MAXSUS IQTISODIY ZONALARDA SOLIQ IMTIYOZLARIDAN SAMARALI FOYDALANISHNI
TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI
PhD
Nurmatov Sherzod Rustamovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0002-3394-2953
Annotatsiya.
Maqolada O‘zbekistonda tadbirkorlik subyektlarining barqarorlik reytingini
joriy etilishi hamda soliq tizimida amalga oshirilayotgan ayrim muhim islohotlar, barqarorlik
reytingini xorij mamlakatlar tajribasi, reytingni aniqlash ko‘rsatkichlari va baholash
metodikalari hamda uning mezonlaridan samarali foydalanish bo‘yicha tadqiqotlar olib borilgan
va sababchi omillar tahlil qilinib, ilmiy-amaliy xulosa va takliflar ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
barqarorlik reytingi, subsidiyalar, preferensiyalar, soliq imtiyozlari, soliq
tushumlari, soliq ma’murchiligi.
ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ПОРЯДКА ОПРЕДЕЛЕНИЯ РЕЙТИНГА
УСТОЙЧИВОСТИ СУБЪЕКТОВ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА В УЗБЕКИСТАНЕ
PhD
Нурматов Шерзод Рустамович
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В стате рассмотрены внедрение рейтинга устойчивости субъектов
предпринимателства в Узбекистане и некоторые важные реформы, реализованные в
налоговой системе, опыт зарубежных стран, показатели и методы отсенки определения
рейтинга устойчивости, а также эффективное исползование его критериев.
исследованы и проанализированы причинные факторы, сформулированы научные и
практические выводы и предложения.
Ключевые слова:
рейтинг устойчивости, субсидии, преференсии, налоговые лготы,
налоговые поступления, налоговое администрирование.
ISSUES OF IMPROVING THE PROCEDURE FOR DETERMINING THE SUSTAINABILITY
RATING OF BUSINESS ENTITIES IN UZBEKISTAN
PhD
Nurmatov Sherzod Rustamovich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article discusses the implementation of the sustainability rating of business
entities in Uzbekistan and some important reforms implemented in the tax system, the experience
of foreign countries, indicators and methods for assessing the determination of the sustainability
rating, as well as the effective use of its criteria. Causal factors were investigated and analyzed,
scientific and practical conclusions and proposals were formulated.
Keywords:
sustainability rating, subsidies, preferences, tax credits, tax revenues, tax
administration.
UOʻK:
336.564.2
397-407
www.sci-p.uz
II SON. 2025
398
Kirish.
Maʼlumki maxsus iqtisodiy yoki kichik sanoat zonalari yangi ishlab chiqarish quvvatlarini
barpo etish, yuqori texnologik ishlab chiqarishni rivojlantirish, zamonaviy raqobatbardosh,
import oʻrnini bosuvchi, eksportga yoʻnaltirilgan tayyor sanoat mahsulotini ishlab chiqarishni
oʻzlashtirishga faol jalb etish, shuningdek, ishlab chiqarish, muhandislik
-
kommunikatsiya, yoʻl
-
transport,
ijtimoiy infratuzilma va logistika xizmatlarini rivojlantirishni taʼminlash
maqsadlarida tashkil etiladigan hududlar hisoblanadi.
Hududlarda yuqori qoʻshilgan qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish boʻyicha
investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun sanoat maydonlarini tashkil qilish va ularda
tadbirkorlarning toʻliq va uzluksiz faoliyat olib borishini taʼminlash, muhandislik
-
kommunikatsiya infratuzilmasini yaratish, investorlar faoliyatini qoʻllab
-quvvatlash bugungi
kunning dolzarb masalalaridan biridir.
Shuni taʼkidlash oʻrinliki, Oʻzbekiston Prezidenti Sh.Mirziyoyev oʻz maʼruzalarida MIZ
faoliyati samaradorligini tahlil qilish masalalariga qayta-
qayta toʻxtalib, ular faoliyatidagi
hamda iqtisodiyot rivojiga, investitsiyalarni jalb etish jarayon
lariga salbiy taʼsir koʻrsatayotgan
kamchiliklarni, shuningdek, MIZlar faoliyatining ijobiy natijalarini ham eʼtirof etgan.
Shularni hisobga olganda, Oʻzbekistonda ham hozir faoliyat yuritayotgan MIZlar
ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini soliq imtiyozlari orqali baholash va ular faoliyatini
yaxshilashga investitsiyalar jalb etish va reytingini koʻtarish hozirgi kunda Yangi Oʻzbekiston
taraqqiyoti uchun zarur hisoblanadi.
Adabiyotlar sharhi.
Iqtisodchi olimlardan T.P.Danko va Z.M.Okrutlar (1998) maxsus iqtisodiy hududlarni
“...qulay investitsiya muhitini yaratish hamda ishlab chiqarishni, savdo
-sotiqni, ilmiy faoliyatni
ragʻbatlantirish mexanizmi” sifatida baholagan.
Rossiyalik iqtisodchi olim V.D.Adrianov (1997): “Maxsus iqtisodiy hududlar milliy
h
ududning bir qismi boʻlib, iqtisodiy muammolar yechimini topishda, investitsion faollikni
oshirishda keng imkoniyatlarni yaratib beradi”, deya oʻz fikrini bildirgan.
A.V.Vaxabov va boshq., (2010) fikricha, “erkin iqtisodiy hudud
- bu mahalliy hamda xorijiy
tadbirkorlar faoliyat yuritishi uchun maxsus imtiyozli iqtisodiyot amal qiladigan chegaralangan
hudud”.
