга карши курашнинг халкаро-ҳукукий асосларини ўрганиш ва тадқиқ килиш, уни ҳуқуқий тартибга солишдаги муаммоларни аниқлаш, мавжуд муаммолар ечимини топган ҳолда илмий хулосалар чиқариш, Узбекистонда пулларни қалбакилаштиршга карши кураш механизмлари ва миллий конунчиликни такомиллаштириш ҳамда халқаро нормаларни кўллашга қаратилган илмий таклиф ва тавсияларни беришдан иборат.
Тадқиқот методлари: кўйилган вазифаларни бажариш учун назарий ва методологик ёндашувлар натижасида умуммиллий ва махсус билиш методларига асосланган ҳолда, хусусан, мантиқий, қиёсий-хукукий, қиёсий-типологик, системали-тузилмавий, тарихий, функционал, тахдил ва синтез методларидан фойдаланилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: пулларни калбакилаштириш халқаро характердаги жиноятга карши курашда халқаро ҳамкорликнинг аҳамияти, моҳияти таърифланган, унинг миллий ва халкаро-ҳуқуқий асослари ўрганилган, пулларни калбакилаштириш тушунчасига ва халқаро характердаги жиноят сифатидаги таркибига таъриф берилган.
Амалий аҳамияти: Пулларни калбакилаштириш халқаро характердаги жиноятининг олдини олиш ва қарши кураш борасидаги халқаро хамкорлик амалиётини такомиллаштиришга каратилган бир қатор қоида ва амалий тавсиялар ишлаб чиқилганлигида ифодаланади.
Татбиқ этиш даражаси ва икгисодий самарадорлиги: Илмий тадқиқот натижалари, таклифлар ва тавсиялардан пулларни калбакилаштиришга оид жиноятчиликка карши курашни амалга оширувчи давлат органлари фаолиятида хамда миллий қонунчиликни такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин. Илмий тадкиқотнинг хулосалари дарсликлар ва ўқув кўлланмалар яратишда эътиборга олинган.
Қўлланиш соҳаси: Тадкикот натижаларидан халқаро ҳуқуқнинг тегишли илмий йўналишларини ишлаб чиқишда кўлланилиши, хулоса ва таклифлардан “Халқаро ҳукук”, “Халқаро жиноят ҳукуки” ва “Халқаро ташкилотлар ҳукуқи” фанлари бўйича таълим жараёнида фойдаланиш мумкин.

Тадқиқот объекта: 1991-2001 йилларда Узбекистан Республикаси ва Хитой Халқ Республикаси ўртасидаги хамкорлик муносабатлари.
Ишнннг мақсади: Узбекистан Республикаси ва Хитой Халк Республикаси ўртасидаги иктисодий, илмий ва маданий хамкорликнн илмий жиҳатдан ўрганиш ва тахдил қилиш тадқиқот ишининг асосий мақсадидир.
Тадкикот усуллари: тарихий-ретроспектив, тизимли, киёсий, статистик тахлил.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: тадқиқотда Узбекистан Республикаси ва Хитой Халк Республикаси ўртасидаги хамкорликнинг ўрнатилиши ва тараккиёти жараёнлари илк бора комплекс ўрганилган ва тахлил этилган.
Амалий ахамияти: тадқиқот натижалари ва илмий хулосалари миллий гояни мустахкамлашга, жахондаги мамлакатлар билан ннтеграциялашувга йўл очган ташки сиёсат тамойилларининг хаётийлигнни очиб беришга, республикамизнинг халкаро майдондаги обрў-эътиборини мустахкамлашга кўмаклашади.
Татбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: диссертациянннг асосий мазмуни ва хулосалари муаллиф томонидан илмий журналларда, илмий-амалий конференцияларда эълон қилинган 5 та мақола ва 3 та тезисда ўз аксини топган.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: тадқиқот натижаларидан университет, гуманитар олий ўқув юртларн, ўрта таълим муассасаларн талабаларини ўқитишда, таълим муассасалари учун дарсликлар ва ўқув-методик қўлланмалар тайёрлашда фойдаланиш мумкин.

Тадкиқот объекти: Хитой экспорт сиёсати стратегиясининг ўзига хос жиҳатлари ва унда кузатилаётган замонавий тамойиллар.
Ишнинг мақсади: Хитой экспорт сиёсати стратегиясида кузатилаётган замонавий тамойиллар ва ўзига хос жиҳатларни тадқик қилиш ҳамда ижобий тажрибани Ўзбекистон шароитида қўллаш имкониятларини ишлаб чиқиш, шунингдек, икки мамлакат ўртасидаги савдо алоқаларининг барқарор ва ўзаро манфаатли ўсишини таъминлашга доир чора-тадбирларни аниклаш.
Тадқиқот услублари: қиёсий тахдил, илмий мавҳумлаштириш, тизимли ёндашув, эмпирик тахдил, корреляция-регрессия тахдили, сценарийлар асосидаги тахдил ва ҳ.к.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: “экспорт сиёсати стратегияси” тушунчасига муаллифлик талкини берилган; Хитой экспорти жадаллашувининг асосий омиллари гурухдаштирилиб, экспорт маҳсулот таркиби ҳамда жуғрофий йўналишлари ретроспектив жиҳатдан тахдил қилинган ва асосий тамойиллар кўрсатилган; Ўзбекистон-Хитой савдо алокаларида кузатилаётган асосий тенденциялар, ундаги беқарор ҳолатлар аниқланган; Ўзбекистон экспорт сиёсати стратегиясини такомиллаштиришга доир янги йўналишлар аниқланган; Хитой тажрибасидан келиб чикқан ҳолда махаллий шароитда экспорт салохиятини ошириш, унинг стратегиясини такомиллаштириш, интеграцион жараёнларни жадаллаштириш оркали толлинг операцияларини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари кўрсатиб берилган; жахон молиявий-иқтисодий инкирози шароитида Ўзбекистон ва Хитой экспорт сиёсатлари киёсий тахдил килинган.
