www.sci-p.uz
II SON. 2025
322
KORXONALARNING INVESTITSION SALOHIYATINI MOLIYAVIY BARQARORLIK ORQALI
RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
Irgashev Aziz Abduqayumovich
“O‘zmetkombinat”
aksiyadorlik jamiyati
ORCID: 0000-0001-4434-3102
Annotatsiya.
Ushbu maqolada korxonalarning investitsiya faoliyatida moliyaviy
barqarorlikni ta’minlashning
nazariy asoslari, rivojlanish bosqichlari va amaliy mexanizmlari
tahlil qilinadi. Xalqaro tajribalar hamda O‘zbekiston korxonalari misolida moliyaviy
barqarorlikka ta’sir etuvchi omillar aniqlanib, kapital tuzilmasi, likvidlik, risk boshqaruvi va
moliyalas
htirish manbalarining diversifikatsiyasi bo‘yicha strategik takliflar ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar
:
moliyaviy barqarorlik, investitsiya faoliyati, kapital tuzilmasi, likvidlik,
risklarni boshqarish, moliyaviy mexanizmlar.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ РАЗВИТИЯ ИНВЕСТИЦИОННОГО ПОТЕНЦИАЛА
ПРЕДПРИЯТИЙ ЧЕРЕЗ ОБЕСПЕЧЕНИЕ ФИНАНСОВОЙ УСТОЙЧИВОСТИ
Иргашев Азиз Абдукяюмович
Акционерное общество
«Узметкомбинат»
Аннотация
.
В данной статье рассматриваются теоретические основы, этапы
развития и практические механизмы обеспечения финансовой устойчивости в
инвестиционной деятельности предприятий. На основе международного опыта и
анализа деятельности узбекских предприятий выявлены ключевые факторы, влияющие
на финансовую устойчивость, и разработаны стратегические предложения по
оптимизации структуры капитала, обеспечению ликвидности, управлению рисками и
диверсификации источников финансирования.
Ключевые слова:
финансовая устойчивость, инвестиционная деятельность,
структура капитала, ликвидность, управление рисками, финансовые механизмы.
THEORETICAL FOUNDATIONS FOR DEVELOPING ENTERPRISE INVESTMENT POTENTIAL
THROUGH FINANCIAL STABILITY
Irgashev Aziz Abduqayumovich
“Uzmetkombinat”
Joint Stock Company
Abstract.
This article analyzes the theoretical foundations, developmental stages, and
practical mechanisms for ensuring financial stability in corporate investment activities. Based on
international experience and the case of Uzbek enterprises, key factors affecting financial
resilience are identified, and strategic recommendations are developed regarding capital
structure optimization, liquidity management, risk mitigation, and diversification of funding
sources.
Keywords:
financial stability, investment activity, capital structure, liquidity, risk
management, financial mechanisms.
UOʻK:
330.322.012
322-326
www.sci-p.uz
II SON. 2025
323
Kirish.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning raqobatbardoshligini saqlab qolish va uni uzoq
muddatli rivojlanish traektoriyasiga yo‘naltirishda investitsiya faoliyati muhim rol o‘ynaydi.
Kapital qo‘yilmalar orqali ishlab chiqarish texnologiyalarini modernizatsiya qilish, yangi
mahsulotlar ishlab chiqish, eksport salohiyatini oshirish va tashqi bozorlarga chiqish
imkoniyatlari kengayadi. Shu bilan birga, investitsiya qarorlarining to‘g‘ri q
abul qilinishi va
ularning samarali moliyalashtirilishi bevosita korxonaning moliyaviy barqarorlik darajasiga
bog‘liqdir. Zero, moliyaviy barqarorlik –
bu korxonaning investitsiyaviy tashabbuslarini amalga
oshirishdagi tayanch omil bo‘lib, uni ta’minlash o
rqali investitsiya faoliyatining tavakkal
darajasi kamayadi, kapitaldan foydalanish samaradorligi oshadi va moliyaviy muvozanat
mustahkamlanadi.
