www.sci-p.uz
II SON. 2025
414
KOGNITIV TA’LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA O‘QUVCHILARNING MUAMMOLARNI
HAL ETISH QOBILIYATLARINI SHAKLLANTIRISH
Umarov Nodirbek
Navoiy davlat universiteti
: 0009-0003-4029-2925
Annotatsiya.
Mazkur maqolada kognitiv ta’lim texnologiyalari asosida o‘quvchilarning
muammolarni hal etish
qobiliyatlarini shakllantirish bo‘yicha ma’lumot va tavsiyalar berilgan.
Shuningdek, muammolarni hal etishda o‘quvchilarda mavjud bo‘lgan qiyinchilik va to‘siqlar
haqida to‘xtalib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
k
ognitiv ta’lim texnologiyalari,
muammolarni hal etish qobiliyati, divergent
fikrlash, SCAMPER, fishbone, refleksiya, kompetensiya, kritik fikrlash, Ishikava diagrammasi,
VARK modeli.
ФОРМИРОВАНИЕ У УЧАЩИХСЯ НАВЫКОВ РЕШЕНИЯ ПРОБЛЕМ НА ОСНОВЕ
КОГНИТИВНЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ
Умаров Нодирбек
Навоийский государственный университет
Аннотация.
В статье представлены информация и рекомендации по развитию у
учащихся навыков решения проблем на основе когнитивных образовательных
технологий. В нем также обсуждаются трудности и препятствия, с которыми
сталкиваются студенты при решении задач.
Ключевые слова:
когнитивно
-
образовательные технологии, навыки решения
проблем,
дивергентное
мышление,
SCAMPER
,
«рыбья
кость»,
рефлексия,
компетентность, критическое мышление, диаграмма Ишикавы, модель VARK.
FORMATION OF STUDENTS’ PROBLEM
-SOLVING SKILLS BASED ON
COGNITIVE LEARNING TECHNOLOGIES
Umarov Nodirbek
Navoi State University
Abstract.
This article provides information and recommendations on the formation of
students' problem-solving skills based on cognitive educational technologies. It also discusses the
difficulties and obstacles that students face in solving problems.
Keywords:
cognitive educational technologies, problem-solving skills, divergent thinking,
SCAMPER, fishbone, reflection, competence, critical thinking, Ishikawa diagram, VARK model.
UOʻK:
37.01:371.3:159.953
414-421
www.sci-p.uz
II SON. 2025
415
Kirish.
Bugungi kunda ish beruvchilar ta’lim muassasalaridagi bitiruvchilardan faqat nazariy
bilim emas, balki amaliy muammolarni mustaqil hal qilish ko‘nikmasini ham kutadi. Ba’zi
o‘qituvchilarning zamonaviy pedagogik metodlar, psixologik yondashuvlar va kognitiv ta’lim
texnologiyalari bo‘yicha yetarlicha bilim va ko‘nikmalarga ega emasligi, ta’lim muassasalarida
zamonaviy ta’lim texnologiyalarini qo‘llash uchun yaratilishi kerak bo‘lgan shart
-sharoitlardagi
kamchiliklarga e’tiborsiz qarab bo‘lmaydi. Talim mazmunining tez eskirishi va mehnat bozori
talablariga mos kelmasligi masalasi ham ustuvordir. Buning natijasida o‘quvchilarda
muammolarni hal qilish qo
biliyatining pasayib ketishi, bilimlarni chuqur o‘zlashtira olmaslik,
o‘z
-
o‘ziga baho berishdagi qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda. Hozirgi davrda jamiyat,
texnologiyalar va mehnat bozori tez o‘zgarayotgani sababli, ta’lim oluvchilardan mustaqil
fikrla
sh va yangi vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilish talab etiladi. Muammoli vaziyatlarni hal
qila olmaslik
–
real hayotga moslashishda jiddiy to‘siq bo‘ladi. Taʼlimda kompetensiyaviy
yondashuv ustuvorlik kasb etmoqda. Bu esa faqatgina bilim berish emas, ba
lki o‘quvchilarni
faol, mustaqil va kreativ fikrlovchi shaxs sifatida shakllantirishni talab qiladi. Muammolarni hal
qilish qobiliyati esa bu yondashuvning asosiy tarkibiy qismidir. Ko‘plab maktablarda hali
-
hanuz o‘quvchilarni tayyor javoblarni yodlashga yo‘naltiruvchi usullar qo‘llanmoqda. Bu esa
tanqidiy va mantiqiy fikrlashni, tahlil qilish va muammoli vaziyatlarga mos yechim topish
ko‘nikmalarini shakllantirmaydi. Muammolarni hal qilishda qiyinchilikka duch keladigan
o‘quvchilar ko‘pincha o‘ziga bo‘lgan
ishonchni yo‘qotadi, bu esa ularning umumiy o‘quv
motivatsiyasini pasaytiradi. Bunday vaziyatda o‘qituvchilarning o‘qitish usullarini
modernizatsiya qilish, yangi metodikalarga moslashish, kognitiv va zamonaviy ta’lim
texnologiyalaridan foydalanish ko‘nik
malarini oshirish talab etiladi. Gamifikatsiya, loyihaviy
o‘qitish va muammoli ta’lim metodlari yordamida o‘quvchilar motivatsiyasini oshirish mumkin.