Амалий ахамияти: муаллифнинг таклиф ва хулосаларидан иқтисодиётимизнинг экспортга йўналтирилган тармокларини ислоҳ қилишда, ваколатли давлат идораларининг муайян иқтисодий дастур ва лойиҳалар ишлаб чиқишида, шунингдек, таълим жараёнида фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: асосий илмий натижалар ХК “Ўзбек-хитой савдо уйи” ваколатхонаси иш фаолиятига, шунингдек, Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университета ўқув жараёнига татбик этилган.
Қўлланиш сохаси: Экспорт сиёсати самарадорлигини ошириш, унинг стратегиясини такомиллаштириш, илмий-тадқиқот ишлари, ўкув-услубий қўлланмалар.

Тадқиқот объектлари: Вашингтоннинг мусулмон дунёсидаги ташқи сиёсий фаолияти, АҚШнинг Катта Яқин Шарқдаги гсосиёсий лойиҳалари.
Ишнинг максади: янги жаҳон тартиби шаклланиши шароитида, чунончи 2001 йил 11 сентябрь воқеаларидан сўнг АҚШ ташқи сиёсатида ислом омилининг устувор йўналишлардан бири сифатида карор топишидаги ёндашувларни мажмуавий равишда тадқиқ этиш, шунингдек Узбекистан Республикаси миллий хавфсизлигини мустахкамлаш бўйича амалий тавсияларни ишлаб чиқиш.
Тадқиқот методлари: хозирги замон сиёсатшунослигида қарор топган илмий тамойиллар, хусусан халқаро муносабатлар ва жахон тараққиётининг сиёсий муаммоларини тадқиқ этишдаги холислик, тарихий ва геосиёсий ёндашув тамойиллари, шунингдек тизимли ва қиёсий тахдилнинг кўшма услуби.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Тадқиқот Узбекистан сиёсатшунослик фанида илк ишлардан бири хисобланиб, АҚШ ташқи сиёсатида ислом омилининг ўзига хос хусусиятларини мажмуавий тадқиқ этишга бағишланган. АҚШнинг замонавий босқичда мусулмон дунёсидаги узок муддатли лойиҳаларига дойр ёндашувлар ва уларнинг келгуси ривожи истиқболлари ойдинлаштирилган. Вашингтоннинг Марказий Осиё мамлакатлари билан ўзаро муносабатлари ривожидаги замонавий тендснциялар аниқланган.
Амалий ахамияти: Диссертацияда ишлаб чиқилган ҳолатлар қўшимча назарий, услубий ва амалий асосларни вужудга келтиради, Узбекистан ташқи сиёсати самарадорлигини янада ошириш ва унинг миллий манфаатларини таъминлашда фойдаланиш мумкин бўлган тадқиқотнинг илмий пойдсворини мустаҳкамлашга хизмат қилади. Тадқиқот натижалари мамлакатнинг ташқи сиёсий ва иқтисодий фаолитияда иштирок этувчи вазирлик ва идораларнинг амалий ишида, шунингдек республика соҳага оид олий ўкув муассасалари илмий ва ўқув жараёнларида фойдаланилиши мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Танланган мавзуни тадқиқ этишдаги концептуал ёндашув ва мавжуд муаммоларни ўрганишдаги методология Ташки сиёсий фаолият тахдили ва стратсгияси бош бошкармаси фаолиятида қўлланилиши мумкин. Тадқиқот ишининг муайян хулосаларини амалиётга татбиқ этиш ташқи сиёсий фаолиятда фойдаланадиган сиёсий ва дипломатик тусга эга мавзувий эслатма-ахборот ва тахдилий матсриалларни тайёрлаш жараёнида амалга ошириш мумкин. Диссертация ишининг айрим холатлари сиёсий маслаҳатлар ҳамда ташқи сиёсий масалалар бўйича музокараларга тайёргарлик кўриш доирасида хисобга олинди. Дисссртациянинг асосий хулосалари араб-мусулмон дунёсига оид долзарб муаммолар бўйича Узбскистоннинг АҚШ билан муносабатларини мустахкамлашга каратилган ташқи сиёсий ташаббусларини ишлаб чиқиш жараёнида ахборот-тахдилий базасини кснгайтиришда фойдаланиш мумкин. Таклиф этилган ишнинг муайян холатлари АҚШ маъмуриятининг Жанубий ва Марказий Осиёдаги узок муддатли геостратегик интилишларини тахдил этишда эътиборга олиниши мумкин.
Қўлланиш соҳаси: халқаро муносабатлар сиёсатшунослиги, гсосиёсат, АҚШнинг мусулмон мамлакатларидаги энг янги тарихи.

