467
6. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta'minlash hamda
chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatliva amaliy tashqi siyosatni amalga oshirish
sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar. 17 Avgust 2020 y. “Taraqqiyot strategiyasi”
markazi.
https://strategy.uz/index.php?news=1041&lang=uz2
7. Tadjikistan prodoljaet izuchat' vozmojnie effekti ot prisoedineniya
respubliki k YeAES. [Tajikistan continues to study the possible effects of the
republic's accession to the EAEU]14.01.2015г.http://ca-news.org/news:1137408
QARAMAL JUNXORLARI
(Ádebiyat maǵlıwmatları analizi )
Gaypnazarov S., F.S.Pulotov
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar
universiteti Nukus filiali
Annotaciya:
Bul maqalada bugingi kunde qaramallar arasında en' ko'p
ushrasatug'ın ha'm sharwashılıq xojalıqlarına u'lken ekonomikalıq ziyan
jetkizetug'ın junxor ektoparazitler haqqında ilimiy a'debiyat mag'lıwmatları bayan
etilgen.
Summary:
This article describes the data of scientific literature about the
bovicola ectoparasites, which are the most common among cattle today and cause
great economic damage to livestock farms.
Gilt so'zler:
Bovikola, giperkeratoz, intensiv, imago, lishinka, immigraciya,
junxor, ekstensiv, ektoparazit, endoparazit.
Kirisiw.
Song'ı jıllarda sharwashılıqtı da'ri-darmanlar, insektecidler ha'm
basqa preparatlar menen ta'miyinleniwnin' qıyınlasıwı, haywanlar migraciyasının'
asıwı, sharwashılıq imaratlarındag'ı sanitariya jag'dayının' jamanlasıwı sebepli
qaramallar arasında ektoparazitlerdin' a'sirese junxorlardın' ju'da' tez ko'beyiwleri
kuzetilip atır. Bul bolsa sharwa mallarının' o'nimdarlıg'ın asırıw ha'mde xalıqtı sapalı
ha'm ekologiyalıq taza sharwa o'nimlerine bolg'an talabın qandırıw siyaqlı juda
u'lken mashqalalarg'a sheshim tabıwda qıyınshılıq tuwdırıp atır.
Junxorlar qaramallar arasında en' ko'p tarqalg'an ektoparazit bolıp,
qaramallarda ku'shli tınıshsızlanıwdı shaqıradı, ju'nleri tusedi, terisi dermatit ha'm
giperkeratozg'a ushraydı, ishteyi to'menleydi, na'tiyjede jas mallar o'siw ha'm
rawajlanıwdan artta qaladı, sawın sıyırlardın' sut o'nimdarlıg'ı 30-50 payızg'a
azayadı, ayrım waqıtları ulıwma su't beriwden toqtaydı. Budan tısqarı olar ko'pshilik
yag'nıy viruslı, bakterial, zamarıqlı ha'm gelmintoz kesellik qozg'atıwshılarının'
tasıwshıları bolıp esaplanadı, ayrım dereklerde adam organizmine o'tib jasay alıwı
da dizimge alıng'an.
Ha'zirgi waqıtta, Qaraqalpag'ıstan Respublikası sharayatında qaramallar
arasında junxorlardın' tarqalıwın, faunası, biologiyasın uyreniw, zamanago'y emlew
usulların islep shıg'ıw ahmiyetli ilmiy-a'meliy mashqala bolıp esaplanadı.
468
Izertlew usılı.
Terilgen shıbın-shirkey turleri araxnoentomologiya
laboratoriyasında qollanba ha'm anıqlawshı kesteler («Определитель пухоедов
(Mallophaga) домашних животных». Фауна СССР. М.,-Л.: изд. АНСССР, 1940;
Пухоеды. Часть 1. изд. АНСССР, 1959, Д.И.Благовещенский) ha'm basqa
arnawlı a'debiyatlar ja'rdeminde anıqlanadı.
Junxorlar pu'tkil jer ju'zinde qaramallar arasında en’ ko'p tarqalg'an
ektoparazit bolıp,
Arhtropoda tipine, Insecta klasına, Mallophaga otriyadına,
Trichodectidae
shan'arag'ına,
Bovicola awladına
,
Bovicola bovis
turine tiyisli
hashorat bolıp tabıladı [1].
Bovicola bovis
– 1,0-2,0 mm uzınlıqtag'ı kishi, qanatsız, denesi uzınshaq oval
ta'rizli, jalpaq, qon'ır sarg'ısh ren'degi shıbın-shirkey bolıp, awız apparatı
kemiriwshi tipinde, kòzleri jaqsi rawajlanbag'an, ush jup kishi ayaq alaqanı tırnaq
penen tawsıladı, qarın ta'repi segmentlengen, ju'n ha'm tuksheler menen turine qaray
qaplang'an, 8-9 buwınnan ha'm altı jup dem alıw jolınan ibarat boladı[8].
Rawajlanıw cikli.