Adabiyotlar sharhi.
Har bir ta’lim oluvchi har xil xarakter va xususiyatga ega, shu sababli o‘qituvchil
ar ham
o‘zlarining ham o‘quvchilarning kompetensiyalari ustida muntazam ishlashlari kerak. Umumiy
ma’noda “kompetensiya” –
tegishli faoliyat sohalarida va muayyan turdagi muammolarni hal
qilishda talablarga, belgilangan mezonlarga va standartlarga rioya qilish, zarur faol bilimlarga
ega bo‘lish, natijalarga ishonchli erishish va nazorat qilish qobiliyati (
Tursunov, 2021). Bu
qobiliyat o‘quvchilardagi muammolarni hal qilish jarayoniga, o‘qituvchilarning esa bu
jarayonni ijobiy tomonga o‘zgartirishga ko‘makla
shuvchi rolni bajarishiga fundamental xarita
vazifasini o‘taydi.
Ta’lim jarayoniga sun’iy intellekt, chatGPT kabi zamonaviy dastur va texnologiyalarni olib
kirish, o‘quvchilarga ta’limning mazmunini tushuntirish, ularning bilimini baholash,
muammolarni hal
etish qobiliyatlarini kuchaytirishda o‘qituvchilarga bir qancha qulaylik va
samaradorlikni taqdim etadi.
So‘ngi 3 yillikda sun’iy intellekt texnologiyalari barcha sohalarda tub o‘zgarishlarni olib
kirayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Bunga albatta 2022
-yil noyabr oyida OpenAI
kompaniyasi tomonidan GPT modelini ishlab chiqilishi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki,
ushbu model asosida sun’iy intellektning qanday imkoniyatlarga ega ekanligi ko‘plab
tadqiqotchi va olimlar tomonidan ilmiy asoslanib kelinmoqda (Mamatov, 2025).
Masalan, VARK modelini olaylik. U ta’lim oluvchilarning o‘rganish uslublarini tavsiflovchi
mashhur model bo‘lib, Neil Fleming tomonidan ishlab chiqilgan. VARK qisqartmasi inglizcha
to‘rt xil o‘rganish uslubining bosh harflaridan olingan:
V
–
Visual (Ko‘ruvchilar): Bunday o‘quvchilar vizual materiallar (diagrammalar, grafiklar,
xaritalar, rangli belgilar, jadvallar) orqali ma’lumotni yaxshi qabul qiladilar. Ular ko‘rish orqali
eslab qolishni afzal ko‘radilar.
A
–
Aural, Auditory (
Eshituvchilar): Bu turdagi o‘quvchilar tinglash orqali o‘rganadilar.
Ma’ruza, muhokama, suhbatlar orqali yaxshiroq tushunadilar va eslab qoladilar.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
416
R
–
Read, write (O‘qish, yozish): Ular matnli ma’lumotlarni o‘rganishni afzal ko‘radilar.