So‘nggi yillarda iqtisodiyotning raqamli transformatsiyasi, global geoiqtisodiy muhitdagi
o‘zgarishlar, inflyat
sion bosim va moliyaviy resurslar tanqisligi sharoitida korxonalarning
moliyaviy barqarorligini ta’minlash masalasi yanada dolzarblashmoqda. Bu, ayniqsa, o‘sib
borayotgan investitsion ehtiyojlar, kredit manbalarining cheklanganligi va moliyaviy vositalar
bozorining yetarlicha rivojlanmaganligi sharoitida sezilarli ahamiyat kasb etadi. Shuningdek,
moliyaviy barqarorlikni saqlash korxonaning nafaqat ichki qaror qabul qilish tizimi, balki
tashqi moliyaviy muhit
–
banklar, investorlar, davlat moliyaviy institutlari bilan samarali
hamkorlikni talab etadi.
Moliyaviy barqarorlik deganda, korxonaning o‘zining moliyaviy majburiyatlarini to‘liq va
o‘z vaqtida bajarish, o‘sish va kengayish imkoniyatlarini moliyalashtirishga layoqatliligi, aktiv
va passivlarning strukturaviy muvozanatini saqlab turish qobiliyati tushuniladi. Ushbu
barqarorlikning buzilishi esa investitsiyaviy xavfning ortishiga, kredit reytingining pasayishiga,
hamkorlik resurslarining qisqarishiga va eng asosiysi
–
korxonaning bankrotlik xavfiga olib
kelishi mumkin. Shu sababli, zamonaviy menejmentda moliyaviy barqarorlikni strategik
boshqarish yondashuvi keng qo‘llanilmoqda.
Bugungi kunda O‘zbekiston iqtisodiyotida davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi aloqalar
mustahkamlanib borayotgan bir vaqtda, investitsiyaviy faollikning oshirilishi bilan birga,
moliyaviy risklarni minimallashtirish, kapitallashtirish darajasini muvozanatlash va moliyaviy
turg‘unlikni kafolatlaydigan mexanizmlarni ishlab chiqish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib
qolmoqda. Xususan, makroiqtisodiy muvozanat, moliyaviy intizom, kredit resurslaridan
samarali foydalanish va investitsion xavflarning oldini olish orqali moliyaviy barqarorlikka
erishish bugungi islohotlarning ustuvor yo‘nalishidir.
Adabiyotlar sharhi.
Korxonalarning investitsiya faoliyatida moliyaviy barqarorlikni ta’minlash masalasi
global iqtisodiy jarayonlarda doimo dolzarb mavzulardan biri bo‘lib kelmoqda. Bunda
moliyaviy barqarorlikni saqlash - investitsion jarayonlarning uzluksizligi, kapitallashtirish
strategiyasining samaradorligi, likvidlik darajasi va risklarni boshqarish tizimlarining
mukammalligi bilan bevosita bog‘liqdir. Moliyaviy barqarorlik nazariyasi dastlab Modigliani va
Miller (1958) tomonidan ishlab chiqilgan kapital tuzilmasi modelida asoslab berilgan. Unga
ko‘ra, korxonaning kapitallashuvi tarkibi (qarz va o‘z mablag‘lari nisbati) uning qiymatiga ta’sir
ko‘rsatmaydi, biroq real iqtisodiy sharoitlarda soliq imtiyozlari, bankrotlik xavfi va agentlik
xarajatlari ushbu neytrallik farazin
i inkor etadi. Keyinchalik Myers va Majluf (1984) o‘zlarining
“Pecking Order Theory” modelida kompaniyalar moliyalashtirishda avval ichki resurslardan,
so‘ngra qarzdan va nihoyat aksiya emissiyasidan foydalanishini asoslashdi.
Moliyaviy barqarorlikni baholashning amaliy vositalari ichida Altman (1968) tomonidan
ishlab chiqilgan Z-
score modeli keng qo‘llaniladi. Ushbu model moliyaviy ko‘rsatkichlar asosida
korxonaning moliyaviy holatini bashorat qilishga imkon beradi va investitsiya xavfini
baholashda universal mezon sifatida tan olingan.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
324
Moliyaviy barqarorlikni mustahkamlash bo‘yicha World Bank (2021) hisobotida esa
makroiqtisodiy barqarorlik, moliyaviy vositalarning xilma-xilligi, kredit infratuzilmasining
rivojlanganligi va tahliliy tizimlarning mavjudligi
asosiy omillar sifatida ta’kidlanadi.