Mazkur mаqоlаdа Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlarining XX аsrning 90-yillarida mintaqada integratsiyalashuv jаrаyоnlаrigа bo‘lgan intilishlarini tarixiy jihatdan tahlil etilgan bo‘lib, unda integratsiya jаrаyоnlаrining geosiyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy omillarning ta’sir etuvchi jihatlari o‘rgаnilgаn. Shu bilan bir qаtоrdа, XX-аsrning 90-yillarida Markaziy Osiyo mintaqasidagi integratsiyalashuv jаrаyоnlаrigа Turkiyа, Erоn, XXR, АQSh vа Rоssiyа Federаtsiyаsi kаbi mаmlаkаtlаrning geоsiyоsiy mаnfааtlаrining shakllanishi va bu mаmlаkаtlаr bilan Mаrkаziy Оsiyо dаvlаtlаrining аlоqаlаri оchib berilgаn.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати.
Парламентлараро хамкорлик замонавий халкаро муносабатларнинг мухим ва ажралмас таркибий қисми ҳисобланади. Бутунги кунда фаол ва ташаббускор парламентлараро алоқаларни йўлга кўйиш давлатнинг ташки сиёсий ва дипломаток салоҳиятини, халкаро обрў-эътибори ва имижини юксалтириш билан бир каторда, халкаро майдонда мамлакат миллий манфаатларни илгари суриш ва амалга ошириш, сиёсий ташаббусларни эълон килиш ва мамлакатнинг у ёки бу масалага нисбатан позициясини ифода этишнинг мухим омилига айланди. Ҳозирги даврда ташки сиёсатнинг таъсирчан инструмента даражасига кўтарилган парламентлар ва уларнинг кўп сонли ассамблеялари халкаро карорлар кабул килиш жараёнига хос бўлган демократии тақчилликт\ бартараф этиб, адолатли, шаффоф ва демократик халкаро муносабатлар тизимини яратишга интилиб келмокда. Икки томонлама муносабатларда эса парламентлараро ҳамкорлик ўзаро ишончни таъминлаш, бир-бирини тўғри англаш, маданий-гуманитар алоқалар ва оддий инсоний ришталарни мустаҳкамлаш, низо ва карама-каршиликларни сиёсий воситалар оркали хал этишда юксак ахамият касб этмокда.
Инсоният таракқиётининг ҳозирги босқичида парламентлараро ҳамкорликнинг жадал ривожланиши парламентни нафақат соф миллий бошқарув органи, балки халкаро муносабатларда ахамияти тобора юксалиб бораётган ташки сиёсат актори сифатида ўрни ва ролини тадкик этишни заруратга айлантирди. Шу боне дунёнинг парламентаризм анъаналари чукур илдиз отган хамда парламентлари ташки сиёсат ва халкаро муносабатларнинг мухим акторига айланган мамлакатлар тажрибасини киёслаш оркали халкаро майдонда миллий манфаатларни илгари суриш ва амалга оширишда парламентлараро ҳамкорликнинг ахамияти, мазмун-мохияти ва ривожланиш тенденцияларини очиб бериш мухим ахамият касб этади.
Мамлакатимизнинг ташқи сиёсат соҳасидаги фаолияти асосини «тинчликпарварлик, бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик, юзага келадиган зиддият ва қарама-қаршиликларни факат тинч, сиёсий йўл билан хал этиш ташкил этади. Ўзбекистон бундан буён хам узоқ-якиндаги барча хорижий мамлакатлар, жаҳон ҳамжамияти билан самарали ҳамкорликни давом эттиради»1. Ушбу максадга эришишда хорижий мамлакатлар парламентлари билан Олий Мажлис ўртасида парламентлараро алоқаларни йўлга қўйиш, парламент дипломатиясини ривожлантириш ҳамда давлатнинг ташки сиёсий ва ташки иқтисодий дастурларини амалга оширишда парламент ресурсларидан фойдаланишни даврнинг ўзи тақозо этмокда. Шу нуктаи назардан, парламентлараро хамкорлик борасида тадқиқотлар олиб бориш, Олий Мажлис ва ташки сиёсат билан шугулланувчи давлат идораларини чукур илмий асосланган таклиф ҳамда тавсиялар билан таъминлаш долзарб вазифалардан бири ҳисобланади.
«Узбекистан Республикасининг Ташки сиёсий фаолият концепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги Узбекистан Республикаси Қонуни (2012) ҳамда «2017-2021 йилларда "Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги "Узбекистан Республикаси Президентининг ПФ 4947-сонли Фармонида (2017) ва соҳага оид бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертацион тадқиқот муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг макса ди халкаро майдонда миллий манфаатларни илгари суриш ва амалга ошириш воситаси сифатида Олий Мажлисининг парламентлараро алоқаларини ривожлантиришга каратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
истиқболда миллий парламентимизнинг Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти Парламент ассамблеяси (ЕХҲТ ПА) га аъзолигини қайта тиклаш мамлакатимизнинг ташқи сиёсий стратегиясини изчил амалга оширишнинг омилларидан бири бўлиши мумкинлиги асослаб берилган;
Олий Мажлиснинг Ислом Ҳамкорлиги Ташкилоти Парламентлараро Иттифоқи (ИҲТ ПИ), Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги Парламентлараро Ассамблеяси (МДҲ ПА) ҳамда туркий тилда сўзлашувчи мамлакатлар Парламент Ассамблеяси (ТуркПА) каби парламентлараро тузилмаларга аъзо бўлиши борасида асослантирилган тавсиялар ишлаб чиқилган;
мамлакатимиз сиёсий тизимида миллий парламент ролининг юксалиши негизида парламентлараро ҳамкорликни аниқ дастурлар билан янада такомиллаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган;
Олий Мажлиснинг халқаро майдонда мамлакатимиз миллий манфаатларини илгари суриш ва амалга оширишдаги халқаро ҳамкорлиги усул ва механизмларининг самарадорлигини баҳолаш мезонлари аниқланган.