S.S.Mirzaliyeva (2001) tomonidan berilgan taʼrifga koʻra, erkin iqtisodiy zona–
mamlakat
(yoki mamlakatlar) hududining muayyan ijtimoiy, iqtisodiy texnologik vazifalarni hal etish
maqsadida barpo etiladigan, maxsus maʼmuriy boshqaruvga va xoʻjalik yurituvchi
subyektlarning imtiyozli rejimiga ega boʻlgan qismidir.
Sh.I.Mustafaqulovning (2017) taʼkidlashicha, erkin iqtisodiy hudud –
bu mamlakatning
imidji ham. Erkin iqtisodiy hududlar, hatto, yomon faoliyat yuritgan taqdirda ham mamlakatni
liberallashuviga xizmat qiladi. Erkin iqtisodiy hudud qaysi mamlakatda, uning qaysi hududida
yaratilmasin, u ijtimoiy loyihadir. Hududni yaratish nafaqat hudud uchun qoʻsh
imcha daromad
keltiradi, balki butun mamlakat uchun turli shaklda foydali qaytim beradi.
Sh.Nurmatovning (2024) fikricha erkin iqtisodiy zonalar soliq imtiyozlari tadbirkorlar
uchun ayniqsa jozibador boʻlishi mumkin, ammo shuni unutmaslik kerakki, erkin iq
tisodiy
zonalarda faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlariga beriladigan soliq imtiyozlaridan
maqsadli foydalanilishini va tadbirkorlik subyektlarining soliq majburiyatlarini bajarishini
taʻminlash maqsadida soliq nazorati choralari koʻrilishi kerak.
Maxsus iqtisodiy zonalar toʻgʻrisidagi qonunga asosan maxsus iqtisodiy zona tegishli
hududni jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun chet el investitsiyalari va mahalliy
investitsiyalarni, yuqori texnologiyalar hamda boshqaruv tajribasini jalb etish maqsadida
maxsus ajratilgan, belgilangan chegaralarga va maxsus huquqiy rejimga ega boʻlgan hudud deb
keltirilgan. (Qonun, 2022)
www.sci-p.uz
II SON. 2025
399
Soliq kodeksining 68-bobi aynan maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilariga soliq
solishning oʻziga xos xususiyatlariga bagʻish
lanib, 473 va 477-moddalardan iborat. Soliq
kodeksining 473-moddasiga muvofiq maxsus iqtisodiy zonalarning ishtirokchilariga kiritilgan
investitsiyalar hajmiga qarab, mol-
mulk soligʻidan, yer soligʻidan va suv resurslaridan
foydalanganlik uchun soliqdan
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan
belgilangan muddatga ozod qilish tarzida soliq imtiyozlari beriladi. (Qonun, 2019)
Maxsus iqtisodiy zonalarning ishtirokchilari foyda soligʻini toʻlashdan oʻzi kiritgan
investitsiyalar hajmiga qarab:
3 m
illion AQSH dollaridan 5 million AQSH dollarigacha boʻlgan miqdordagi investitsiyalar
uchun - 3 yil muddatga;
5 million AQSH dollaridan 15 million AQSH dollarigacha boʻlgan miqdordagi
investitsiyalar uchun - 5 yil muddatga;
15 million AQSH dollari va undan yuqori miqdordagi investitsiyalar uchun - 10 yil
muddatga ozod etiladi.
Demak maxsus iqtisodiy zona iktirokchilari foyda, mol-mulk, yer va suv resurlaridan
foydalanganlik uchun soliqlar boʻyicha imtiyozlarga ega boʻladilar.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Maxsus iqtisodiy va sanoat zonalari
faoliyatining samaradorligini oshirish boʻyicha qoʻshimcha chora
-
tadbirlar toʻgʻrisida”gi 41
-son
Farmoni qabul qilindi. (Farmon, 2025)
Farmon bilan 2025-yilda maxsus iqtisodiy va sanoat zonalarini rivojlantirishning asosiy
maqsadli koʻrsatkichlari etib quyidagilar belgilandi:
maxsus iqtisodiy zonalarda 2,3 milliard AQSH dollari miqdoridagi investitsiyalarni
oʻzlashtirish, eksport hajmini 1 milliard AQSH dollariga yetkazish, ishlab chiqarish ha
jmini 4,3
milliard AQSH dollariga teng miqdorda taʼminlash va 12 mingta yangi doimiy ish oʻrinlarini
yaratish;
sanoat zonalarida 800 million AQSH dollari miqdoridagi investitsiyalarni oʻzlashtirish,
eksport hajmini 512,2 million AQSH dollariga yetkazish, ishlab chiqarish hajmini 1,8 milliard
AQSH dollariga teng miqdorda taʼminlash va 17 mingta yangi doimiy ish oʻrinlarini yaratish.
Shuningdek mazkur Farmon bilan Namangan viloyatida “Namangan” maxsus eksport
zonasi tashkil etilishi belgilanib, zona ishtirokchilari tomonidan chetdan olib kiriladigan
xomashyo, materiallar va butlovchi qismlar erkin bojxona zonasi bojxona rejimiga
joylashtirilishi nazarda tutildi. Bunda ushbu hududga joylashtirilgan tovarlar bojxona
toʻlovlarini toʻlash va iqtisodiy siyosat choralarini qoʻllash maqsadida bojxona hududidan
tashqarida joylashgan deb qaraladi.
Eʼtiborli jihati mazkur zona ishtirokchilariga respublika korxonalari tomonidan yetkazib
berilgan xomashyo, materiallar va butlovchi qismlar, koʻrsatilgan xizmatlar
eksportga
tenglashtiriladi. Bunda zona ishtirokchilari tomonidan ichki bozorga sotilgan tovarlar importga
tenglashtirilib, tegishli bojxona va soliq toʻlovlari undiriladi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada qiyosiy tahlil hamda induksiya va deduksiya baholash usullaridan
foydalanildi. Qiyosiy usuldan foydalanilib, maxsus iqtisodiy zonalarda joylashgan tadbirkorlik
subyektlarining foydalanilgan soliq imtiyozlari va ular tomonidan amalga oshirilgan eksport
maʻlumotlari boʻyicha tahlillar amalga oshirili
b ilmiy xulosalar berildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilarining jami foydalanilgan imtiyozlari, ularning tovar
aylanmasi va toʻlagan soliqlari, soliq yuki va eksport salohiyatini tahlil qilib chiqamiz.
