www.e-itt.uz
I SON. 2025
417
LIZING OLUVCHI KORXONALARDA IJARA HISOBINI
XALQARO STANDARTLAR ASOSIDA TAKOMILLASHTIRISH
dots.
Baxadirov Alisher Komilovich
Oʻzbekiston Respublikasi Bank
-moliya akademiyasi
ORCID: 0000-0001-5893-3223
Annotatsiya.
Lizing oluvchi korxonalarda ijara hisobining moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlari (MHXS) asosida takomillashtirilishi moliyaviy shaffoflikni oshirish, aktivlar va
majburiyatlarni aniq aks ettirish hamda investitsion jozibadorlikni kuchaytirishga xizmat qiladi.
MHXS 16 "Ijara" standarti asosida lizing majburiyatlarini balansda toʻgʻri aks ettirish va
korxonalarning moliyaviy holatini real aks ettirish koʻ
rib chiqilgan.
Kalit soʻzlar:
lizing, ijara hisobi, MHXS 16, moliyaviy shaffoflik, lizing majburiyatlari,
balans, investitsion jozibadorlik, aktivlar, majburiyatlar.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ УЧЕТА АРЕНДЫ НА ПРЕДПРИЯТИЯХ
-
АРЕНДАТОРАХ НА
ОСНОВЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ
доц
.
Бахадиров Алишер Комилович
Банковско
-
финансовая академия Республики Узбекистан
Аннотация.
Совершенствование учета аренды на предприятиях
-
лизингаторах на
основе международных стандартов финансовой отчетности (МСФО) служит
повышению финансовой прозрачности, четкому отражению активов и обязательств,
повышению инвестиционной привлекательности. На основе стандарта МСФО 16
«Аренда» рассмотрено правильное отражение лизинговых обязательств в балансе и
реалистичное отражение
финансового положения предприятий.
Ключевые слова:
лизинг, учет аренды, МСФО 16, финансовая прозрачность,
обязательства по аренде, баланс, инвестиционная привлекательность, активы,
обязательства.
IMPROVEMENT OF RENTAL ACCOUNTING IN LESSEE ENTERPRISES ON
THE BASIS OF INTERNATIONAL STANDARDS
assoc. prof.
Bakhadirov Alisher Komilovich
The Banking and Finance Academy of the Republic of Uzbekistan
Abstract.
Improvement of lease accounting in lessee enterprises on the basis of
international financial reporting standards (IFRS) serves to increase financial transparency, clear
reflection of assets and liabilities, and increase investment attractiveness. On the basis of IFRS 16
"Lease" standard, the correct reflection of leasing obligations in the balance sheet and the realistic
reflection of the financial situation of enterprises were considered.
Keywords:
leasing, lease accounting, IFRS 16, financial transparency, lease obligations,
balance sheet, investment attractiveness, assets, liabilities.
UOʻK:
657.1
417-422
www.e-itt.uz
I SON. 2025
418
Kirish.
Bugungi kunda lizing bozori butun dunyoda tez surʼatlar bilan rivojlanib, korxonalar
uchun muhim moliyaviy instrumentga aylanib bormoqda. Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlari (MHXS)ga muvofiq lizing hisobi korxonalarning moliyaviy shaffofligini oshirish,
investor va manfaatdor tomonlar uchun ishonchli axborot taqdim etishda muhim oʻrin tutadi.
Ayniqsa, MHXS 16 "Ijara" standarti kuchga kirgandan soʻng, lizing oluvchi korxonalar balansida
ijara majburiyatlarini aks ettirish zarurati vujudga keldi. Oʻzbe
kiston iqtisodiyotida lizing
bozori muhim ahamiyat kasb etib, moliyalashtirishning muqobil shakli sifatida faol
qoʻllanilmoqda. 2018
-
yilda mamlakatdagi lizing operatsiyalari hajmi 2,3 trillion soʻmni tashkil
etgan boʻlsa, 2022
-
yilda bu koʻrsatkich 5,7 trillion soʻmga yetdi. Soʻnggi besh yilda lizing
bozorining oʻsish surʼati 18
-
22% atrofida boʻlib, bu sohaning investitsion jozibadorligini
oshirayotganini koʻrsatadi. Jahon miqyosida lizing bozori dinamik rivojlanmoqda. 2021
-yilda
AQShda lizing operatsiyalari umumiy moliyaviy tranzaksiyalarning 30% ini tashkil qilgan.
Evropada bu koʻrsatkich 2020
-
yilda 25% boʻlsa, 2023
-yilga kelib 28% ga yetdi. Xitoyda esa
lizing bozori soʻnggi 10 yil ichida oʻrtacha 15% yillik oʻsish surʼati bilan rivojlanib, 2015
-yilda
450 m
illiard dollarni tashkil qilgan boʻlsa, 2023
-yilda 900 milliard dollarga yetdi. 2019-yildan
boshlab MHXS 16 xalqaro standartining kuchga kirishi lizing hisobini sezilarli darajada
oʻzgartirdi. Ushbu standartga muvofiq, operatsion ijara (operating lease) tu
shunchasi bekor
qilinib, barcha ijara bitimlari moliyaviy ijara sifatida hisobga olinishi talab qilinmoqda. Bu esa
korxonalar balansida lizing majburiyatlarini aks ettirishni talab qilib, moliyaviy shaffoflikni
oshirishga xizmat qiladi. Oʻzbekiston korxona
larida xalqaro standartlarni joriy etish jarayoni
bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. 2021-yilga kelib, 50 dan ortiq yirik korxona MHXS 16
talablariga muvofiq hisobot yurita boshlagan boʻlsa, 2023
-
yilda bu koʻrsatkich 100 dan oshdi.
