TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETIILMIY AXBOROTLARI 2022/10 - SON
238
3.
Садовский B.H. Основания общей теории систем. Логико-
методологический анализ /; Отв. ред.: Уемов А.И. - М.: Наука, 1974. - 279 с.
4.
Юдин Э.Г., Методология науки. Системность. Деятельность, М.,
«Эдиотриал УРСС» 1997, с. 412.
5.
Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.: Политиздат,
1975.-304 с.
6.
Гальперин П.Я. Введение в психологию: Учебное пособие для вузов .
— М.: Книжный дом «Университет», 1999. - 332 с.
7.
Хуторский А.В. Дидактическая эвристика. Теория и технология
креативного обучения. - М.: Изд-во МГУ, 2003. - 416 с.
8.
Зимняя И.А. Ключевые компетенции - новая парадигма результата
образования // Высшее образование сегодня. 2003. № 5.
9.
Байденко В.И. Вывлание состава компетенций выпускников вузов как
необходимый этап проектирования ГОС ВПО нового поколения: Методические
пособие СПб., 2006. С 5, 54-55.
10.
Леднев В.С., Никандров Н.Д., Рыжаков М.В. Государственные
образовательные стандарты в системе общего образования: теория и практика. М.,
2002, С. 24.
11.
Педагогика и психология высшего образования: от деятельности к
личности. Смирнов С.Д. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Академия, 2005 - 400 с.
GEOGRAFIK OBYEKTLARGA OID TERMINOLOGIYASINING
LINGVISTIK XUSUSIYATLARI
Isakulova N.J. - O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti professori,
pedagogika fanlari doktori
Annotatsiya.
Mazkur maqolada geografik obyektlarga oid terminlarni ingliz
tilida o‘qitish metodikasi yoritilgan. Наг bir bilim sohasining terminologiyasi kasbiy
bilimlarning konseptual bogdanishlariga asoslanadi. Shuningdek, geografik obyektlarga
oid toponimlarning xususiyatlari, turlari xilma-xilligi, ma’nosi, qoTlanishi, mayllari
ko‘rib chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
geografik obyektlar, terminologiya, tarmoq terminologiyasi,
kasbiy yo‘naltirilgan matnlar, toponim.
ЛИНГВИСТИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ТЕРМИНОЛОГИИ
ГЕОГРАФИЧЕСКИХ ОБЪЕКТОВ
Исакулова Н.Ж. - профессор Узбекского государственного
университета мировых языков доктор педагогических наук
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETIILMIY AXBOROTLARI 2022/10 - SON
239
Аннотация.
В данной статье описана методика преподавания терминов,
связанных с географическими объектами, на английском языке. Терминология
каждой области знаний основана на понятийных связях профессионального
знания. Также были рассмотрены особенности, разнообразие типов, значение,
применение и тенденции топонимов, связанных с географическими объектами.
Ключевые слова:
географические объекты, терминология, терминология,
отраслевая терминология, профессионально ориентированные тексты, топоним.
LINGUISTIC CHARACTERISTICS OF THE TERMINOLOGY OF
GEOGRAPHICAL OBJECTS
Isakulova N.J. - professor-teacher of Uzbekistan State World Languages
University doctor of pedagogical sciences
Annotation.
This article describes the methodology of teaching terms related to
geographical objects in English. The terminology of each field of knowledge is based on
the conceptual connections of professional knowledge. Also, the characteristics, variety
of types, meaning, use, and trends of toponyms related to geographical objects were
considered.
Keywords:
geographic
objects,
terminology,
sectoral
terminology,
professionally oriented texts, toponym.
Terminologiya
(termin va ... logiya) — 1) leksikanutg bir sohasi; muayyan fan,
texnika, ishlab chiqarish. tarmog‘ining , san’at, ijtimoiy faoliyat sohasining tegishli
tushunchalar tizimi bilan bogTiq terminiari majmui; 2) tilshunoslikning terminlami
oTganuvchi sohasi. Terminologiya tor ma’noda ma’lum bir sohaga oid maxsus leksika.
Masalan, fizika terminologiyasi, ijtimoiysiyosiy terminologiya, mashinasozlik
terminologiyasi kabi. Terminologiya umumxalq tilining leksikasi negizida vujudga
keladi, boyiydi. O'z navbatida u, umumxalq tilining boyishi uchun xizmat qiladi.
Terminologik leksika umumxalq tili leksikasining ajralmas qismi sifatida u bilan birga
rivojlanadi, jamiyat va til taraqqiyotidagi barcha jarayonlami boshdan kechiradi.
Ma’lum bir soha yoki fan yuqori darajada taraqqiy etgandagina o‘sha tilda maxsus
terminologiya vujudga keladi.