Shuningdek, IMF (2020) hisobotida moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda stress
-testlar, pul
oqimi prognozlari va foiz stavkalari xavfini baholovchi indikatorlarning ahamiyati ko‘rsatib
o‘tilgan.
Korxona darajasida olib borilgan tadqiqotlarda moliyaviy strategiya, naqd pul oqimlarini
rejalashtirish, qarz tuzilmasining diversifikatsiyasi va foyda marjalarining barqarorligi
moliyaviy barqarorlikni belgilovchi asosiy omillar sifatida tasdiqlanadi (Ross, Westerfield, &
other, 2008)
. Xususan, ilg‘or xorijiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, yirik korxonalar investitsiya
faoliyatida moliyaviy monitoring tizimlarini joriy etgan, kichik va o‘rta biznes esa davlat
kafolatlari va lizing mexanizmlaridan keng foydalanmoqda.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning investitsiya faoliyati samaradorligi ularning
moliyaviy barqarorligiga bevosita bog‘liq bo‘lib, ushbu barqarorlikni ta’minlashda qarz va o‘z
kapitali nisbatining optimal darajada saqlanishi, likvidlikni boshqarish, rentabellik
ko‘rsatkichlarining barqarorligi va moliyaviy xavflarni minimallashtirish muhim ahamiyat kasb
etadi.
1-jadval
Korxonalar investitsiya faoliyatida moliyaviy barqarorlik mexanizmlarining
rivojlanish bosqichlari
Bosqich
Yillar
Asosiy xarakteristika
Moliyaviy barqarorlikka ta’siri
I
bosqich
1991
–
1996-yillar
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish boshlanib,
korxonalarga investitsion faoliyat
yuritish bo‘yicha huquqiy asoslar
shakllandi. Kapital xususiylashtirildi.
Moliyaviy barqarorlik
mexanizmlari sust; o‘zini
-
o‘zi
moliyalashtirish ustun; risklar
yuqori.
II
bosqich
1997
–
2005-yillar
Nomarkazlashtirilgan investitsiya
faoliyatiga o‘tilib, korxonalar
moliyaviy mustaqillik asosida
investitsiya qarorlarini qabul qilishni
boshladi.
Tashqi moliyalashtirish
manbalari paydo bo‘ldi; tijorat
banklari faol ishtirok eta
boshladi.
III
bosqich
2006
–
2010-yillar
Mulkchilik shakllaridan qat’i nazar
investitsiyalarning erkinlashtirilishi;
erkin iqtisodiy zonalar tashkil etildi.
Davlat va xususiy kapitalning
integratsiyasi kuchaydi;
moliyaviy monitoring
mexanizmlari joriy etildi.
IV
bosqich
2011
–
2016-yillar
Innovatsion rivojlanish siyosati
doirasida ilmiy-texnik baza va
texnologik modernizatsiyaga
yo‘nalti
rilgan investitsiyalar kuchaydi.
Kapital strukturasini
diversifikatsiyalash boshlandi;
uzoq muddatli barqarorlik
tamoyillari shakllana boshladi.
V
bosqich
2017
–
hozirgi
vaqtgacha
Investitsiya muhiti erkinlashdi; xorijiy
investitsiyalar faollashdi; qayta ishlab
chiqarish va eksport yo‘naltirilgan
ishlab chiqarish kengaydi.
Innovatsion-moliyaviy boshqaruv
vositalari joriy etilmoqda;
risklarni boshqarish va
kapitallashtirish tizimi
kuchaymoqda.
Manba:
muallif tomonidan tayyorlandi.