Kitob o‘qish, esla
tma yozish, maqolalar bilan ishlash ular uchun samarali.
K
–
Kinesthetic (Harakat orqali o‘rganuvchilar): Amaliyot, tajriba, harakat, real hayotiy
vaziyatlar orqali o‘rganishni yoqtiradilar. Ular “qilishga” asoslangan o‘rganish uslublarini
ma’qul ko‘rishad
i.
VARK modeli har bir shaxsning o‘rganish uslubi boshqalarnikidan farq qilishini hisobga
oladi va turli o‘rganish uslubiga mos keladigan metodlarni qo‘llagan holda o‘quvchilarni faolroq
jalb eta oladilar. Sun’iy intellect va chatGPT ham huddi shunday imko
niyatni taqdim etadi.
Tadqiqot natijasida, chatGPT ta’lim oluvchilar uchun moslashtirilgan ta’lim materiallarini taklif
etishi hamda adaptiv o‘quv yo‘nalishlarini yaratish imkoniyati o‘quv jarayonini yanada
samaraliroq qilishi aniqlandi. Shu bilan birga ch
atGPT orqali ta’lim oluvchilarni ta’lim olishga
jalb qiladigan va individual yondashuv asosida tayyorlangan materiallar, ularning o‘zlashtirish
darajasini 30% ga oshiradi (Asy’ari, Sharov, 2024). Shuningdek, yana bir tadqiqotda, Finkning
“Muhim o‘qitish tajribalari taksonomiyasi” (TSL) asosida sun’iy intellekt orqali uzluksiz malaka
oshirish va ta’lim berish bo‘yicha yangicha yondashuv ilgari suriladi. Maqolada asosan
tashkilotda faoliyat yuritayotgan xodimlarni Finkning taksonomiya modeli asosida uzluksiz
kognitiv o‘qitishni rivojlantirish, ushbu jarayonga sun’iy intellekt texnologiyalarini integratsiya
qilish bo‘yicha takliflar ilgari suriladi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, TSL asosida sun’iy
intellektdan foydalangan holda xodimlarni o‘qitish va
rivojlantirish usullari ularning faol
ishtirokini yanada oshiradi hamda ta’limni shaxsiylashtirishga yordam beradi (Billiot, 2023).
Kognitiv ta’lim texnologiyalari o‘quvchilarda chuqur anglash, mantiqiy fikrlash va
tushunishga asoslangan bilimlarni shakllantiradi.
Talabalar an’anaviy va standart
yondashuvlardan tashqari, yangicha fikrlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar (
Holiqova, 2025).
Yuqoridagi adabiyotlar tahlilidan shuni ko‘rishimiz mumkinki, kognitiv taʼlim
texnologiyalari faol fikrlashni rivojlantirad
i, bilimlarni chuqur o‘zlashtirishni taʼminlaydi,
motivatsiyani oshiradi, ijodiy va tanqidiy fikrlashni rivojlantiradi, individual yondashuvni
taʼminlaydi, metakognitiv ko‘nikmalarni shakllantiradi, o‘rganilgan bilimlarni hayotda
qo‘llashga yo‘naltiradi va
bu orqali o‘quvchilarning muammolarni hal qilish qobiliyatlari
shakllantiriladi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Mazkur tadqiqot doirasida
kognitiv ta’lim texnologiyalari asosida o‘quvchilarning
muammolarni hal etish qobiliyatlarini
shakllantirish masalalari tahlil qilingan va bu bo‘yicha
ma’lumot hamda tavsiyalar berilgan. Tahlil jarayonida yig‘ilgan ma’lumotlarni tekshirish,
ajratish hamda guruhlash kabi analiz xususiyatlari qo‘llanildi. Kuzatish metodi orqali ayni
vaqtdagi tizimdagi kamchilik va xatolarga tabiiy sharoitni hisobga olib bevosita hamda bilvosita
e’tibor qaratildi. Yig‘ilgan ma’lumotlar esa xulosaga kelish va tavsiyalarni ishlab chiqishga
fundamental asos yaratdi. Shuningdek, maqolada VARK modeli
, “SCAMPER”, “Fishbone
(