Terminologiyaning rivojlanishi, boyish yoTlari har xil: boshqa tillardan so‘z
olish, yangi so‘z yasash, ayrim fammatik kategoriyalarning leksikalashuvi, so‘z
birikmasining semantik bir butun holga kelib qolishi va boshqa Bugungi kunda o‘zbek
terminologiyasining boyishi, asosan, boshqa tillardan so‘z olish va ichki so‘z yasash
hisobiga ro‘y bermoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining barkarorligini
belgilovchi
asosiy
omil
uning
tartibga
solinganligi
va
muntazamligidir.
Terminologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, umumadabiy tilda
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETIILMIY AXBOROTLARI 2022/10 - SON
240
sinonimiya, omonimiya va kup ma’nolilik tilning boyligi bo‘Isa, terminologiyada bular
salbiy hodisa hisoblanadi. Masalan, birgina tushunchani ifodalash uchun o‘zbek tilida
yarimo‘tkazgich - chalaoTkazgich - nimoTkazgich terminlari qoTlanmoqda. Bu, o‘z
navbatida, o‘qish, o‘qitish va axborot almashish jarayonini qiyinlashtiradi. Shu sababli
ham terminologiy si ma’lum darajada barqarorlashgan barcha tillarda terminlar doimiy
tartibga solib turiladi. Tartibga solish ma’lum terminologik me’yorlar asosida amalga
oshiriladi. Terminologiya rivojida fan sohalariga oid maxsus lug‘atlami nashr qilib turish
ham muhim ahamiyatga ega [1].
Termin grekcha terminus so‘zidan olingan boTib, chek, chegara degan ma’noni
bildiriadi. U fan-texnika, qishloq xo‘jaligi, san’at va madaniyat sohasigaxos so‘z
hisoblanadi. Terminologiya - terminlar haqidagi ta’limot va terminlar majmui degan
ma’nolami anglatadi. Termin so‘zi o‘mida ba’zan atama, istiloh so‘zlarini ishlatish
hollari uchrab turadi. Ammo bu to‘g‘ri emas. Atama termin so’ziga nisbatan tor
tashunchani ifodalaydi. Istiloh so’zi esa arabchadir. Uni xalq tushunmaydi va meyorga
aylangan emas. Terminologiya masalalari hamisha tilshunoslikning dolzarb
masalalaridan biri boTib kelgan. Chunki terminlaming sohalar lug‘aviy qatlamlaridagi
о‘mi va vazifasini belgilash, tushunchaning mazmun-mohiyatini to‘g‘ri anglash
imkonini beradi. Terminologiy aga bag‘ishlangan ishlaming barchasida u yoki bu
sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, definitsiyaga ega bo‘lgan va, asosan,
nominativ funktsiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi.
Terminologiyaga bag‘ishlangan ishlaming barchasida u yoki bu sohaning muayyan
tushunchalarini anglatadigan, definitsiyaga ega bo‘lgan va, asosan, nominativ
funktsiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi. A.Reformatskiy
terminga ta’rif berar ekan, “... terminlar - bu maxsus so‘zlardir” degan xulosaga keladi
[2].
Bugungi kunda qoTlanilayotgan terminlaming aksariyat qismi sohaviy terminlar
hisoblanadi. Sohaviy terminologiyaning rivojlanishida mazkur soha mutaxassislari va
tarjimonlaming rli muhim boTib, terminni qanday darajada boTishi terminning
yaratilishiga muvofiqdir. Geografik obyektlarga oid terminlarning 3 ta asosiy guruhga
ajratish mumkin:
sof terminlar: oronimlar, speleonimlar, xoronimlar, urbanonimlar, agoronimlar,
godonimlar, doronimlar, oykonimlar, komonimlar, astionimlar, gidronimlar;
sohalararo terminlar: suv (kimyo, fizika, geografiya), shahar (tibbiyot, tabiiy
fanlar, tarix), qishloq (tabiiy fanlar, tarix, adabiyot, tibbiyot), mahalla (tabiiy fanlar,
tarix, adabiyot, tibbiyot, pedagogika), tog‘ (kimyo, fizika, geografiya).
umumiste’moldagi terminlar: suv, tog‘. Boshqa ilmiy sohalarda ham
qoTlanilishi mumkin.
Geografik obyektlar(GO)ga oid terminlami o‘zbek va ingliz tillarida terminlar
shakllanishi, rivojlanishi va takomillashuvi davrida tilning ichki imkoniyatlari muhim
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETIILMIY AXBOROTLARI 2022/10 - SON
241
ahamiyatga ega. O‘zbek tilining ichki imkoniyatlaridan samarali foydalangan holda
inglizcha GOga oid terminlari zaminida o‘zbekcha ekvivalentlarini yaratish muhim.
GOga oid terminlaming yasalishida so‘z yasash usullaridan foydalaniladi:
affiksatsiya usuli;
kompozitsiya usuli;
abbreviatsiya usuli;
konversiya usuli;
leksik-semantik usul.
