Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 1
78
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
O‘ZBEKISTONDA ISLOM MOLIYASI TAMOYILLARI ASOSIDA
SUG‘URTALASH MASALALARI
Usmonova Shahlo Shermamat qizi
Ilmiy rahbar Sa’dullayeva Gulnoza Usmanovna
Annotatsiya
Mazkur maqola islom moliyasi tamoyillari asosida sug’urtalashning nazariy va
amaliy jihatlarini batafsil o‘rganishga bag’ishlangan. Islom moliyasi tamoyillari,
xususan, riba (foiz), gharar (noaniqlik) va maysir (qimor) kabi taqiqlarga asoslangan
holda sug’urtaning alternativ shakli - takoful tizimini tahlil qilish orqali, jahon
tajribasi va O‘zbekiston sharoitida qo‘llash imkoniyatlari chuqur tahlil qilinadi.
Shuningdek, maqolada takoful tizimining huquqiy va iqtisodiy asoslari, statistika
ma’lumotlari asosida tahlil etilib, mavjud muammolar va ularning yechimlari batafsil
ko‘rsatib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar: Islom moliyasi, takoful, riba, gharar, maysir, sug’urta, shariyat,
O‘zbekiston tajribasi, jahon tajribasi, iqtisodiy tahlil, moliyaviy xavflar, huquqiy
asoslar, iqtisodiy rivojlanish.
Kirish
Islom moliyasi jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan moliya sohasi bo‘lib, uning
tamoyillari shariat qoidalariga asoslangan. An‘anaviy sug’urta tizimi islom moliyasi
tamoyillari bilan mos kelmasligi sababli, musulmon dunyosida takoful tizimi rivojlanib
kelmoqda. Takoful – bu o‘zaro kafolat berish tamoyiliga asoslangan sug’urta shakli
bo‘lib, unda barcha ishtirokchilar o‘zaro yordam va adolatga asoslangan holda
moliyaviy xavflarni taqsimlaydilar. Ushbu maqola takoful tizimining nazariy asoslari,
xalqaro tajriba va O‘zbekistonda uning qo‘llanish imkoniyatlarini ko‘rib chiqishga
qaratilgan.
Islom moliyasi va takoful sohasidagi xalqaro tajribalar ko‘rsatmoqda-ki, bu tizim
nafaqat shariat tamoyillariga mos, balki iqtisodiy barqarorlikni ham ta‘minlaydi. Shu
boisdan, O‘zbekiston sharoitida bu tizimni joriy etish va rivojlantirish dolzarb masala
hisoblanadi. Ushbu maqolada takoful sug’urtasining asoslari, uning huquqiy va
iqtisodiy jihatlari, jahon tajribasi va O‘zbekiston uchun qo‘llanish imkoniyatlari
batafsil tahlil qilinadi.
Adabiyotlar sharhi
Islom moliyasi bo‘yicha adabiyotlarda sug’urtaning shariat qoidalariga mos
kelmasligi bo‘yicha turli izohlar keltiriladi. Riba, gharar va maysir taqiqlari tufayli
an‘anaviy sug’urta shariyatga zid deb topiladi. Shu sabab, takoful tizimi paydo bo‘ldi
va bu tizimning tamoyillari mualliflar Muhammad Ayub, Sayid Aqqad va Umar Chapra
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 1
79
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
tomonidan batafsil yoritilgan. Bu mualliflar o‘z asarlarida takofulning nafaqat nazariy
asoslarini, balki uning iqtisodiy rivojlanishdagi ahamiyatini ham ochib bergan.
Jahon tajribasida Malayziya, Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab Amirliklari
takoful sohasida muvaffaqiyatli loyihalarni amalga oshirgan mamlakatlar sifatida
e‘tirof etiladi. Malayziyada takoful sug’urtasining huquqiy asoslari qator xalqaro va
mahalliy qonunchilik me‘yorlari bilan mustahkamlangan bo‘lib, bu mamlakatda
takofulning rivojlanishi tez sur‘atlar bilan davom etmoqda. Saudiya Arabistoni tajribasi
esa davlat ishtirokida takoful xizmatlarining kengayishini ko‘rsatadi. Bundan tashqari,
Yusuf Qardoviy kabi mualliflar takoful sug’urtasining shariatga mosligini isbotlash
uchun ko‘plab ilmiy asarlar yaratgan.