Bugungi
kund
a mamlakatimizda roʻyxatga olingan maxsus iqtisodiy zonalar 22
tani, ulardagi jami
ishtirokchilar soni 1087 tani tashkil etmoqda. Ushbu 1087 ta ishtirokchi tadbirkorlik
subyektlarining 107 tasi yoki 9,8
foizi xozirda faoliyat koʻrsatmayotgan subyektlar xis
oblanadi.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
400
1-jadval
Maxsus
iqtisodiy zona ishtirokchilari foydalanilgan soliq imtiyozari toʻgʻrisida
MAʼLUMO
T
№
EIZ nomi
Ishtirok-
chilar
soni
shundan
2023-yil
2024-yil
Faoliyati
bor
Faoliyati
yoʻq
soni
summasi
soni
summasi
Jami
1 087
980
107
597
2 570 919
635
3 016 122
1
"Mashinasozlik va elektrotexnika" MSZ
17
17
0
7
828 050
7
933 220
2
"Angren" EIZ
130
127
3
91
335 063
100
371 527
3
"Andijon-farm" EIZ
13
11
2
8
41 309
8
13 437
4
"Boʻstonliq
-farm" EIZ
10
10
0
3
30 625
5
8 089
5
"Buxoro-agro" EIZ
243
225
18
141
58 619
145
56 872
6
"Gʻijduvon" EIZ
39
37
2
27
61 044
24
44 429
7
"Jizzax" EIZ
49
43
6
32
245 254
33
131 687
8
"Zomin-farm" EIZ
4
3
1
3
860
3
376
9
"Ipak yoʻli" EIZ
7
7
0
0
0
0
0
10
"Qoraqoʻl" EIZ
4
4
0
2
30 488
4
52 945
11
"Qoʻqon" EIZ
182
132
50
73
186 823
75
248 590
12
"Navoiy" EIZ
87
82
5
57
177 104
58
342 970
13
"Namangan" EIZ
24
22
2
12
161 662
13
98 288
14
"Nukus" EIZ
24
20
4
14
16 220
18
9 179
15
"Parkent-farm" EIZ
9
9
0
7
11 057
7
9 253
16
"Sirdaryo" EIZ
28
28
0
20
88 472
24
141 767
17
"Sirdaryo-farm" EIZ
5
5
0
5
16 325
5
10 866
18
"Termiz" EIZ
24
21
3
8
8 435
10
10 186
19
"Urgut" EIZ
150
141
9
68
174 080
74
345 193
20
"Hazorasp" EIZ
21
21
0
9
13 620
12
20 423
21
"Chiroqchi" EIZ
10
9
1
3
19 702
3
43 272
22
Kosonsoy-farm EIZ
7
6
1
7
66 105
7
123 553
II SON. 2025
www.sci-p.uz
II SON. 2025
401
1-
jadval maʼlumotlariga eʼtibor bersak 2023
-yilda 597 korxona 2 570,9
mlrd.soʻmlik soliq
imtiyozlaridan foydalangan boʻlsa, 2024
-yil davomida 635 korxona tomonidan
2 262,1
mlrd.soʻmlik soliq imtiyozlaridan foydalangan. Bu soliq imtiyozlaridan foydalanishni
1,0
foizga kamayganini koʻrsatadi. Jadval maʼlumotlariga koʻra, eng koʻp soliq imtiyozlaridan
foydalanilgan zonalar “Mashinasozlik va elektrotexnika” MSZ–
933,2 ml
rd.soʻm, “Angren” EIZ–
371,5
mlrd.soʻm, “Navoiy” EIZ–
342,9
mlrd.soʻm, Urgut” EIZ–345,2 mlrd.soʻm va “Qoʻqon” EIZ –
248,6
mlrd.soʻmni tashkil etadi.
Foydalanilgan soliq imtiyozlari oʻtgan yilning mos davriga nisbatan umumiy olganda
koʻpaygan boʻlsada, ayrim
maxsus iqtisodiy zona ishtirokchilarida foydalanilgan soliq
imtiyozlari kamaygan.
Misol uchun, “Jizzax” EIZning 2023
-yilda jami foydalanilgan soliq imtiyozlari
245,2
mlrd.soʻmni tashkil etgan boʻlsa, 2024
-yilga kelib uning foydalangan imtiyozlari
131,6 ml
rd.soʻmni tashkil oʻtib, oʻtgan yilning mos davriga nisbatan 114
mlrd.soʻmga kamayib
ketgan. Xuddi shunday, “Namangan” EIZning 2023
-yilda jami foydalanilgan soliq imtiyozlari
161,6
mlrd.soʻmni tashkil etgan boʻlsa, 2024
-yilga kelib uning foydalangan imtiyozlari
98,3
mlrd.soʻmni tashkil oʻtib, oʻtgan yilning mos davriga nisbatan 63,3
mlrd.soʻmga kamayib
ketgan.
Maxsus iqtisodiy zonaning 107 ta ishtirokchisi faoliyat koʻrsatmayotgani, bu esa mavjud
resurslardan toʻliq foydalanilmayotganini koʻrsatadi. EIZlar
faoliyatini oshirish uchun
tadbirkorlik muhitini yaxshilash va investitsiyalarni jalb qilish choralari koʻrilishi kerak.