A.A.Reformatskiy ta’kidlashicha, terminologiyadagi guruhlanish fan yoki
sohaning tizimidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi va alohida paradigmatikani
hosil qiladi. O‘zbek tilshunos olimi R.Doniyorov mavzuiy guruhlami aniqlashning
asosiy maqsadini quiydagicha ajratgan:
1)
ohganilayotgan tizimning umumtermin boyligi haqida tasawur hosil qilish;
2)
ohganilayotgan tizimning so‘z yasash imkoniyatlari haqida ma’lumot berish;
3)
ohganilayotgan tizimning har qaysi tematik guruhdagi o‘ziga xos yasash
modeli qanday ekanligini aniqlab berish [3; 31-32-b.J.
Geografiya sohasiga oid terminlarning mavzuiy guruhlarini quyidagicha
ohgandik (1-jadvalga qarang):
1-
jadval.
Geografiya sohasiga oid terminlarning mavzuiy guruhlari
№
Mavzuiy guruhlar
Terminlar
1.
Aholi punktlari turi
area, capital, city, country, district, region, state, town
village
2.
Geografik nuqtalar
cape,
cliff, glacier,
lull,
mountain,
mountain range / mountain chain, pass, peak, plain,
plateau, summit, valley, volcano
3.
Yeming turlari
desert, equator, forest, highlands, jungle, lowlands ,
oasis, swamp, tropics, tundra.
4.
Suv omborlari
canal, lake, ocean, ocean current, pool /pond, river, sea,
spring, stream
5.
Sohil, qirg‘oqlar
bay, beach, coast, continent, estuary, gulf
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETIILMIY AXBOROTLARI 2022/10 - SON
242
island, peninsula.
6.
Qatag‘onlar
(volcanic) eruption, conflagration, earthquake, fire,
flood,
hurricane, tornado twister, tsunami
CTzbekiston GOga oid terminlaming mavzuiy guruhlarini belgilashda
O‘zbekiston viloyatlari kesimida o‘rgandik (2-jadvalga qarang):
2-
jadv
al.
Geografik obyektlarga oid terminlaming mavzuiy guruhlari
№
GOga mavzuiy
guruhlari
O‘zbek tilida misollar
Ingliz tilida misollar
1.
Andi] on viloyati
Abdubiy, Abdurahmon
Mingboshi, Avangard,
Avulmat
Abdubiy, Abdurahmon
Mingboshi, Avangard,
Avulmat
2.
Buxoro viloyati
Afshona,
Bichoqchi,
Buyrak, Burqut
Afshona,
Bichoqchi,
Buyrak, Burqut
3.
Farg‘ona viloyati
Beshkapa, Beshsari,
Beshterak, Boltako’l
Beshkapa, Beshsari,
Beshterak, Boltakul
4.
Jizzax
Gulbahor, Tuzkon, Alamli,
Baxmal
Gulbahor, Tuzkon, Alamli,
Baxmal
5.
Xorazm
Bekenchilar, Gurlan,
Ichanqala, Ko‘nazey
Bekenchilar, Gurlan,
Ichanqala, Kunazey
6.
Namangan
Anjirzor, Baliqko‘1,
Buloq, Varzigon
Anjirzor, Baliqkul, Buloq,
Varzigon
7.
Navoi
Zambar, Karmana, Keriz,
Nurota
Zambar, Karmana, Keriz,
Nurota
8.
Samarqand
Boldir, Buransov,
Galabotir, Davlatobod
Boldir, Burunsov,
Galabotir, Davlatobod
9.
Qashqadaryo
Alaqarg‘a, Varganza,
Govxona, Dapsan
Alaqarga, Varganza,
Govxona, Dapsan
10. Surxondaryo
Jayilma, Jartepa, Zarabog’,
Ilonsoy
Jayilma, Jartepa,
Zarabog, Ilonsoy
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETIILMIY AXBOROTLARI 2022/10 - SON
243
11. Sirdaryo
Usmonobod,
Qoraqishloq, Sho‘ro‘zak,
To‘qboy
Usmonobod,
Qoraqishloq, Shuruzak,
Tuqboy
12. Toshkent viloyati va
Toshkent shahri
Angren, Bekobod, Bo'ka,
Bo'stonliq, CHInoz,
CHIrchiq
Angren, Bekobod, Buka,
Bustonliq, CHInoz,
CHIrchiq
13. Qoraqalpoghston
Respublikasi
Ayteke, Badayto‘qay,
Beksiyiq, Yestek
Ayteke, Badaytuqay,
Beksiyiq, Yestek
CXzbekiston GOga oid terminlarning mavzuiy guruhlarini belgilashda shahar,
tuman, qishloq, mahallalar kesimida o‘rgandik (3-j advalga qarang):
3-
jadval.