Хулоса
Диссертацион тадқиқот давомида парламентлараро ҳамкорликка оид илмий адабиётлар ва методологик манбаларни пухта ўрганиш, таҳлил этиш ва умумлаштириш, жумладан, парламентлараро ҳамкорликнинг халқаро майдонда Узбекистан Республикасининг миллий манфаатларини илгари суриш ва амалга оширишдаги ахамияти ва бу борадаги жахон тажрибасини атрофлича тадқиқ этиш натижасида куйидаги хулосалар шакллантирилди:
I. Илмий-назарий хулосалар
1) Узбекистан сиёсий фанида илк бор парламентлараро ҳамкорлик алоҳида сиёсий категория сифатида ўрганилди ҳамда ушбу тушунчага муаллифлик талқини такдим этилди: Унга кўра парламентлараро ҳамкорлик бу - икки ва ундан ортиқ парламентларнинг ўзаро алоцаларни мустаукамлаш, сиёсий мулокрт воситасида тинчлик ва барқарорликни таъминлаш, халкрарни якрнлаштириш, миллий манфаатларни рўёбга чиҳариш ҳамда умумбашарий муаммоларни бартараф этиш йўлидаги турли даражадаги алоцалари мужмуасидир.
2) Бугунги кунда парламентлар давлатнинг кўп функцияли маъмурий-сиёсий органи сифатида ўзининг анъанавий ваколатларидан ташқари мамлакат ташқи сиёсий курси ва стратегик дастурларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш, давлатнинг халқаро фаолиятини вакиллик ва демократии мезонлар асосида текшириб бориш хамда парламент назорати механизмларини ички сиёсат билан бир каторда, давлатнинг ташки сиёсати ва халқаро фаолиятига нисбатан хам жорий этиш каби жабхаларда фаол бўлиб келмокда. Шу боис, ташки сиёсат ва халқаро муносабатларни умумжахон парламентаризмининг динамик тарзда ривожланаётган сохаси сифатида ажратиб кўрсатишга барча илмий асослар мавжуд.
3) Олий сиёсий институт сифатида парламент узок эволюцион таракқиёт йўлини босиб ўтган бўлиб, бу жараёнда жамиятдаги турли ўзгариш ва зиддиятлар, тарихий шарт-шароитлар, халқларнинг сиёсий маданияти ва давлат бошқарув анъаналари каби омиллар муҳим рол ўйнади. Тарихий нуқтаи назардан Шарқ ва Ғарб мамлакатларида ривожланиб келган ижтимоий, сиёсий қарашлар, давлат бошқаруви борасидаги таълимотлар вакиллик органининг сиёсий тизимдаги ахамиятини юксалиб боришига замин яратди. Хусусан, янги давр мутафаккирлари (Т.Гоббс, Ж.Локк, Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссо, И.Бентам, Ж.С.Милль, Т.Жефферсон, Ж.Медисон ва бошқ.) ўзларининг сиёсий назарияларида ҳокимиятларнинг бўлиниш принципи, конституциявийлик, ўзаро тийиб туриш ва манфаатлар мутаносиблигини таъминлаш, демократия ва парламентаризм тамойилларининг ахамиятини чукур илмий асослаб берди. Шу билан бирга, парламентаризм борасидаги концептуал назариялар кейинги тарихий даврларда хам ривожланиб борди.
4) Мазкур тадқиқот «парламентлараро хамкорлик» ва «парламент дипломатиями каби атамаларнинг мазмун-моҳиятини аник очиб берадиган ягона илмий таърифнинг йўқлиги, баъзан эса мазкур икки атамани бир-бири билан чалкаштириб қўллаш ҳолатлари мавжудлигини яққол кўрсатди. Шу билан бирга, парламентлараро хамкорликнинг оммалашуви контекстида охирги пайтларда парламент омили, парламентлараро алоқаларнинг институционаллашуви, халқаро парламент институтлари, парламент дипломатияси каби сохаларда илмий тадкиқотлар кўпайиб бормокда.
5) Тадкиқот давомида парламентлараро ҳамкорликнинг турли хил шакл ва механизмлари мавжудлиги хамда уларнинг тобора такомиллашиб бораётганлиги аниқланди. Шунингдек, ташки сиёсатда фаол ва таъсирчан парламентлар мамлакатнинг ташки сиёсий максад ва вазифаларини самарали амалга ошириш, давлатнинг халқаро таъсирини юксалтириш хамда унинг обрў-эътибори ва имижини мустаҳкамлашда муҳим сиёсий инструмент эканлиги борасидаги илмий фаразлар ўз тасдиғини топди. Шу боне, парламентлараро ҳамкорликни ривожлантириш, парламент дипломатиясидан кенг фойдаланиш кўплаб давлатларнинг сиёсий тизимида олиб борилаётган ислоҳотларнинг устувор йўналишларидан бири бўлиб колмокда.