Asosiy qism
Takoful sug’urtasi “mas‘uliyatni taqsimlash” tamoyiliga asoslanadi. Bu tizimda
ishtirokchilar maxsus fondga mablag‘ ajratadi va ushbu fond moliyaviy xavflarni
qoplash uchun ishlatiladi. An‘anaviy sug’urtadan farqli ravishda, takofulda daromad
olish maqsadi emas, balki ishtirokchilar o‘rtasida xavflarni adolatli taqsimlash ustuvor
ahamiyatga ega. Takoful fondi umumiy manfaatlarga xizmat qiluvchi vosita sifatida
ko‘riladi. Ushbu fondning boshqaruvi shaffof va ishonchli bo‘lishi lozim.
Shariat qoidalariga ko‘ra, moliyaviy operatsiyalar halollik, adolat va noaniqlikdan
xoli bo‘lishi lozim. Sug’urta shartnomalari ko‘pincha gharar va riba elementlarini o‘z
ichiga olgani sababli, ular takoful bilan almashtiriladi. Takofulda barcha shartnomalar
ochiq-oydin va shaffof tarzda tuziladi.
Masalan, takoful sug’urtasi tuzilishida ishtirokchilarning mablag‘lari xavfsizligi
va ularning shariatga muvofiq tarzda boshqarilishi muhim ahamiyatga ega. Bu esa
islom moliyasining asosiy tamoyillariga mos keladi. Takoful fondlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri
investitsiyalar yoki iqtisodiy rivojlanishga qaratilgan loyihalarda ishlatilishi ham
mumkin.
Malayziya takoful sug’urtasi bo‘yicha yetakchi mamlakat hisoblanadi. Ushbu
davlatda takoful tizimining huquqiy va institutsional asoslari yaxshi rivojlangan bo‘lib,
uning umumiy sug’urta bozoridagi ulushi yil sayin oshib bormoqda. Malayziyada
takofulning rivojlanishi uchun maxsus davlat dasturlari va rag‘batlantirish
mexanizmlari mavjud. Saudiya Arabistonida esa davlat tomonidan takoful
xizmatlarining joriy qilinishi va nazorat qilinishi tizimning muvaffaqiyatli ishlashiga
xizmat qilmoqda.
Birlashgan Arab Amirliklarida esa takoful kompaniyalari an‘anaviy sug’urta
kompaniyalari bilan raqobatbardosh bo‘lib, innovatsion xizmatlar ko‘rsatmoqda.
Ushbu davlatlarda takoful sug’urtasi moliyaviy barqarorlikni ta‘minlash va xavflarni
adolatli taqsimlashning samarali vositasi sifatida tan olingan.
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 1
80
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
Dunyo bo‘yicha takoful bozorining hajmi 2023 yilda $60 milliardni tashkil etgan.
Uning o‘sish sur’ati yiliga 12% atrofida baholanmoqda. Malayziyada takoful
xizmatlaridan foydalanayotgan aholining ulushi 40% ga yetgan bo‘lsa, Saudiya
Arabistonida bu ko‘rsatkich 35% ni tashkil qiladi. Birlashgan Arab Amirliklarida esa
takoful bozorining hajmi umumiy sug’urta bozorining 25% ini tashkil etmoqda.
O‘zbekistonda esa takoful bozorining ulushi hali juda kichik bo‘lib, bu sohada
qator huquqiy va tashkiliy muammolar mavjud. Statistik ma’lumotlar shuni
ko‘rsatadiki, aholining takoful sug’urtasi haqidagi bilim darajasi past, bu esa tizimning
rivojlanishini sekinlashtirmoqda. Shu boisdan, iqtisodiy tahlillar va tadqiqotlar orqali
takoful sug’urtasini ommalashtirish zarur.