2-
jadval maʼlumotlarini koʻradigan boʻlsak Maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilarining
2023 va 2024-
yillardagi umumiy koʻrsatkichlarga koʻra jami tovar aylanma 105
157,1 mlrd
soʻmdan 105
225,3
mlrd soʻmga oshib, 0,06% (68,2 mlrd soʻm)ga oʻsgan, toʻlangan soliqlar 1
217,7 mlrd soʻmga (144%) oshgan. Oʻrtacha soliq yuki 3,8% dan 5,0% ga koʻtarilgan.
Tovar aylanma “Mashinasozlik va elektrotexnika” MSZda 619,4
mlrd.soʻmga (101 foiz),
“Navoiy” EIZda 814,2 mlrd.soʻmga (115
foiz), “Urgut” EIZda 926,5 mlrd.soʻmga (118 foiz)
“Sirdaryo” EIZda 377,4
mlrd.soʻmga (121 foiz) xamda “Parkent
-
farm” EIZda 48 mlrd.soʻmga
(132
foiz) oʻsgan boʻlsa, “Jizzax” E
IZda 1 351,1
mlrd.soʻmga (90
foiz), “Qoʻqon” EIZda 544,8
mlrd.soʻmga (88
foiz), “Nukus” EIZda 87,8 mlrd.soʻmga (72
foiz) va “Andijon
-
farm” EIZda
205
mlrd.soʻmga (33
foiz) kamayganini koʻrishimiz mumkin.
MIZ aʼzo 1087 ta xoʻjalik yurituvchi subyektning 163
tasi (15 foiz) 2024-yilda tovar
aylanmasini amalga oshirmagan.
2023-
yilda “Buxoro agro” MIZ 243
ta subyektdan 36 tasida (15
foiz), “Urgut” MIZ 150
tadan 21 tasida (14
foiz), “Angren” MIZ 130 tadan 15 tasi (12
foiz), “Qoʻqon” MIZ 182 tadan 22
tasi (12 foiz
), “Navoiy” MIZ 87 tadan 12 tasi (14
foiz) umuman tovar aylanmasini amalga
oshirmagan.
Shuningdek, 2024-yilda 350 ta subyektda (32%) tovar aylanmalari 2023-yilga nisbatan
7,4 trln.soʻmga kamaygan
Oʻtgan 2024
-yilda 1087 ta MIZ ishtirokchilari tovar aylanmas
i 105,8 trln.soʻmni tashkil
etib, 2023-
yilga (105,5 trln.soʻm) nisbatan 275 mlrd.soʻmga oʻsgan.
Jami tovar aylanmaning 2024-yilda qariyb 76 foizi bor-
yoʻgʻi 3 ta maxsus iqtisodiy zona
ishtirokchilari xissasiga toʻgʻri kelmoqda. “Mashinasozlik va elektrotexnika” MIZ
- 55,2
trln.soʻm (52
foiz),
“Jizzax” MIZ
- 12,3
trln.soʻm (12
foiz) va “Angren” MIZ
-
13,1 trln.soʻm
(12
foiz) hisobiga toʻgʻri keladi.
Tovar aylanmasi kamaygan zonalarda iqtisodiy faoliyat pasaygan. Bu investitsiyalar yoki
ichki bozor talabini
ng kamayishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin.
Soliq tushumlari “Ipak yoʻli” EIZda 3,5
mlrd.soʻmga (1829
foiz) “Hazorasp” EIZ 22,8
mlrd.soʻmga (198
foiz) va “Parkent
-
farm” EIZ 6,5
mlrd.soʻmga (203
foizga) oʻsib, soliq
tushumlari keskin oshgan hududlar boʻlib
hisoblangan.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
402
2-jadval
Maxsus iqtisodiy zona ishtirokchilari soliq yuki toʻgʻrisida tahliliy
MAʼLUMOT
№
EIZ nomi
Tovar aylanmasi
Toʻlangan soliq summasi
Soliq yuki
2023-yil
2024-yil
%
Farqi
2023-yil 2024-yil
%
Farqi
2023-yil 2024-yil
Jami
105 157,1 105 225,3
100%
68,2
4 033,7 5 251,3
144%
1 217,7
3,8%
5,0%
1
"Mashinasozlik va elektrotexnika" MSZ
54 599,8 55 219,2
101%
619,4
2 361,2 3 397,1
144%
1 035,8
4,3%
6,2%
2
"Angren" EIZ
13 498,3 13 051,3
97%
-447,0
308,2
453,9
147%
145,7
2,3%
3,5%
3
"Andijon-farm" EIZ
305,7
100,8
33%
-205,0
1,0
1,0
103%
0,0
0,3%
1,0%
4
"Boʻstonliq
-farm" EIZ
268,6
305,8
114%
37,2
20,7
41,1
199%
20,5
7,7%
13,5%
5
"Buxoro-agro" EIZ
393,6
305,2
78%
-88,4
5,0
9,3
186%
4,3
1,3%
3,0%
6
"Gʻijduvon" EIZ
1 025,8
1 068,8
104%
43,0
53,7
60,8
113%
7,2
5,2%
5,7%
7
"Jizzax" EIZ
13 712,0 12 360,9
90%
-1 351,1
507,7
455,3
90%
-52,3
3,7%
3,7%
8
"Zomin-farm" EIZ
5,3
2,4
45%
-2,9
0,1
0,2
306%
0,2
1,4%
9,7%
9
"Ipak yoʻli" EIZ
11,4
9,3
82%
-2,1
0,2
3,7
1829%
3,5
1,8%
40,1%
10
"Qoraqoʻl" EIZ
0,0
5,4
100%
5,4
5,2
78,5
1520%
73,3
100,0% 100,0%
11
"Qoʻqon" EIZ
4 457,9
3 913,1
88%
-544,8
199,6
173,8
87%
-25,8
4,5%
4,4%
12 "Navoiy" EIZ
5 348,2
6 162,4
115%
814,2
190,1
163,0
86%
-27,1
3,6%
2,6%
13 "Namangan" EIZ