6) Таҳлиллар замонавий дунёда парламентлараро ҳамкорликнинг мамлакат миллий манфаатларини халқаро майдонда илгари суриш ва амалга оширишда таъсири ўсиб бораётганлигини ҳамда ташки сиёсатда давлатлар парламент ресурсларидан кенг фойдаланаётганлигини ёрқин намоён этмокда. Мазкур жараёнда ўзига муносиб ўринни эгаллаш, парламент ресурслари воситасида халкаро майдонда миллий манфаатларни изчил таъминлаш, фаол ва ташаббускор парламент дипломатиясини олиб бориш Узбекистан Республикаси Олий Мажлиси олдида турган долзарб масалалардан биридир. Шу боне, ушбу тадқикотда парламентни ташки сиёсат ва халқаро муносабатларнинг муҳим инструментига айлантирган давлатлар (АҚШ, Буюк Британия, ГФР, Франция, Шимолий Европа мамлакатлари, Япония ва ҳ.к.) тажрибаси қиёсий тахлил қилинди. Хусусан, парламентлараро ҳамкорлик гурухдари, кўмиталараро алоқалар, парламент спикерларининг ўзаро ҳамкорлиги, минтақавий ва халкаро парламент ассамблеялари доирасидаги ҳамкорлик, расмий делегацияларда парламентарийларнинг ўзаро тажриба алмашиши каби жиҳатлар тадқиқот мобайнида диссертантаинг диққат марказида бўлди.
7) Сўнгги йилларда Узбекистан Республикасида парламентлараро ҳамкорликни ривожлантириш масаласига алоҳида эътибор берилмокда. Икки муҳим концептуал ҳужжат, яъни, Узбекистан Республикасининг Ташқи сиёсий фаолият концепцияси (2012) ҳамда 2017-2021 йй.да Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари бўйича Ҳаракатлар стратегиясида давлатнинг ташки сиёсий мақсад ва вазифаларини амалга ошириш ва унинг халқаро обрў-эътиборини мустаҳкамлаш, Олий Мажлиснинг ташқи иқтисодий алоқаларини, хусусан, савдо, инвестицион ва туризм сохасидаги фаолиятини жонлантириш, жаҳон ҳамжамиятига мамлакатимизда олиб борилаётган ислоҳотларнинг моҳияти тўғрисида холис ахборот етказишда парламентнинг ўрни ва роли аниқ белгилаб кўйилди.
8) Парламентлараро ҳамкорлик ривожланиб бораётган ҳозирги бир шароитда Узбекистан Республикаси Олий Мажлисини мазкур жараённинг муносиб иштирокчисига айлантириш, давлатнинг ташки сиёсий ва дипломаток салоҳиятини парламент ресурслари оркали янада бойитиш мақсадида замонавий парламентлараро ҳамкорликнинг турли жиҳатларига оид жиддий тадқикотларга қўл уриш, илғор хорижий тажрибани мунтазам ўрганиб бориш, парламентарийлар ва ташки сиёсатга алокадор давлат идораларини илмий таклиф ва тавсиялар билан таъминлаб бориш долзарб масалалардан бири бўлиб қолмоқда.
II. Халкаро майдонда Узбекистан Республикасининг миллий манфаатларини илгари суриш ва амалга оширишда парламентлараро хамкорликни ривожлантиришга каратилган амалий тавсиялар
- Сиёсий тизимидаги ислоҳотлар жараёнида Узбекистан Республикаси Олий Мажлиси, хусусан унинг ташки сиёсий ва халкаро хамкорлигини ривожлантириш масалаларига алоҳида эътибор каратиш, халкаро ҳамкорликнинг шартномавий-ҳукукий асосларини мустаҳкамлаш;
- Бугунги тез ўзгарувчан халкаро жараёнда Ўзбекистоннинг муносиб урин эгаллаши хамда халкаро парламент клубида ўз таъсири ва овозига эга бўлиши учун Олий Мажлиснинг Парламентлараро Иттифок билан алоқаларини ривожлантириш, мамлакатимизнинг ЕХҲТ ПА каби нуфузли парламент ташкилотидаги аъзолигини кайта тиклаш хамда Олий Мажлиснинг ИҲТга аъзо давлатлар Парламентлараро Иттифоқи, Туркий тилли давлатлар парламент ассамблеяси ва Мустакил Давлатлар Ҳамдўстлиги Парламентлараро ассамблеясига қўшилиши имкониятларини кўриб чикиш;
Парламентлараро ҳамкорликнинг илгор замонавий механизмларини такомиллаштириш бўйича куйидаги асосий таклифлар ишлаб чикилди:
- Ҳозирги пайтгача парламентлараро хамкорлик гурухларини ташкил этилиши ва фаолияти масалалари бирор бир хужжатда регламентация килинмаган. Шу нуктаи назардан, мазкур мавхумликни бартараф этиш, мазкур гуруҳлар ишининг ташкилий-хукукий асосларини такомиллаштириш;
- Парламентлараро хамкорлик гурухдари ва дўстлик уюшмалари фаолиятини тизимли равишда йўлга кўйиш ва жонлантириш;
- Мазкур гурухлар саъй-ҳаракатларини давлатнинг аник ташки сиёсий мақсад ва вазифаларини бажаришга йўналтириш зарур. Энг аввало, парламентлараро дўстлик гуруҳларини мамлакатимиз ташки сиёсатида устувор ахамиятга эта бўлган давлатлар парламентлари билан тузиш мақсадга мувофикдир. Хусусан, Марказий Осиё давлатлари билан ўзаро муносабатларнинг парламент ўлчамини кучайтириш;