O'mir suriw da'wirinde tiykarg'ı xojayın denesinde, yag'nıy
ma'yek qoyg'annan baslap imago fazasına shekem o'mir suretug'ın shıbın-shirkey
bolıp, imago formaları 31-41 ku'n dawamında jasaydı, usı da'wir dawamında
urg'ashı junxorlar atalanıp 20-100 he shekem ma'yekti qaramaldın' ju'n
piyazshasınan 1-3 mm biyiklikte analıq suyıqlıg'ı ja'rdeminde jabıstıradı. Ma'yekten
12-16 ku'nnen keyin lishinka shıg'adı ha'm azıqlanıwdı baslaydı, lishinkalar ush
ma'rte tulep 19-22 kunnen keyin er jetken - imagog'a aylanadı [2]. Ulıwma
rawajlanıw cikli 4-5 ha'pteni quraydı (suwret 1-2).
Suwret 1. Junxorlardın'
Suwret 2. Bovicola bovis junxorlarının'
rawajlanıw cikli
lishinka ha'm imago fazaları
Patogenez.
Junxorlar qaramal terisi juzesinde o'rmelep ju'rip, o'zlerinin'
ku'shli rawajlang'an jaqları menen epidermis toqımaları menen azıqlanadı, terinin'
nerv ushların qıdıqlawı bolsa juda' ku'shli qishiw keltirip shig'aradı, na'tiyjede ju'nler
tu'sedi, teri dermatit ha'm giperkeratozg'a ushraydı. Budan tısqarı, junxorlar
azıqlanıw waqtında jarasa silekeyin ajratadı, bul qaramal organizmi ushın qawip
bolıp, qannın' uyıwına qarsılıq qıladı [3].
Qaramallardın' junxorları tiykarınan sanitariya-gigiyena, azıqlandırıw ha'm
saqlaw sharayatları talapqa juwap bermeytug'ın xojalıqlarda ko'birek ushrawı
469
anıqlandı. Qaramallardı uzaq waqıt transpartirovka qılıw, yag'nıy bir ma'mleketten
ekinshi ma'mleketke alıp keliw (migraciya) dawamında, junler, teri shiyki zatı ha'm
suw(shomıldırg'anda ha'm suw ishiw waqtinda) arqalı da junxorlardın' tarqalıwı
guzetiledi [4, 6].
Junxorlar ha'r dayım parazitlik qılıp o'mir su'rip sebepli haywanlar denesinde
jıldın' barlıq ma'wsimleri dawamında ushrawı guzetiledi. Biraq olardın' ekstensivligi
ha'm intensivligi ma'wsimlerge, klimat ha'm xojalıqtın' sanitariyalıq jag'dayına,
sharwashıqtı basqarıw sistemasına ha'm basqa ko'plegen ekologiyaliq faktorlarg'a
baylanıslı ha'r qıylı o'tedi. Qoralardag'ı joqarı ıg'allıq ha'm qolaylı temperatura qıs
aylarında ku'n nurının' jetispewi, haywan junlerinin' uzın bolıwı, olardın sapasız
azıqlandırıwı ha'm tıg'ız saqlanıwı junxorlardın' rawajlanıwı ha'm tez trqalıwı ushın
qolaylı sharayıt tuwdırıwı anıqlandı. Jaz aylarında haywanlar jaylawg'a shıg'arıladı,
ku'n nurı ha'm qurg'aqlıq ta'sirinde ha'm haywanlardın' tulewi aqıbetinde olardın'
sanı ju'da' azayıp ketiwi guzetiledi. [5, 7].
Sonın' menen, junxorlar qaramallar denesinde jıldın' barlıq, ko'binese qıs ha'm
ba'ha'r mawsimlerinde edi ko'p tarqalg'an dominant ektoparaxitlerden biri bolıp,
sharwashılıq xojalıqlarına ju'da' u'lken ekonomikalıq zıyan keltiriwi, yag'nıy jas
haywanlar o'siw ha'm rawajlanıwdan artta qalıwı, sawın sıyırlardın' su't
o'nimdarlıg'ın 30-50 payızg'a kemeyiwine alıp keliwi anıqlandı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1. Акбаев Р.М., Пуговкина Н.В. “Бовиколёз крупного рогатого скота в
животноводческих
хозяйствах
Московской
области”
//
Журнал
“Ветеринария”, Изд. “Логос Пресс” (Москва), - 2017.- № 1,- С. 10-13.
2. Благовещенский Д.И. «Определитель пухоедов (Mallophaga) домашних
животных». Фауна СССР. М.,-Л.: изд. АНСССР, 1940.
3. Pulatov, F. S., Rakhimov, M. Y., Sh, I. A., Boltaev, D. M., & Saifiddinov,
B. F. (2022). Ecogenesis of ectoparasites of agricultural animals.
Eurasian Med Res
Period
,
6
, 165-167.
4. Pulatov, F. S., Sh, I. A., Rakhimov, M. Y., Abdullaeva, D. O., Sayfiddinov,
B. F., & Ruzimurodov, A. R. Fauna and ecology of zooparasites in
zoobiocenoses.
Turkish Journal of Physiotherapy and Rehabilitation
,
32
(2).
5. Пулотов, Ф., & Сайфиддинов, К. (2022). Экология болтов крупного
рогатого скота.
Перспективы развития ветеринарной науки и её роль в
обеспечении пищевой безопасности
,
1
(2), 159-162.
6. Пулотов, Ф. (2000). Эктопаразиты животных.
in Library
,
1
(1), 209-210.
7. Pulotov, F. S. Treatment of Cattle from Bovicoliosis.
8. Болтаев Д.М., Пулотов Ф.С. Эпизоотология козьего мехоеда. Web of
Scholars: журнал многомерных исследований. 2022;1(4):121-4.