1 651,6
1 367,0
83%
-284,6
64,2
80,6
126%
16,4
3,9%
5,9%
14 "Nukus" EIZ
312,2
224,4
72%
-87,8
14,0
12,0
86%
-2,0
4,5%
5,3%
15 "Parkent-farm" EIZ
152,4
200,5
132%
48,0
6,3
12,9
203%
6,5
4,2%
6,4%
16 "Sirdaryo" EIZ
1 776,7
2 154,1
121%
377,4
44,1
41,9
95%
-2,2
2,5%
1,9%
17 "Sirdaryo-farm" EIZ
337,9
396,2
117%
58,2
29,1
22,1
76%
-7,0
8,6%
5,6%
18 "Termiz" EIZ
99,1
142,4
144%
43,2
1,8
1,4
76%
-0,4
1,8%
1,0%
19 "Urgut" EIZ
5 254,5
6 181,1
118%
926,5
172,8
174,4
101%
1,6
3,3%
2,8%
20 "Hazorasp" EIZ
1 093,9
1 223,0
112%
129,1
23,3
46,0
198%
22,8
2,1%
3,8%
21 "Chiroqchi" EIZ
852,0
832,2
98%
-19,8
25,4
22,2
87%
-3,2
3,0%
2,7%
22 Kosonsoy-farm EIZ
414,9
621,8
150%
206,8
4,1
8,8
213%
4,7
1,0%
1,4%
II SON. 2025
www.sci-p.uz
II SON. 2025
403
Soliq tushumlari oshgan boʻlsa ham, tovar aylanmasi yuqori surʼatda oʻsmagan. Ayrim
hududlarda soliq yuki ortib, investitsion muhitga taʼsir qilishi mumkin. Eng yuqori oʻsish sanoat
va farmatsevtika sohalarida kuzatilgan.
Bu tahlillar asosida, hukumatga soliq yukini muvozanatlashtirish, investorlar uchun qulay
sharoitlar yaratish va zaif hududlarni qoʻllab
-
quvvatlash boʻyicha choralar koʻrish taklif etiladi.
Bu natijalardan kelib chiqib, MIZlarda iqtisodiy faoliyat barqarorligini saqlab qolgani,
biroq soliq yukining ortgani koʻzga tashlanadi.
3-
jadval maʼlumotlarida maxsus iqtisodiy zonalar (MIZ) boʻyicha 2023
va 2024-yillardagi
eksport faoliyati tahlil qilingan.
Eksport 2023-yilda 1
166,5 mlrd soʻm (13
706,2 mln dollar), 2024-yilda 1 152,7 mlrd
soʻmni (14
606,3 mln dollar) tashkil etgan. Eksportdagi maʼlum bir pasayish (1
166,5 mlrd
soʻmdan 1
152,7 mlrd soʻmga) boʻlishiga qaramay, 2024
-yilda dollardagi eksport hajmi ortishi
kuzatilgan.
Quyida ayrim MIZ ishtirokchilarining koʻrsatkichlarini koʻrib chiqamiz:
-
“Mashinasozlik va elektrotexnika” MSZda eksport 2024
-yilda 485,0 mln.dollar, 2023-
yilda esa 544,8 mln.dollar boʻlib, kichik pasayishni koʻrsatadi.
-
“Angren” EI
Z 2023-yilda eksport 1 266,9 mln.dollar, 2024-yilda esa 1 188,6 mln.dollarga
kamaygan, bu esa boshqa zonalarga nisbatan muvozanatli kamayish hisoblanadi.
-
“Jizzax” EIZda eksportda pasayish kuzatilgan, 2023
-yilda 665,0 mln.dollar, 2024-yilda
456,0
mln.dollar boʻlib, umumiy kamayish mavjud.
-
“Qoʻqon” EIZda eksport hajmi oʻsib, 2023
-yilda 1 111,4 mln.dollar, 2024-yilda 1 351,3
mln.dollarni tashkil etgan.
-
“Navoiy” EIZda xam eksportning xajmi oʻsib, 2023
-yilda esa 50,5 mln dollarni, 2024-
yilda 103,5 mln.dollarni tashkil etgan.
Qoʻqon, Navoiy va Sirdaryo
-
farm EIZlarda eksport hajmi oʻsishi kuzatilib, ijobiy
tendensiyalarga ega boʻlgan boʻlsa, Mashinasozlik, Angren, Jizzax va boshqa bir necha zonalarda
eksportda pasayish kuzatilgan, bu oʻzaro raqobat v
a iqtisodiy shart-
sharoitlar bilan bogʻliq
boʻlishi mumkin.
Yuqoridagi tahliliy jadval maʼlumotlaridan kelib chiqib quyidagi fikrlarni bildirish
mumkin.
MIZ ishtirokchilari 2023-yilga nisbatan 2024-yilda 38 taga ortganligi, va ular tomonidan
foydalanilgan soliq imtiyozlari xam 445,2
mlrd.soʻmga ortganligini koʻrish mumkin. Biroq soliq
imtiyozlaridan foydalanishning teskari tomoni, yaʼni mazkur MIZ ishtirokchilari bu imtiyozlar
evaziga bizga qanday ijobiy natijalar keltirdi degan savol tugʻilishi tabiiy.
Tahlilllardan koʻrishimiz mumkinki, qator imtiyozlar berilishiga qaramay, 10
ta
tadbirkorlik subyektining tovar aylanmasi oʻtgan yilning mos davriga nisbatan kamayib
ketganligi hamda jami ishtirokchilarning eksport xajmi xam 1 166,5 mln.dollardan
1 152,7 mlr.dollarga kamayib ketganligi salbiy holat hisoblanadi.