Bunda ushbu masala yuzasidan quyidagi muammo va yechimlarni keltirishimiz
mumkin:
Muammolar:
•
O‘zbekistonda takoful bozorining rivojlanishi uchun huquqiy asoslarning
yetarli emasligi;
•
Islom moliyasi sohasida malakali kadrlarning yetishmasligi;
•
Aholi o‘rtasida takoful tizimi haqida yetarli tushunchaning mavjud emasligi;
•
Takoful sug’urtasini amalga oshirish uchun infratuzilmaning yetarli emasligi.
Yechimlar:
•
Takoful sug’urtasini joriy etish uchun maxsus qonun va me‘yoriy
hujjatlarni qabul qilish;
•
Islom moliyasi bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash va malaka oshirish
dasturlarini ishlab chiqish;
•
Aholi o‘rtasida takoful tizimi va uning afzalliklari haqida keng ko‘lamli
targ‘ibot ishlarini olib borish;
•
Takoful sug’urtasi uchun texnologik infratuzilmani rivojlantirish va
zamonaviy platformalarni joriy etish.
Xulosa va tavsiyalar.
Islom moliyasi tamoyillari asosida sug’urtalash tizimi, xususan, takoful, xalqaro
tajribada muvaffaqiyatli qo‘llanilib, adolat va halollik tamoyillariga asoslanganligi
sababli, u O‘zbekiston uchun ham istiqbolli yo‘nalish hisoblanadi. Mamlakatimizda
takoful tizimini rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan huquqiy va iqtisodiy asoslarni
yaratish, xalqaro tajribani o‘rganish va malakali mutaxassislar tayyorlash lozim.
Shuningdek, aholining takoful sug’urtasi bo‘yicha xabardorligini oshirish orqali
ushbu sohaning rivojlanishiga hissa qo‘shish mumkin. Buning uchun ommaviy axborot
vositalaridan foydalanish, treninglar va seminarlar tashkil etish, shuningdek, davlat va
xususiy sektor hamkorligini kuchaytirish zarur. Takoful tizimi O‘zbekistonda nafaqat
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 1
81
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
iqtisodiy barqarorlikni ta‘minlash, balki ijtimoiy birdamlikni oshirishga ham xizmat
qilishi mumkin.
REFERENCES
1. Ahmed, S. (1989), Islamic Banking and Finance, Journal of Monetary
Economics, Vol 24, pp. 157-167.
2. Blitz, R. and Long, M. (1965), The Economics of Usury Regulation. Journal of
Political Economy, Dec., pp. 608-619.
3. Ahmadjonov, A Abdullayev, M Mamayusupov, O Umarjonov. (2021). Raqamli
iqtisodiyotda boshqaruv muammolari. Science and Education, 2(10), 636-642.
4. AA, Mulaydinov Farkhod Muratovich. (2021). RAQAMLI IQTISODIYOT
TUSHUNCHASI,
AFZALLIKLARI
VA
AMALIY
AHAMIYATI.
АХБОРОТКОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
ВА
ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯЛАРНИНГ ЗАМОНАВИЙ МУАММОЛАРИ ВА
ЕЧИМЛАРИ ОНЛАЙН РЕСПУБЛИКА ИЛМИЙ-ТЕХНИК АНЖУМАНИНИНГ
МАЪРУЗАЛАР ТЎПЛАМИ, 2 (6), 794
5. Akhmadjonov, A Abdullayev, A Abdupattayev, M Sultonov. (2021). ISLAMIC
BANKING MANAGEMENT, ASSETS AND LIBILITIES. Scientific progress, 2 (6),
1525-1532.
6. M Mamadjonov, A Abdullayev, I Abdurahmonov, A Mamadaliyev. (2021).
CHALLENGES OF MANAGEMENT IN THE DIGITAL ECONOMY. Scientific
progress, 2 (6), 1533-1537.
7. MMQ Tojiyeva, AAU Abdullayev. (2021). THE USE OF MODERN
TECHNOLOGIES IN STATISTICAL DATA COLLECTION. Asian Journal of
Multidimensional Research 10 (12), 250-254.