- Парламентлараро ҳамкорлик гуруҳларини ташкил этиш жараёнини турли хил сунъий чеклов ва бюрократик тўсиқлардан холи этиш, бу ваколатни жаҳоннинг илғор парламентаризм анъаналарига биноан парламентарийларга бериш амалиётини жорий этиш;
- Парламентлараро ҳамкорликнинг замонавий шакллари сирасига кирувчи спикерларнинг ўзаро тажриба алмашинуви, палаталараро хамкорлик, парламентарийларнинг халкаро ташкилотлар доирасидаги хамкорлиги хамда олий даражадаги делегациялар таркибидан парламентарийларнинг ўрин эгаллаши, бошқа турли расмий ва норасмий каналлар орқали алоқаларни жонлантириш борасида комплекс тадбирларни амалга ошириш;
- Халкаро майдонда миллий манфаатларни таъминлашда парламентнинг ташки сиёсатни амалга оширувчи давлат идоралари билан изчил ва тизимли ҳамкорлигини йўлга кўйиш;
- Олий Мажлис палаталаридаги халкаро хамкорлик билан шугулланувчи қўмиталарининг сиёсий мавқеи ва таъсирини кучайтириш, хорижий парламентлар билан қўмиталараро ҳамкорликни жонлантириш;
- Давлатнинг ташки сиёсий ва халкаро фаолияти устидан самарали парламент назорати ва текшируви механизмини жорий этиш хамда ташки сиёсат билан шугулланувчи хукумат вакилларининг парламент олдидаги маъсуллиги ва хисобдорлигини кучайтириш;
- Парламентлараро хамкорликда конун ижодкорлиги, вакиллик, назорат ва тахлил, парламент дипломатияси каби сохаларда ўзаро билим ва тажриба алмашишни йўлга кўйиш;
- Парламент масалалари бўйича тадкиқот олиб борувчи, тахлилий материаллар, амалий таклифлар ва мукобил сиёсий ечимлар ишлаб чиқувчи парламент ақлий марказига асос солиш;
- Жамиятда вакиллик, демократия ва парламентаризм анъаналарини мустаҳкам карор топтириш, аҳолининг ҳуқуқий маданияти ва сиёсий тафаккурини янада юксалтириш мақсадида кенг жамоатчилик учун очик бўлган республика парламент кутубхонасини ташкил этиш. Чунончи, дунёнинг катор давлатлари парламентларида машхур кутубхоналар мавжуд бўлиб, улар назария ва амалиёт уйғунлигини таъминлаш ва турли соҳаларда тадқиқот олиб боришда муҳим илмий-ахборот ресурси вазифасини ўтамокда.
Бундан ташқари, жадал ривожланиб бораётган парламентлараро хамкорлик тизимида мамлакатимиз миллий манфаатларини собитқадамлик билан илгари суриш ва амалга оширишда миллий парламентнинг ташаббускорлиги, парламентарийларнинг юксак сиёсий ва ҳукукий илмларни, хорижий тилларни чукур эгаллаши, минтақа ва жахонда тез-тез ўзгариб турадиган сиёсий вазиятни тўғри бахолаши хамда кучли илмий ва тахлилий малакага эга бўлиши талаб этилади.
Диссертация доирасида бошқа бир қатор назарий ва амалий таклиф ва хулосалар шакллантирилган бўлиб, уларнинг барчаси умумий жиҳатдан халқаро майдонда Ўзбекистон Республикасининг миллий манфаатларини илгари суриш ва амалга оширишда парламентлараро ҳамкорликни ривожлантиришга хизмат килади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати.Иқтисодистни модернизациялаш жараёнида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъсктлари фаолиятининг ривожланиши муҳим ахамият касб этади. Йирик маблағлар талаб килмайдиган, моддий рссурсларнинг нисбатан қисқа муддат мобайнида ўсиш суръатини кафолатловчи кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъсктлари иктисодиётдаги бандлик муаммосини нисбатан тез ва ортиқча сарф-харажатларсиз таъминлашда, ички бозорни молиявий рссурслар чегараланган шароитда истсъмол моллари билан тўлдиришда стакчи роль ўйнайди. Шунингдек, жамиятда ижтимоий баркарорликнинг бош кафолати бўлган ўрта синф яъни, мулкдорлар катламини шакллантириш, иқтисодий жиҳатдан фаол бўлган аҳоли улушини ўстириш, инновацион технологияларни амалиётга жорий этиш, соғлом рақобат муҳитини шакллантириш, иктисодиётнинг турли секторлари ўртасидаги ўзаро алоқаларни мустаҳкамлаш, энг муҳими, мамлакат ялпи ички маҳсулоти ўсишини таъминлашда асосий омил бўлиб хизмат қилади. Мамлакатимизнинг Россия ва Мустакил Давлатлар Ҳамдўстлигининг бошқа мамлакатлари, Хитой, АҚШ, Жанубий Корея, Туркия, шунингдек, Европа ва Осиё қитъаларидаги бир катор давлатлар, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилоти, Шанхай ҳамкорлик ташкилоти, Ислом ҳамкорлик ташкилоти ва бошқа нуфузли халкаро тузилмалар ва молиявий институтлар билан1 ҳамкорликни мустаҳкамлаб боришидан асосий мақсади ички иқтисодий ва ижтимоий баркарорликни сақлаган ҳолда халқаро ҳамжамиятдаги ўрнини мустаҳкамлашдир. Халқаро алоқалар орқали тадбиркорлик субъсктларининг юқори даражадаги манфаатларга эта бўлишини таъминлаш бўлиб, шу жиҳатдан ҳам илмий иш мавзуси долзарбдир.