tutqichli suyak)” kabi metod va texnologiyalardan foydalanish tavsiya etiladi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Zamonaviy dunyoda bilim va texnologiyalar juda tez yangilanmoqda. Biroq o‘quv
dasturlari ko‘p hollarda eskirgan va mehnat bozoridagi talabga ja
vob bermaydi, fanlararo
integratsiya va amaliy bilimlar yetarlicha o‘qitilmasligi natijasida ta’lim oluvchilarda o‘z
muammolarini hal etish qobiliyatining yetarlicha shakllanmasligiga olib kelmoqda. Bugungi
kunda o‘quvchilarda muammolarni hal qilish qobili
yatining yetarli darajada rivojlanmagani
dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Tahlillar natijasida buning bir necha asosiy sabablarini
ko‘rsatish mumkin:
1. Anʼanaviy taʼlim metodlarining cheklanganligi –
o‘quv jarayonida ko‘pincha tayyor
bilim berish u
suli qo‘llaniladi, bu esa o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi va muammolarni tahlil
qilish qobiliyatini rivojlantirishga yetarlicha eʼtibor qaratmaslikka olib keladi.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
417
2. Kreativ va tanqidiy fikrlashning yetishmasligi
–
zamonaviy jamiyatda muammolarni hal
qi
lish uchun ijodiy va tanqidiy yondashuv zarur bo‘lsa
-
da, ko‘plab o‘quvchilarda bu ko‘nikmalar
kam rivojlangan.
3. Amaliyotga yo‘naltirilgan taʼlim yetishmovchiligi –
o‘quvchilarga nazariy bilim berilgan
bo‘lsa ham, ularni real hayotdagi vaziyatlarga qo‘llash imkoniyati kam bo‘lishi natijasida ular
o‘rgangan bilimlarini amalda qo‘llay olishmaydi.
4. Kognitiv qiyinchiliklar va pedagogik-
psixologik to‘siqlar –
baʼzi o‘quvchilarda o‘z fikrini
ifodalash yoki muammoni tahlil qilish qiyin bo‘lishi mumkin. Bu esa ularning o‘quv jarayonida
faollik ko‘rsatishiga to‘sqinlik qiladi.
5. Axborot ortiqchaligi va diqqatni jamlash muammosi
–
raqamli texnologiyalar
rivojlanishi bilan bolalar va o‘smirlar ortiqcha axborot oqimiga duch kelishmoqda. Bu esa
ularning diqqatini jam
lay olmasligiga va muammolarni tizimli hal qilish ko‘nikmalarining
shakllanmasligiga sabab bo‘lishi mumkin.
Ushbu omillarni bartaraf etish uchun zamonaviy taʼlim texnologiyalaridan, jumladan,
kognitiv taʼlim texnologiyalaridan foydalanish muhimdir.
Ta’lim jarayonida turli muammolar uchraydi, ular o‘qituvchi va o‘quvchilarning samarali
faoliyat olib borishiga salbiy ta’sir qiladi. Ayniqsa, o‘quvchilar muammolarga uchraganda uni
bartaraf etishda bir muncha qiyinchiliklarga uchraydi. Ularda
muammolar bilan ishlash
qobiliyati sustdir. Muammoni hal qilish qobiliyati o‘quvchilarning muammolarni aniqlash va
ularga yechim topish qobiliyatidir. Bu qobiliyat kognitiv, ijodiy va mantiqiy tafakkurni
rivojlantirish orqali shakllanadi. O‘quvchilar tomonidan muammoning moh
iyati va asosiy
omillarini anglash, muhim va keraksiz ma’lumotlarni ajratish, mavjud resurslarni tahlil qilish,
eng samarali yechimni tanlash uchun alternativ variantlarni yaratish, to‘g‘ri strategiyani ishlab
chiqish va uni amaliyotga tatbiq qilish, yechimning natijalarini baholash, kamchiliklarni
aniqlash va takomillashtirish juda muhim hisoblanadi. Ko‘plab o‘quvchilar muammolarni hal
qilish jarayonida qiyinchiliklarga duch kelishadi. Kuzatishlar buning bir qancha sabablarini
yuzaga chiqardi.