Geografik obyektlarga oid terminlarning mavzuiy guruhlari
№
Shahar
Tuman
Qishloq
Mahalla
1.
Beruniy
Yeshkili
Burlaq
Zaxoki moron
2.
Ardaxushmitan
Xiva
Avshar
Nartibaland
3.
Namangan
Qo‘shko‘pir
Avsharbadoq
Balandariq
4.
Farg‘ona
Xonqa
Ardaxiva
Beshbuloq
5.
Toshkent
To‘raqo‘rg‘on
Axcha
Anjirzor
Lug‘at materiallarini tahlil qilish jarayonida GO terminlarini har ikki tilda, ya’ni
ingliz tilidagi asliyat shakli strkuturasi va semantikasi o‘zbek tilida yaratilgan shakl
strukturasiga va ma’no mazmun jihatiga ko‘ra qiyosiy tarzda o‘rganib chiqdik. Har ikki
tilda ham ushbu terminlar qatori shakl strkuturasiga ko‘ra bir-biriga o‘xshash jihatlari
aniqlandi. Awalo, ingliz va o‘zbek tillarida to‘plangan GOga oid sohaviy terminlami
strkuturasiga xos o‘xshashligi tasnif etildi.
Ingliz tilida:
1)
sodda (o‘zak-so‘z) terminlar:
Mashhad, Kalvak, Zang, Vodiy, Buloq, Bilol,
Arbag ‘ish;
2)
qo‘shma terminlar:
Balandariq, Baliqko‘1, Beshbuloq, Kosonsoy, Ko
‘Ibuqon, Chorkesar, Marjonbuloq;
3)
gibrid qo’shma terminlar:
Sho‘raqo‘rg‘on, Avg'onqishloq, Zargarguzar,
Kampirchorbog Katmonchovdi;
4)
juft terminlar:
Soz-soy, cross-current, intra-annual, intra-seasonal.
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETIILMIY AXBOROTLARI 2022/10 - SON
244
GO terminologiyasi tizimini lingvistik tadqiq etishda qo‘shma terminlaming
morfologik strukturasi yasalishi va material jihati umumiy asosda qo‘shma so‘zga
nisbatan o‘rganildi. Qo‘shma terminlar yasalish materialiga ko‘ra asosan quyidagi
turlarga bodinadi:
1.
Ot+Ot (N+N):
Kosonsoy, Kulbuqon, farmhouse, countryside;
2.
Sifat+Ot (Adj.+N):
Balandariq, Marjonbuloq, lighthouse, longitude,
rainforest, highlands, earthquake;
3.
Son+Ot (Num.+N):
Beshbuloq, Chorkesar;
4.
Ot+Fe’l (N+V):
Katmonchovdi, livestock.
Geografiya sohasiga od terminlar bir, ikki, uch, to‘rt va ko‘p komponentli
so‘zlardan tashkil etilishi o‘rganildi. Ular quyidagichatasniflanadi:
bir komponentli terminlar:
area, wetlands, ground, sanctuary, zoning,
variability, plant, position, support, facilities, flood, foothills;
ikki komponentli terminlar:
airline hub, road transport, administrative unit,
geographic range, water use, return migration, spring flood, geocryological survey,
geocryological prospecting, geological survey, geoinformation mapping, hydropower
scheme;
uch komponentli terminlar:
inland water div, million plus city, freight railcar
manufacturing, national power grid, restricted nature reserve, engineering
geocryological survey, estate park complex, the northern hemisphere, the southern
hemisphere, the mountain range;
to‘rt komponentli terminlar:
the former Soviet republics, beyond the Polar
Circle, tourism and recreation resources, environmental and economic monitoring;
ko‘p komponentli terminlar:
unified transport and energy system, a subject of
the Russian Federation, a region of the Russian Federation.
Xulosa qilib aytganda, terminalogiya ma’lum darajada barqarorlashgan barcha
tillarda terminlar doimiy tartibga solib turiladi. Tartibga solish ma’lum terminologik
me’yorlar asosida amalga oshiriladi. Teiminalogiyaning rivojida fan sohalariga oid
maxsus lug‘atlami nashr qilib turish ham muhim ahamiyatga ega.
Adabiyotlar
1.
Temiinologiya.
Elektron
resurs:
Terminologiya
-
Vikipediya
(wikipedia.org).
Murojaat sanasi: 18.03.22.
2.
Temiinologiya va til. Elektron resurs:
Til va terminologiya reja Til va
terminologiya (azkurs.org).
Murojaat sanasi: 18.03.22.
3.
Кадирбекова Д.Х. Инглиз ва ўзбек тилларида ахборот технологиялари
терминологиясининг лингвистик хусусиятлари. - Тошкент: Фан ва технология,
2016. - 128 б. - Б. 31-32.