Мустакиллик йилларида мамлакатимиз Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги, Шанхай Ҳамкорлик ташкилоти сингари халқаро иқтисодий интеграцияларнинг тент ҳукуқли аъзоси бўлди. Улар томонидан имзоланган шартнома ва Мсморандумлар шартларини виждонан бажарган ҳолда ўз миллий манфаатларига асосланиб давлатлар ва халкаро ташкилотлар билан изчил хамкорлик олиб бормокда. Бу йўналишда мамлакатимизни жадал ривожлантиришга каратилган “Ҳаракатлар стратегияси”нинг “Иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либсраллаштириш” деб номланган учинчи йўналишида кўрсатилган чора-тадбирларни рўёбга чиқариш учун миллий валюта ва нархларнинг барқарорлигини таъминлаш, валютани тартибга солишнинг замонавий бозор механизмларини босқичма-боскич жорий этиш, маҳаллий бюджетларнинг даромад базаси ва ташқи иқтисодий алокаларни кснгайтириш, экспортга мўлжалланган маҳсулот ва матсриаллар ишлаб чиқариш учун замонавий технологияларни жорий этиш, транспорт-логистика инфратузилмаси, тадбиркорликни ривожлантириш ҳамда хорижий инвссторлар учун инвсстициявий жозибадорликни оширишни жадал ривожлантириш хам мазкур илмий иш моҳияти жиҳатдан бугунги кунда замон талаби эканини яна бир тасдиғидир.
Ривожланган мамлакатларда халқаро иктисодий интсграцияни ривожлантириш билан биргаликда, миллий тадбиркорлик субъсктлари манфаатларини ҳимоя қилиш, аҳолини иш билан бандлигини таъминлаш XXI асрнинг долзарб муаммоларидан бирига айланиб бўлган. Мамлакатимизнинг жаҳон хўжалигидаги иштироки жадаллашиб бораётган бир даврда халкаро иқтисодий муносабатларга киришиш билан бирга ҳудудларда тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш, уларнинг рақобатбардошлигини ошириш ва ташки иктисодий хамда савдо фаолиятини қўллаб-қувватлаш, эркин иктисодий ҳудудларнинг инвсстициявий жозибадорлигини ошириш масалаларини комплекс илмий тадкик этишга қаратилган илмий хулоса ва таклифларни ишлаб чикиш долзарб аҳамият касб этмокда.
Узбекистон Республикаси Президента ни нг ПФ-4947-сонли “Узбскистон Рсспубликасини ривожлантиришнинг бсшта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”, “2017-2021 йилларда Узбскистон Республикасини ривожлантиришнинг бсшта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратсгиясини “Фаол тадбиркорлик, инновацион гоялар ва технологияларни қўллаб-қувватлаш йили”да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида”, “Бизнеснинг конуний манфаатлари давлат томонидан муҳофаза килиниши ва тадбиркорлик фаолиятини янада ривожлантириш тизимини тубдан такомиллаштиришга дойр чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармонлари, “Махаллий экспорт килувчи корхоналарни рагбатлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Қарори ва сохага оид бошқа қонун хужжатларининг ижросини муайян даражада амалга оширишга хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади Узбекистонда халқаро иктисодий интеграциялашув шароитида тадбиркорлик жараёнини такомиллаштиришга йўналтирилган илмий асосдаги таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
халқаро иктисодий интеграция натижасидаги салбий оқибатларни камайтириш мақсадида ўрта тадбиркорлик тушунчасини иқтисодиётда қўллаш зарурати асосланган;
эркин иқтисодий ҳудуд ва халқаро иқтисодий интеграция тадбиркорликнинг барча шаклларини асосий ҳимоя ва ривожлантириш инструмента эканлиги асосланган;
тадбиркорлик фаолияти доирасини кенгайтириш мақсадида мамлакатдаги эркин иқтисодий ҳудудларнинг ўрни назарий-илмий тахдил қилинган ҳамда эркин иктисодий ҳудудлар жойлашган минтакаларнинг самарадорлик даражасига таъсири очиб бсрилган;
мамлакатимизда эркин иқтисодий ҳудудларнинг самарадорлигини уч босқичдан иборат бўлган чора-тадбирлар дастури ёндашуви асосида ошириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилган.
Хулосалар
Мамлакатимизнинг жаҳон хўжалигига интсграциялашуви тезлашиб бораётган бир даврда, олиб борилган илмий изланишлар натижасида қуйидаги илмий ва амалий таклифлар ишлаб чиқилди:
1. Хориж тажрибасидан келиб чиққан ҳолда ўрта тадбиркорлик тушунчасини иқтисодиёт тармоқларига жорий этиш ҳамда 100-299 тагача ишчи фаолият кўрсатадиган тадбиркорлик субъекта бўлиб, экспортбоп маҳсулот ишлаб чиқаришга йўналтирилган ва хорижий инвсстициялар киритилган корхоналарни ўрта тадбиркорлик субъсктлари, деб аниқлик киритиш тавсия этилади.