Birinchidan, kognitiv qiyinchiliklar bo‘lishi mumkin. Tahlil va sintez qilishda muammolar
–
o‘quvchilar muammolarni ajratish va ularga tizimli yondashishda qiynaladilar. Mantiqiy
fikrlashning sustligi
–
muammo sabablarini tushunishda qiyinchilik bo‘ladi. Ko‘p bosqichli
muammolarni hal qila olmaslik
–
masalan, murakkab matematik masalalar yoki ilmiy tajribalar.
Ikkinchidan, psixologik to‘siqlar bo‘lishi mumkin. Ishonchsizlik va qo‘rquv –
o‘quvchi xato
qilishdan yoki noto‘g‘ri javob berishdan qo‘rqadi. Passiv
lik
–
o‘quvchi mustaqil yechim topish
o‘rniga tayyor javob kutadi. Ijodiy fikrlashning sustligi –
standart yondashuvlarga o‘rganib
qolish.
Uchinchidan, muhit va pedagogik yondashuvlar bilan bog‘liq muammolar bo‘lishi
mumkin. O‘quv dasturlarining muammoli f
ikrlashga mos kelmasligi
–darslar ko‘proq yodlashga
asoslangan bo‘lishi mumkin. O‘qituvchi tomonidan yetarlicha mustaqillik berilmasligi –
muammolarni yechishda o‘quvchilar fikri cheklanadi. Jamoaviy muhokamalar yetishmasligi –
o‘quvchilar fikr almashish orqali muammolarni hal qilishni o‘rganmaydi.
To‘rtinchidan, metakognitiv qiyinchiliklar bo‘lishi mumkin. O‘z tafakkur jarayonini
anglamaslik
–
o‘quvchi qanday fikrlashini tushunmaydi. Rejalashtirish va o‘z
-
o‘zini nazorat
qilishning sustligi
–
yechim jarayonini aniq boshqarolmaslik. Natijani baholay olmaslik
–
o‘zining yechimining to‘g‘riligini tahlil qilmaslik.
O‘quvchilarning muammolarni hal etish qobiliyatini shakllantirish uchun kognitiv ta’lim
texnologiyalaridan foydalanish lozim. Kognitiv ta’lim texnolo
giyalari
–
bu o‘quvchilarning
tafakkur jarayonlarini faollashtirish, tahlil qilish, muammolarni hal etish va mustaqil qaror
qabul qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan zamonaviy pedagogik yondashuvlar
to‘plamidir. Ushbu texnologiyalar asosida o‘quvchilarda muammolarni hal etish qobiliyatini
shakllantirish quyidagi bosqichlar orqali amalga oshiriladi:
www.sci-p.uz
II SON. 2025
418
1-bosqich: Muammoni anglash va tahlil qilish. Bunda metakognitiv strategiyalar ishlab
chiqiladi hamda o‘quvchilarga muammoni qanday tushunish, uni
ng sabablarini tahlil qilish va
asosiy omillarni ajratish bo‘yicha ko‘nikmalar beriladi. Masalan “Savol
-
javob texnologiyasi”
asosida “Nima? Qanday? Nima uchun?” savollari yordamida muammoning mohiyati ochib
beriladi.
2-bosqich: Yechimlarni izlash va
ijodiy fikrlash. Bunda “Divergent fikrlash” ya’ni koʻplab
mumkin boʻlgan yechimlarni oʻrganish orqali
gʻoyalarni yaratish uchun ishlatiladigan
fikrlash jarayoni yoki usulidan foydalanish nazarda tutiladi. Masalan
“SCAMPER”, “Fishbone
(tutqichli suyak)” usuli kabi texnikalar qo‘llaniladi. Shuningdek, analogiyalarga asoslangan
tahlilga ya’ni o‘quvchilarga muammoni boshqa fan yoki hayotiy holatlar bilan solishtirishga
o‘rgatiladi.
3-bosqich: Qaror qabul qilish va yechimni sinash. Bunda eksperiment va simulyatsiyalar
ya’ni muammoning nazariy va amaliy yechimlarini sinab ko‘rish imkoniyatlari yaratiladi.