Qulay sharoitlar yaratish maqsadida ishlab chiqarish va eksport qilishni ragʻbatlantirish
uchun maxsus iqtisodiy zonalarda soliq imtiyozlari va boshqa tartiblarni takomillashtirilishi,
baʼzi zonalarda eksportning yoʻqolishini bartaraf etish uchun ishlab chiqarish tarmoqlarini
koʻpaytirish, eksport hajmining pasayishiga yoʻl qoʻymaslik uchun, maxsus iqtisodiy
zonalardagi faoliyatni muntazam ravishda monitoring qilish va ularning ishlashini yaxshilashga
qaratilgan takliflar ishlab chiqilishi lozim.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
404
3-jadval
Maxsus iqtisodiy zona ishtirokchilari eksporti toʻgʻrisidagi tahlil
№
EIZ nomi
Ishtirok
chilar
soni
shundan
2023-yil
2024-yil
Faoliyati
bor
Faoliyati
yoʻq
soni
mln.dollar
mlrd.soʻm
soni
mln.dollar
mlrd.soʻm
Jami
1 087
980
107
260
1 166,5
13 706,2
249
1 152,7
14 606,3
1
"Mashinasozlik va elektrotexnika" MSZ
17
17
0
3
544,8
6 409,3
3
485,0
6 153,3
2
"Angren" EIZ
130
127
3
52
108,0
1 266,9
55
93,9
1 188,6
3
"Andijon-farm" EIZ
13
11
2
2
0,3
3,3
2
0,8
10,2
4
"Boʻstonliq
-farm" EIZ
10
10
0
1
1,0
12,0
1
0,4
5,2
5
"Buxoro-agro" EIZ
243
225
18
18
8,5
97,8
15
2,9
36,2
6
"Gʻijduvon" EIZ
39
37
2
11
26,3
308,6
7
18,6
234,9
7
"Jizzax" EIZ
49
43
6
16
56,8
665,0
18
36,1
456,0
8
"Zomin-farm" EIZ
4
3
1
1
0,0
0,3
0
0,0
0,0
9
"Ipak yoʻli" EIZ
7
7
0
0
0,0
0,0
0
0,0
0,0
10
"Qoraqoʻl" EIZ
4
4
0
0
0,0
0,0
0
0,0
0,0
11
"Qoʻqon" EIZ
182
132
50
39
94,0
1 111,4
37
106,8
1 351,3
12 "Navoiy" EIZ
87
82
5
27
50,5
598,9
25
103,5
1 311,9
13 "Namangan" EIZ
24
22
2
5
38,8
455,1
6
39,1
495,7
14 "Nukus" EIZ
24
20
4
8
1,6
18,0
5
1,4
17,5
15 "Parkent-farm" EIZ
9
9
0
2
0,1
1,6
2
0,1
1,0
16 "Sirdaryo" EIZ
28
28
0
15
102,2
1 188,3
17
56,1
710,7
17 "Sirdaryo-farm" EIZ
5
5
0
2
0,3
3,8
4
0,8
10,2
18 "Termiz" EIZ
24
21
3
2
1,7
19,9
1
2,4
30,7
19 "Urgut" EIZ
150
141
9
49
83,2
975,6
44
130,2
1 646,0
20 "Hazorasp" EIZ
21
21
0
4
6,1
71,6
4
7,3
92,9
21 "Chiroqchi" EIZ
10
9
1
1
13,9
163,8
1
22,1
280,1
22 Kosonsoy-farm EIZ
7
6
1
2
28,4
334,9
2
45,3
574,0
II SON. 2025
www.sci-p.uz
II SON. 2025
405
Xulosa va takliflar.
Yuqoridagi oʻrganilgan muammolar va tahlillardan kelib chiqib quyidagi xulosalarga
kelindi:
MIZlar investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay imkoniyatlar yaratadi. Ular maʼmuriy va
soliq imtiyozlarini, shuningdek, infrastrukturani yaxshilashni oʻz ichiga olishi mumkin. Bu, oʻz
navbatida, yangi ishlab chiqarish, texnologiyalar va xizmatlar sektorlarini rivojlantirishga
yordam beradi.
Maxsus iqtisodiy zonalar, koʻpincha, mahalliy aholiga ish oʻrinlari yaratish va iqtisodiy
sektordagi qiynchiliklarni kamaytirish uchun faoliyat koʻrsatadi. Bu mahalliy iqtisodiy oʻsishga,
hamda aholining ijtimoiy farovonligini oshirishga xizmat qiladi.
MIZlar orasida texnologik inovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlar uchun platforma yaratish,
yangi ishlab chiqarish tarmoqlari va sanoatlarning rivojlanishini taʼminlaydi. Koʻp hollarda,
maxsus ekonomik zonalar chet el kompaniyalarining yuqori texnologiyalar bilan tadqiqotlar
olib borish uchun maydon boʻlib xizmat qiladi.
MIZlar iqtisodiy rivojlanishni ragʻbatlantirsa
-
da, ularning ekologik va ijtimoiy taʼsiri ham
muhim. Maxsus zonalarda atrof-muhitga zarar keltirmaslik uchun ekologik standartlar va
tartiblar joriy etilishi kerak.
Yuqoridagi tahlillar va xulosalardan kelib chiqib quyidagilar taklif etiladi.
1.