1-jadval tahlili
shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda korxonalarning investitsiya faoliyatida
moliyaviy barqarorlikni ta’minlash mexanizmlari bosqichma
-bosqich va evolyutsion tarzda
rivojlanib kelmoqda. Dastlabki bosqichlarda moliyaviy barqarorlik asosan o‘zini
-
o‘zi
moliyalas
htirishga asoslangan bo‘lsa, keyingi yillarda moliyalashtirish manbalarining
www.sci-p.uz
II SON. 2025
325
diversifikatsiyasi, bank tizimi faoliyati va davlat-xususiy sheriklik asosida barqarorlikka
erishish mexanizmlari shakllangan. Ayniqsa, 2017-
yildan so‘ng investitsiya muhiti
erkinlashgani, innovatsion-moliyaviy boshqaruv vositalari joriy etilgani moliyaviy
barqarorlikni mustahkamlashda muhim burilish bosqichi bo‘ldi. Bu esa zamonaviy korxonalar
uchun integratsiyalashgan moliyaviy strategiyalarni ishlab chiqishni taqozo etadi.
2-jadval
Korxonalarning investitsiya faoliyatida moliyaviy barqarorlikni
ta’minlash mexanizmlari
Mexanizm nomi
Mazmuni va vazifasi
Amaliy ahamiyati
1. Kapital tuzilmasini
optimallashtirish
Qarz va o‘z mablag‘lari nisbatini
muvozanatlashtirish orqali moliyaviy
mustaqillikni oshirish.
Qarzdorlik xavfini kamaytiradi,
investorlar ishonchini
mustahkamlaydi.
2. Naqd pul oqimlarini
boshqarish
Investitsion loyihalar doirasida kirim-
chiqimlar balansini rejalashtirish,
kassalik uzilishlarni oldini olish.
Likvidlikni ta’minlaydi, qisqa
muddatli to‘lov majburiyatlarini
o‘z vaqtida bajarishga yordam
beradi.
3. Moliyaviy risklarni
boshqarish tizimi
Valyuta, foiz stavkalari va bozor
risklarini identifikatsiya qilish,
sug‘urtalash va hedj qilish
vositalaridan foydalanish.
Kutilmagan moliyaviy
yo‘qotishlarning oldini olish
imkonini beradi.
4. Rentabellik
monitoringi
Investitsiya kiritmalari
samaradorligini doimiy baholab borish
(NPV, IRR, ROE, ROA koeffitsientlari
orqali).
Investitsiya qarorlarining
asoslanganligini oshiradi va
foydador loyihalarga ustuvorlik
beradi.
5. Moliyalashtirish
manbalarini
diversifikatsiya qilish
Bank kreditlari, davlat kafolatlari, fond
bozori vositalari, leasing va grantlar
kabi alternativ manbalardan kompleks
foydalanish.
Moliyaviy mustaqillik va
barqarorlikni kuchaytiradi,
moliyaviy manbalarga
qaramlikni kamaytiradi.
6. Moliyaviy tahlil va
hisobot standartlari
IFRS, M
С
FO, audit va buxgalteriya
standartlariga mos ravishda hisobotlar
tayyorlash va tahlil qilish.
Investorlar va kreditorlar uchun
shaffoflikni oshiradi, ishonchli
qaror qabul qilishga asos
yaratadi.
7. Strategik
budjetlashtirish va
investitsiya
rejalashtirish
Uzluksiz investitsiya ehtiyojlarini
aniqlash, ustuvor loyihalarni moliyaviy
jihatdan rejalashtirish.
Resurslarni samarali taqsimlash
va moliyaviy intizomni
mustahkamlashga xizmat qiladi.
8. Raqamli moliyaviy
boshqaruv
texnologiyalari
ERP, CRM, BI tizimlari orqali moliyaviy
oqimlar, balans, rentabellik va risklar
monitoringi.
Tezkor qaror qabul qilish
imkonini beradi, real vaqtli
moliyaviy nazoratni ta’minlaydi.
Manba:
muallif tomonidan tayyorlandi.