Masalan rolli o‘yinlar va loyihalardan foydalaniladi. O‘quvchilar turli rollarni bajarish orqal
i
muammolarni turli nuqtai nazardan hal qilishni o‘rganadilar.
4-bosqich: Yechimning natijalarini baholash va refleksiya. Zamonaviy pedagogikada
refleksiya faoliyat va uning natijalarini tahlil qilish ekanligiga e’tibor qaratiladi. Shunga ko‘ra
refleksiya jarayonida muayyan xulosaga kelish, umumlashtirish, muqobillarini topish,
taqqoslash va baholash, qayg‘urish, yodga olish, muammoni hal qilish ko‘zga tashlanadi. Men
qanday xatolarga yo‘l qo‘ydim? Qanday qilib yaxshiroq qilishim mumkin? kabi savollar
yordamida natijalar baholanadi.
1-jadval
O‘quvchilarning ijodiy va tanqidiy fikrlashdagi muammolarini hal etishda
SCAMPER kognitiv texnologiyasini qo‘llash
Substitute
–
almashtirish
Qaysi elementni boshqasi bilan almashtirish mumkin?
Masalan,
plastik o‘rniga biologik parchalanadigan material ishlatish.
Combine
–
birlashtirish
Ikki yoki undan ortiq g‘oyalarni qanday birlashtirish mumkin?
Masalan, quyosh batareyalari bilan ishlaydigan velosiped yaratish.
Adapt
–
moslashtirish
Boshqa
sohalarda qo‘llanadigan texnologiyani bu muammoga moslash
mumkinmi?
Masalan, termal kiyimlardan ilhomlanib, o‘zgaruvchan haroratga moslasha
oladigan chodir ishlab chiqish.
Modify, Magnify
–
o‘zgartirish,
yaxshilash
Qanday qilib mahsulot yoki jarayonni yaxshilash mumkin?
Masalan, oddiy suv idishlarini filtr bilan jihozlash.
Put to other use
–
boshqa sohalarda
qo‘llash
Ushbu mahsulot yoki g‘oyani boshqa sohada ishlatish mumkinmi?
Masalan, eski kiyimlarni qayta ishlash orqali yangi matolar yaratish.
Eleminate
–
qisqartirish
Keraksiz qismlarni olib tashlab, mahsulotni soddalashtirish mumkinmi?
Masalan, ortiqcha qadoqlash materiallarini olib tashlash orqali chiqindilarni
kamaytirish.
Rearrange, Reverse
–
qayta tartibga
solish, teskari
qilish.
Agar
jarayon yoki mahsulotni teskari tartibda ishlatsak nima bo‘ladi?
Masalan, o‘quvchilarga bilim berish tizimini o‘zgartirib, amaliy tajribalar orqali
o‘qitish.
O‘quvchilarning muammolarni hal etish qobiliyatlarini shakllantirish uchun qo‘llash
kerak
bo‘lgan bir nechta kognitiv ta’lim texnologiyalarini ko‘rib chiqamiz.
SCAMPER texnologiyasi o‘quvchilarning ijodiy va tanqidiy fikrlashini rivojlantirish, ularni
muammolarni hal qilishga yo‘naltirish va innovatsion yondashuvlarni shakllantirish uchun
samarali metod hisoblanadi.
Bob Eberle
tomonidan ishlab chiqilgan ushbu texnologiya dars
jarayonida, loyiha ishlari yoki ijodiy mashg‘ulotlarda qo‘llanilishi mumkin.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
419
Dastlab, o‘quvchilarga hal qilinishi kerak bo‘lgan muammo yoki savol beriladi. Masalan,
texnolo
giya darsida “Kelajak avtomobili qanday bo‘lishi kerak?”, ekologiya darsida “Plastik
chiqindilar muammosini qanday hal qilish mumkin?”, matematika darsida “Qanday qilib
murakkab masalalarni oson tushunish mumkin?”.
SCAMPER usuli orqali har bir bosqichda muammoni hal qilish uchun turli savollar beriladi
va o‘quvchilarning javoblari tahlil qilinadi.