Soliq siyosati va imtiyozlar yo‘nalishida
chetdan olib kelinadigan xomashyo,
materiallar va butlovchi qismlar uchun bojxona toʻlovlari boʻyicha imtiyozlarni bekor qilgan
holda tovarlarni “bojxona hududida qayta ishlash” bojxona rejimiga joylashtirish tartibini joriy
etish;
maxsus iqtisodiy zona i
shtirokchisi boʻlmagan
tadbirkorlik subyekti bilan aynan oʻxshash
va bir xil turdagi mahsulotlar ishlab chiqarilganda
maxsus iqtisodiy zona ishtirokchisiga
nisbatan soliq va bojxona imtiyozlarini qoʻllamaslik;
maxsus iqtisodiy zona ishtirokchisi
ishlab chiqargan mahsulotini 50
foizdan ortigʻini
eksport qilmagan hollarda
maxsus iqtisodiy zona ishtirokchisiga nisbatan soliq va bojxona
imtiyozlarini qoʻllamaslik;
Maxsus iqtisodiy zonalarda raqobatbardoshlikni oshirish uchun soliq imtiyozlari va
boshqa foyda keltiruvchi siyosatlarni amalga oshirish kerak.
2.
Infrastrukturani
rivojlantirish
yo‘nalishida
MIZlarning
samaradorligi
infratuzilmani yaxshilashga bogʻliq. Yangi yoʻllar, koʻpriklar, elektr taʼminoti, suv taʼminoti,
internet va kommunal xizmatlar qatorida yaxshi infratuzilma barpo etilishi kerak.
3. Texnologik parklar va innovatsion markazlar yaratishda
maxsus iqtisodiy
zonalarda innovatsion markazlar va texnologiya parki tashkil etilishi kerak. Bu, bir tomondan,
yangi ishlab chiqarishni ragʻbatlantirsa, ikkinchi tomondan, mahalliy ishlab chiqaruvchilarga
zamonaviy texnologiyalar bilan taʼminlanish
imkonini yaratadi.
4. Ekologik standartlar va barqaror rivojlanishda
maxsus iqtisodiy zonalarda
ekologik standartlarni kiritish va atrof-muhitni muhofaza qilish uchun yangi chora-tadbirlar
amalga oshirilishi kerak. Energiya tejamkorligi, chiqindilarni qayta ishlash va ekologik
tozalikning kafolatlanishi, mamlakatning umumiy ekologik taʼsirini kamaytiradi.
5.
Maʼlumot va tajriba almashishda esa
Maxsus iqtisodiy zonalarda ishlab chiqarish va
tadqiqotlar borasida tajriba almashish, oʻzgarishlarni kuzatish va
yangi amaliy yondoshuvlarni
joriy qilish zarur. Bu, zamonaviy tendensiyalardan foydalanish va koʻp millionlik
investitsiyalarni jalb qilish uchun muhim ahamiyatga ega.
Adabiyotlar/Literatura/Reference:
Adrianov V.D. (1997)
Специальные экономические зоны. Журнал
«ЭКО», ( № 3), С
: 42.
Bhatti M. A., Isayev F. (2023) Evaluating the Effectiveness of Mandatory IFRS Adoption in
Enhancing Transparency and Governance in Saudi Arabia //Cuadernos de Economía. –
Т
. 46.
–
№.
132.
–
С
. 110-119.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
406
Danko T.L. (1998)
Свободные экономические зоны в мировом хозяйстве// ИНФРА
-
М.
С:168.
Farmon (2025) Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2025
-yil 4-
martdagi “Maxsus
iqtisodiy va sanoat zonalari faoliyatining samaradorligini oshirish boʻyicha qoʻshimcha chora
-
tadbirlar to
ʻgʻrisida” PF
-41-son Farmoni, 1 va 4-
boʻlimlar.
Ikromovich, I.F. (2022). Analysis of resource taxes based on tax analysis
technique. International Journal of Management IT and Engineering, 12(12), 65-71.
Ikromovich, Isayev Fakhriddin. (2017) "Analysis of the profit tax and its improvement."
International Journal of Research in Social Sciences 7.12: 74-85.
Ikromovich, Isayev Fakhriddin. (2017) "Concept of economic analisys and its structural
components." International Journal of Marketing and Technology 7.12: 1-13.
Isaev F. I. (2022) Tax Accounting: Theory and Practice //International Journal of
Multicultural and Multireligious Understanding.
–
Т. 9. –
№. 12. –
С. 30
-38.
Isaev, F. (2017). Солиқ имтиёзларининг солиқ юки кўрсаткичига таъсири таҳлили.
Iqtisodiyot
Va
Innovatsion
Texnologiyalar,
(6),
294
–
301.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/economics_and_innovative/article/view/9579
Isaev, F. (2021). Advantages of applying tax incentives in the conditions of economic
crisis. International Journal of Marketing and Technology, 11(8), 15-25.
Isaev, F.I. (2021). Tax Policy of the Republic of Uzbekistan. International Journal of
Management IT and Engineering, 11(8), 1-9.
Kodeks (2019) Oʻzbekiston Respublikasi 2019
-yil 30-
dekabrdagi “Oʻzbekiston
Respublikasining Soliq kodeksiga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisida” OʻRQ
-599-son
Qonuni. Yangi tahrirdagi Soliq kodeksi 473 va 477-moddalar.
Mirzaliyeva S.S. (2001) Maxsus iqtisodiy zonalarni rivojlantirishning xorij tajribasi: I.f.n.
ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya Avtoreferati . Toshkent. TDIU, 8-bet.
Mustafaqulov Sh.I. (2017) Investitsion muhit jozibadorligi: nazariya, metodologiya va
amaliyot. Monografiya Toshkent. “Iqtisod
-
Moliya”,
-326-bet.
Nurmatov Sh.R. (2024)
“
Soliq imtiyozlaridan samarali foydalanish
”
. Monografiya Toshkent:.
“Iqtisodiyot”, 69
-bet
Qonun (2020)
Oʻzbekiston Respublikasining 2020
-yil 17-fevraldag
i “Maxsus iqtisodiy
zonalar toʻgʻrisida”gi OʻRQ
-604-son Qonuni. 3-moddasi.