2. Узбскистон Рсспубликасининг “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонунининг 21-моддаси “Пул маблағларини тасарруф этиш кафолатлари’Та “Тадбиркорлик субъсктлари хорижий валютада банк хисобраками очиш ва ундан эркин фойдаланиш ҳукукига эгадирлар” бандини киритиш максадга мувофиқ.
3. Мамлакат тадбиркорларининг экспорт фаолиятини енгиллаштириш максадида Узбскистон Рсспубликаси қонун хужжатлари ва илмий-амалий адабиётларда ишлаб чикарувчи ва сотиб олувчи ўртасида турувчи, ишлаб чиқарувчи номидан товарни сотиш учун шартнома тузувчи ва маҳсулот етказиб бсриш учун логистика компаниялари билан ишлаб чикарувчи номидан шартномалар тузувчи юридик шахе яъни “Экспорт тадбиркорлиги” тушунчасини киритиши тавсия этилади.
4. Мамалакатимизда халкаро иктисодий интсграцияга киришиш жараёнида кичик бизнеснинг фойда кўриш, ракобат курашида ютиб чиқиш имконияти кам бўлсада, аммо ўрта ва йирик тадбиркорликнинг (ТМК) фойда бсриши катта эҳтимоллиликка эга. Халкаро иктисодий интсграциянинг кичик бизнссга талофатларини камайтириш учун йирик ва кичик бизнеснинг коопсрациясини йўлга кўйиш максадга мувофиқ.
5. Давлат томонидан халкаро хамжамиятга интсграциялашув жараёнида тадбиркорликни қўллаб-кувватлашнинг иккинчи функция бўйича куйидагиларни амалга ошириш тавсия этилади:
ташки иктисодий фаолият билан шугулланаётган тадбиркорларга экспорт крсдитларини кафолатлаш тизимини такомиллаштириш ва экспорт крсдитларини кафолатловчи тижорат банки рискларини суғурталаш тизимини қайтадан кўриб чикиш. Экспорт крсдитларини такдим этувчи ва 90-95 фоиз сотиб олувчи ва воситачининг экспорт рискларини кафолатловчи Экспорт-импорт фонди ёки Экспорт-импорт Банкини ташкил қилиш зарур. Бундай банк ски агснтлик Ташқи иқтисодий фаолият Миллий банки, “Узбскинвсст” экспорт-импорт Миллий компаниясининг экспорт тадбиркорлигига йўналтирилган вазифаларини ўзида мужассамлаштириши;
илм-фан ва техника-технологиянинг ютуқларини ишлаб чиқириш жараёнига қўллаётган тадбиркорларни ижтимоий тўловлар ва бошқа маҳаллий йиғимлардан озод этиш максадга мувофиқ.
6. “Навоий” ЭИХда ташкил этилган корхоналарнинг аксарияти тайёр махсулот ишлаб чиқаришда хом ашёни импорт қилиш хисобига фаолият юритмокда. Фикримизча, “Навоий” ЭИХда фаолият юритаётган корхоналар кўпроқ маҳаллий хом ашёдан фойдаланиши максадга мувофиқ. Бунинг натижасида корхонага хом ашё стказиб бсришда махаллий тадбиркорларнинг иш фаолияти ҳам кснгаяди, энг муҳими, ЭИҲнинг катализаторлик хусусияти, унинг миллий иктисодиётимизга интеграциялашганлик даражасини ортишига эришилади.
7. Ишлаб чикилган уч боскичдан иборат “Чора-тадбирлар дастури” бўйича эркин иктисодий худудларнинг фаолиятини такомиллаштиришда ташкилий ва ҳуқуқий замин яратади.
8. Франчайзингни мамлакатимизда тадбиқ қилишнинг қуйидаги йўналишларини тавсия этамиз:
франчайзингнинг ҳар бири тури бўйича солиқ юкини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлар эди, жумладан, ишлаб чиқариш франчайзингига имтиёзларни кснгайтириш, тижорат ва савдо имтиёзларига талабларни кучайтириш, яъни лицензия асосида ишлаш талабини кўйиш лозим;
франчайзингнинг конуний асосларини яратиш. Қонун ҳужжатларида франчайзер ва франчайзининг ҳуқуқларини кенгроқ ёритиш, франчайзилар учун солик имтиёзлари бсриш, франшизалар учун бухгалтерия ҳисобининг осонлаштирилган тизимини ташкил этиш, экспорт-импорт опсрацияларида тўлов балансини ривожлантириш.
9. Эркин иктисодий ҳудудларнинг инвсстицион жозибадорлиги ва самарадорлигини ошириш мақсадида эркин иктисодий ҳудудлар билан ҳамкорликда вснчур капитали иштирокида технопарк ва бизнес инкубаторларни ташкил этиш мақсадга мувофик.
10. Узбскистон ҳамда Қозоғистоннинг чегсрадош вилоятларида транс-чегаравий эркин иктисодий ҳудудларни ташкил этиш максадга мувофиқ.
Трансчегаравий ЭИҲлар мамлакатимиз Жаҳон савдо ташкилотига кирганга кадар долзарб бўлиб ҳисобланади. Мамлакатда ишлаб чикари-лаётган товарларнинг рақобатбардошлиги ошишида муҳим аҳамият касб этади.