SCAMPER kabi kognitiv texnalogiyalardan foydalanish o‘quvchilarning muammolarni hal
etish qobiliyati shakllantiradi. O‘qishga qiziqishlari va motivatsiyasini kuch
aytiradi,
o‘rganuvchilarning darsda zerikishi va charchashining oldi olinadi, o‘rganuvchida ijodiy ishlash
ko‘nikmalari va faol fikr rivojlanadi, mavzu bo‘yicha yangi assotsiativ fikr va tasavvurni erkin
va ochiq jalb qilishga yordam beradi.
Fishbone (tutqichli suyak) -
sabab va ta’sir diagrammasi yoki Ishikava diagrammasi
(uning yaratuvchisi Kaoru Ishikava nomi bilan atalgan ) sifatida ham tanilgan baliq suyagi
diagrammasi o‘quvchilarga g‘oyalarni foydali toifalarga saralash orqali muammoning ko‘plab
mumki
n bo‘lgan sabablarini aniqlashga yordam beradi va ayniqsa, aqliy hujum sessiyalarini
tuzishda foydalidir. U baliq suyagi diagrammasi deb ataladi, chunki to‘ldirilgandan so‘ng, jadval
baliq skeletiga o‘xshaydi. O‘quvchilarning muammolarni hal etishdagi qiyi
nchiliklarini quyidagi
“Ishikava diagrammasi” orqali tahlil qilishimiz mumkin.
1-
rasm. O‘quvchilarning muammolarni hal etishdagi qiyinchiliklarini Ishikava
diagrammasi orqali tahlil qilinishi
Ishikava diagrammasi muammoning yuzaga kelishiga
ta’sir qiluvchi barcha omillarni
tizimli ravishda ko‘rib chiqish imkonini beradi. Faqat natijaga emas, balki uning asosiy
sabablariga e’tibor qaratishga yordam beradi. Jamoa bo‘lib ishlashda muammoni kengroq tahlil
qilish imkonini yaratadi. Katta hajmdagi axborotni tartibli shaklda ifodalash mumkin.
Diagramma shaklida berilgani sababli tushunish va tahlil qilish osonlashadi.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
420
Xulosa va tavsiyalar.
Kognitiv ta’lim texnologiyalari asosida o‘quvchilarning muammolarni hal qilish
qobiliyatlarini shakllantirish samarali natijalar beradi.
Bu usullar o‘quvchilarni faqat bilim
olishga emas, balki o‘rganganlarini amaliyotda qo‘llashga ham o‘rgatadi. Natijada, ular tanqidiy
fikrlaydigan, ijodkor va mustaqil qaror qabul qila oladigan shaxslar bo‘lib
yetishadilar.
O‘quvchilar muammoni aniqlash, tahlil qilish, yechim variantlarini ishlab chiqish va ularni
baholash kabi bosqichlarni amalda qo‘llay boshlaydilar. Kognitiv texnologiyalar orqali
interaktiv ta’lim jarayoni yaratiladi, bu esa o‘quvchilarning q
iziqishini oshiradi. Haqiqiy
hayotdagi muammolarni hal qilishga yo‘naltirilgan topshiriqlar o‘quvchilarda ishtiyoq
uyg‘otadi. O‘quvchilar o‘z bilimlarini real hayotda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ta’lim
oluvchilar kritik fikrlashni ya’ni o‘z yechi
mlarining samaradorligini tahlil qilish va
takomillashtirishni o‘rganadilar. Shuningdek, jamoaviy muhokama va hamkorlikda ishlash
orqali o‘z fikrlarini himoya qilish va muqobil fikrlarga ochiq bo‘lish qobiliyatlari rivojlanadi.
Muammoni yechishda turli nuq
tai nazarlardan yondashish ko‘nikmasi shakllanadi.
Kognitiv ta’lim texnologiyalari asosida o‘quvchilarning muammolarni hal etish
qobiliyatlarini shakllantirish
bo‘yicha quyidagilar taklif etiladi:
-
Ta’limda faol o‘qitish metodlarini qo‘llash lozim. Masalan, muammoli o‘qitish: Dars
jarayonida o‘quvchilarga real hayotga yaqin muammolarni taqdim etish va ularni mustaqil hal
qilishga yo‘naltirish. Kichik guruhlarda ishlash: Hamkorlikda ishlash orqali o‘quvchilar bir
-
birining fikrlarini tahlil qiladi, muammoni
turli nuqtai nazardan ko‘ra boshlaydi.