Korxonalarning investitsiya faoliyatida moliyaviy barqarorlikni ta’minlash ko‘p qirrali va
o‘zaro bog‘liq mexanizmlarni talab etadi
. Kapital tuzilmasini muvozanatlash, likvidlikni
boshqarish, risklarni aniqlash va moliyaviy tahlil vositalaridan samarali foydalanish orqali
korxonalarda investitsiyalarning uzluksizligi va samaradorligi ta'minlanadi. Bu
mexanizmlarning kompleks qo‘llanil
ishi nafaqat moliyaviy barqarorlikni mustahkamlaydi,
balki investitsion jozibadorlikni oshiradi.
Xulosa va takliflar.
Korxonalarning investitsiya faoliyatida moliyaviy barqarorlikni ta’minlash uchun
quyidagi kompleks va strategik takliflarni ilgari surish mumkin: birinchidan, moliyalashtirish
manbalarini diversifikatsiya qilish zarur, bu esa bank kreditlaridan tashqari fond bozori
www.sci-p.uz
II SON. 2025
326
vositalari, davlat kafolatlari, leasing, grant va obligatsiyalardan foydalanishni kengaytirishni
taqozo etadi. Ikkinchidan, moliyaviy xavflarni baholovchi va boshqaruvchi tizimlar
–
xususan,
stress-
testlar, real vaqtli pul oqimlari monitoringi, valyuta va foiz risklari bo‘yicha hedj
strategiyalarini joriy etish tavsiya etiladi. Uchinchidan, korxonalarda moliyaviy ko‘rsatkichlarni
muntazam monitoring qilish tizimi yo‘lga qo‘yilishi lozim; bunda rentabellik, likvidlik va
qarzdorlik indikatorlari asosida investitsion holat baholanadi. To‘rtinchidan, korxonalarning
ichki moliyaviy boshqaruv salohiyatini oshirish maqsadida zamonaviy axborot texnologiyalari
–
ERP, CRM va moliyaviy tahlil modellarini joriy etish dolzarbdir. Beshinchidan, davlat
darajasida moliyaviy barqarorlikni rag‘batlantirishga qaratilgan fiskal va institutsional
mexanizmlar
–
soliq imtiyozlari, kredit subsidiyalari va kafolat fondlari orqali moliyaviy
xavflarni yengillashtirish mexanizmlari ishlab chiqilishi lozim.
Yuqoridagi tahlillar asosida xulosa qilish mumkinki, korxonalarning investitsiya
faoliyatida moliyaviy barqarorlikni ta’minlash –
bu faqat buxgalteriya balansining muvozanatli
bo‘lishi emas, balki kompleks va strategik yondashuvlarni talab etadigan ko‘p komponentli
tizimdir. Bunda kapital tuzilmasining maqbulligi, likvidlikni saqlash, xavflarni boshqarish,
moliyaviy monitoring va rejalashtirish, shuningdek, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish
kabi omillar muhim rol o‘ynaydi. Moliyaviy barqarorlik korxonalar uchun nafaqat investitsion
salohiyatni ro‘yobga chiqarish vositasi, balki ularning uzoq muddatli raqobatbardoshligi,
moliyaviy mustaqilligi va iqtisodiy
otdagi faol ishtirokini ta’minlovchi asosiy strategik omildir.
Shu bois, investitsiya siyosatini ishlab chiqishda moliyaviy barqarorlikni asosiy
ustuvorliklardan biri sifatida belgilash zarur.
Adabiyotlar
/Литература/Reference:
Altman, E. I. (1968). Financial Ratios, Discriminant Analysis and the Prediction of Corporate
Bankruptcy. The Journal of Finance, 23(4), 589
–
609.
International Monetary Fund. (2020). Financial Soundness Indicators Compilation Guide.
Washington, DC: IMF.
Modigliani, F., & Miller, M. H. (1958). The Cost of Capital, Corporation Finance and the
Theory of Investment. The American Economic Review, 48(3), 261
–
297.
Myers, S. C., & Majluf, N. S. (1984). Corporate financing and investment decisions when firms
have information that investors do not have. Journal of Financial Economics, 13(2), 187
–
221.
Ross, S. A., Westerfield, R. W., & Jordan, B. D. (2008). Fundamentals of Corporate Finance.
McGraw-Hill Education.
World Bank. (2021). Global Financial Development Report: Financial Inclusion. Washington,
DC.