Vaxabov A.V., Xajibakiyev Sh.X., Muminov N.G. (2010)
Xorijiy investitsiyalar. Oʻquv
qoʻllanma. –
T.: Moliya, 180-bet
Исаев Ф. (2021) Камерал солиқ текширувларини ўтказишда солиқ таҳлилидан
фойдаланишни такомиллаштириш //Экономика и образование. –
№.
4.
–
С. 172
-176.
Исаев Ф. (2021) Совершенствование налогообложения имущества //Экономика и
инновационные технологии. –
№. 6. –
С. 326
-333.
Исаев Ф. И.
(2021)
Солиқ текширувларини рақамлаштириш зарурияти.“Бизнес
-
эксперт” илмий журнали. Т. 6. –
С. 52
-54.
Исаев Ф. И. (2021) Солиқларни таҳлика
-
таҳлил қилиш методикаси.“ //Иқтисодиёт
ва инновацион технологиялар” илмий
-
электрон журнали.
Исаев, Ф. (2021). Солиқ юкини аниқлаш методикасини т
a
к
o
милл
a
штириш.
Iqtisodiyot va ta
ʼ
lim, (6), 86-91.
Исаев, Ф. (2022). Йирик корхоналар мисолида сoлиқ йиғилувчaнлиги кўрcaткичини
таҳлил қилиш методикасини такомиллаштириш. Iqtisodiyot Va taʼlim, 24(1), 317–
326.
https://cedr.tsue.uz/index.php/journal/article/view/955
Исаев, Ф. (2022). Рecурc coлиқлaри тaҳлилини тaшкил этиш мeтoдикacи.
Iqtisodiyot
Va
ta
ʼ
lim,
23(5),
171
–
176.
Retrieved
from
https://cedr.tsue.uz/index.php/journal/article/view/742
Исаев, Ф. (2022). Солиқ таҳлилини ўрганиш зарурияти.
Архив научных
исследований,
2(1). извлечено от
www.sci-p.uz
II SON. 2025
407
Исаев, Ф. (2023). Аудит самарадорлигининг назарий
-
амалий талқини.
Приоритетные направления, современные тенденции и перспективы развития
финансового рынка
, 359-361.
Исаев, Ф. (2023). Молиявий ҳисобот сифатини оширишда солиққа тортиш,
мустақил аудит ва ички назоратнинг ўрни.
Iqtisodiy Taraqqiyot Va Tahlil, 1 (7), 305
–
310.
Исаев, Ф. (2023). Рақамлаштиришнинг солиққа тортиш базасини кенгайтиришга
таъсири.
Raqamli Iqtisodiyot Va Axborot Texnologiyalari, 3(1), 3
–
11. Retrieved from
https://dgeconomy.tsue.uz/index.php/dgeco/article/view/192
Исаев
,
Ф
. (2023).
С
o
лиқ
т
a
ҳлили
-
иқтисодий
таҳлилнинг
таркибий
қисми
. Nashrlar.
Исаев
,
Ф
. (2023).
Солиқ
ислоҳотлари
ва
уларнинг
оқибатларини
баҳолаш
. Nashrlar, 1
(2), 59
–
62.
Исаев, Ф. (2023). Солиқ ислоҳотларининг таъсирини таҳлил қилиш.
Iqtisodiy
Taraqqiyot Va Tahlil, 1 (6), 155
–
161.
Исаев, Ф. (2023). Солиқ таҳлилини фискал сиёсат самарадорлигига таъсир қилиш
усуллари.
Nashrlar, 1 (1), 128
–
131.
Исаев, Ф. (2023). Солиқ текширувлари: аудит самарадорлиги таҳлили.
Иқтисодиёт
ва инновацион технологиялар,
11 (1), 394
–
401.
https://doi.org/10.55439/EIT/vol11_iss1/a42
Исаев, Ф. (2023). Солиқ юкини камайтиришда солиқ таҳлилининг таъсирига оид
назарий мулоҳазалар. International Journal of Economics and Innovative Technologies, 11(2),
415
–
421. https://doi.org/10.55439/EIT/vol11_iss2/i41
Исаев, Ф. (2023). Солиқларнинг фаровонликка таъсири назарияси."
Milliy Iqtisodiyotni
Isloh Qilish Va Barqaror Rivojlantirish istiqbollari" Respublika Ilmiy-Amaliy Konferensiyasi
Materiallari to ‘plami., 206–
208.
Исаев
,
Ф
. (2024).
Рақамли
иқтисодиёт
шароитида
солиқ
таҳлилининг
методологик
ёндашувлари
. Nashrlar, 156.
Исаев
,
Ф
. (2024).
Рақамли
молиявий
активларни
солиққа
тортиш
масалалари
.
Iqtisodiy Taraqqiyot Va Tahlil, 2 (1), 352
–
360.
Исаев
,
Ф
. (2024).
Солиқ
сиёсати
ва
иқтисодий
тенгсизликнинг
ўзаро
боғлиқлиги
.
Экономическое развитие и анализ, 2(8), 272
-280.
Исаев, Ф. (2025). Оценка налоговой политики в Узбекистане с использованием
научного подхода. Передовая экономика и педагогические технологии, 1(3), 201–
211.
https://inlibrary.uz/index.php/aept/article/view/65565
Исаев, Ф., & Камилова, С. (2024). Электрон тижоратни солиққа тортишнинг
назарий асослари. Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2 (
3), 296
–
304.
Курбанов З., Исаев Ф.
(2022)
Солиқ ҳисоби ва солиқ ҳисоботининг баъзи масалалари
//Экономика и образование. –
Т. 23. –
№. 4. –
С. 190
-196.