-
O‘quvchilarga kognitiv strategiyalarni o‘rgatish kerak. Masalan, metakognitiv
yondashuv: O‘quvchilarni o‘z fikrlash jarayonlarini kuzatishga va baholashga o‘rgatish (ya’ni:
“Men bu muammoni qanday hal qilayapman?”).
-
Savol berish texnikasini rivojlantirish lozim. Masalan, o‘quvchilarga ochiq, tahliliy
savollar berishni o‘rgatish: “Nima uchun?”, “Qanday qilib?”, “Agar... bo‘lsa, nima bo‘ladi?” kabi
savollar muammoni chuqur tushunishga yordam beradi.
-
O‘quvchilarni refleksiya va tahlil qilishga o‘rgatish lozim. Masalan, Har bir topshiriq yoki
loyiha yakunida o‘quvchidan: “Nimani o‘rgandim?”, “Qanday qiyinchiliklarga duch keldim?”,
“Keyingi safar nimani boshqacha qilaman?” kabi savollarga javob yozdirish.
-
Ta’lim tizimida sun’iy intellekt, chatGPT, VARK modeli, “SCAMPER”, “Fishbone (tutqichli
suyak)” kabi dastur va texnologiyalardan muntazam foydalanish lozim. Bu ta’lim oluvchilarda
muammolarning asl mohiyati, uning sabablari va ta’sir doirasini aniqlash, tahlil qilish
va
ko‘lamini baholash, yuzaga keladigan xavflarni bloklash, ularni bartaraf etish bo‘yicha
samaradorligi yuqori bo‘lgan texnologiyalarni ishlab chiqish, maqbul variantlarni tanlash va
yakunda muammolarni hal etish qobiliyatini shakllantirishga imkoniyat yaratadi.
Adabiyotlar/ Литература /References.
Tursunov J.
(2021). “Zamonaviy pedagogning kasbiy kompetentligi”. “O‘zbekistonda ilmiy
-
amaliy tadqiqotlar” mavzusidagi Respublika 28
-
ko‘p tarmoqli ilmiy konferensiya materiallari.
191-bet.
Mamatov A.
(2025). “Sun’iy intellekt yordamida boshqaruv kadrlari kompetensiyalarini
rivojlantirish”. “Ilg‘or iqtisodiyot va pedagogik texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. 1
-son 399-
bet.
Asy’ari
M., Sharov S. (2024). Transforming Education with ChatGPT: Advancing Personalized
Learning, Accessibility, and Ethical AI Integration. International Journal of Essential Competencies
in Education, 3(2), 119-157.
https://doi.org/10.36312/ijece.v3i2.2424
Billiot
, T. (2023). “Continuous learning and advancing technologies: a framework for
professional development and training in artificial intelligence”, Development and Learning in
Organizations, Vol. 37 No. 3, pp. 28-31.
https://doi.org/10.1108/DLO-04-2022-0064
Tajiyeva Sh.S.
(2025). “
Kognitiv qobiliyatlarning ta
’
lim jarayonidagi o
‘
rni
”
Yangi
O
ʻ
zbekiston pedagoglari axborotnomasi. 3-jild 2-son. 7-bet.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
421
Holiqova M.K.
(2025). “Talabalarning ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda divergent
tafakkur ahamiyatining nazariy tahlili”. “Science and Education” ilmiy jurnali 6
-jild 2-son. 371-
bet.
Berdaliyeva S.D.
(2023). “Bo‘lajak pedogoglarda refleksiv sifatlarini innovatsion yondoshuv
asosida rivojlantirish texnologiyalari”. “Tadqiqotlar” jahon ilmiy
-metodik jurnali. 27-son 4-
to‘plam. 94
-bet.
Sobirova M.I., Yusupova S.K.
(2024). “Yangi kreativ pedagogik texnologiyalar”. “Pedagogik
islohotlar va ularning yechimlari” ilmiy jurnali 181
-bet.