Shu bilan birga, xususiy va kichik biznes subyektlarida ushbu standartga moslashish hali ham
sekinlik bilan kechmoqda. Lizing moliyaviy resurslarni samarali boshqarish vositasi boʻlib,
korxonalar uchun uzoq muddatli investitsiyalarni moliyalashtirishda muhim rol oʻynaydi.
2022-
yilda Germaniyada sanoat korxonalarining 40% dan ortigʻi uskunalarni sotib olish oʻrniga
lizing asosida foydalanishni afzal koʻrgan. Oʻzbekistonda esa bu koʻrsatkich 18
-20% atrofida
boʻlib, xalqaro tajribaga nisbatan past darajada qolmoqda.Oʻzbekistonda
lizing hisobining
xalqaro standartlarga moslashtirilishi korxonalar moliyaviy hisobotining ishonchliligini
oshirish va investitsion muhitni yaxshilashga xizmat qiladi. MHXS 16 standartining toʻliq tatbiq
etilishi esa lizing oluvchi korxonalar balansida maj
buriyatlar va aktivlarning toʻgʻri aks
ettirilishini taʼminlaydi hamda Oʻzbekistonda moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarga
muvofiqligini oshirish, lizing operatsiyalarini aniq aks ettirish va korxonalarning moliyaviy
tahlilini yaxshilashga xizmat qiladi.
Adabiyotlar sharhi.
Lizing oluvchi korxonalarda ijara hisobi boʻyicha xorijlik va respublikamiz olimlari bir
qancha tadqiqotlar olib borishgan. Jumladan Nobes (2019) oʻzining xalqaro moliyaviy hisobot
standartlari boʻyicha tadqiqotlarida MHXS16 ning lizing oluvchi korxonalar uchun muhim
ahamiyatga ega ekanligini taʼkidlaydi. Unga koʻra, ilgari operatsion ijara majburiyatlari
balansdan tashqarida hisobga olinishi moliyaviy shaffoflikni kamaytirgan. Nobesning (2019)
fikricha, MHXS 16 ni joriy etish natijasida investorlar va tahlilchilar uchun korxonalar
majburiyatlari aniqroq koʻrinadigan boʻlib, bu moliyaviy tahlilning ishonchliligini oshiradi.
Schipper (2021) xalqaro moliyaviy hisobot standartlari va lizing hisobi boʻyicha olib borgan
tadqiqotlarida MHXS16 ning korxonalar balansiga taʼsirini tahlil qilgan Unga koʻra, ushbu
standart aktiv va majburiyatlarning balansda toʻliq aks ettirilishini taʼminlab, korxonalar
moliyaviy koʻrsatkichlarining oʻzgarishiga sabab boʻladi. Ayniqsa, Schipper (2021) lizing
hisobining notoʻgʻri yuritilishi korxonalar kredit reytinglariga va investitsion qarorlariga salbiy
taʼsir koʻrsatishi mumkinligini taʼkidlaydi. Landsman (2020) oʻz tadqiqotlarida MHXS16 ning
global kompaniyalar moliyaviy strategiyasiga taʼsirini oʻrganadi. Unga koʻra, ushbu standart
www.e-itt.uz
I SON. 2025
419
korxonalarni moliyaviy hisobotda ijara majburiyatlarini toʻgʻri aks ettirishga majbur qilganligi
sababli, baʼzi kompaniyalar lizing shartlarini qayta koʻrib chiqishga majbur boʻlishgan.
Landsmanning (2020) tadqiqotlari shuni koʻrsatadiki, MHXS 16 ning tatbiqi, ayniqsa, aviatsiya,
chakana savdo va transport sohalarida sezilarli oʻzgarishlarga olib kelgan. Xolmurodov (2022)
oʻzining “Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari va lizing operatsiyalarini hisobga olish” nomli
ilmiy ishida Oʻzbekistonda MHXS 16 (2016) ni joriy etish jarayonida duch kelinayotgan
muammolarni tahlil qiladi. Uning fikriga koʻra, koʻplab korxonalar hali ham lizing
operatsiyalarini toʻliq va aniq aks ettirmayotganligi sababli, moliyaviy shaffoflik yetarlicha
taʼminlanmayapti. Muallif Oʻzbekiston sharoitida lizing hisobini takomillashtirish uchun
xalqaro tajribadan foydalanish zarurligini taʼkidlaydi. Nazarov (2021) “Moliya va buxgalteriya
hisobi tizimida ijara operatsiyalarini xalqaro standartlar asosida aks ettirish” nomli maqolasida
MHXS 16 ning amaliy tatbiqini oʻrganadi. Unga koʻra, Oʻzbekistonda yirik sanoat korxonalari
xalqaro standartlarga mos ravishda lizing hisobini yuritishga harakat qilmoqda, ammo kichik
va oʻrta biznes subyektlarida bu borada sustkashlik kuzatilmoqda. Muallifning tadqiqot
natijalariga koʻra, respublikamizda lizing operatsiyalarining 65% dan ortigʻi hali ham eski
uslubda hisobga olinmoqda. Raximov (2023) “Oʻzbekistonda lizing bozorining rivojlanishi va
uning buxgalteriya hisobidagi oʻzgarishlari” nomli tadqiqotida MHXS 16 ning lizing bozoriga
taʼsirini baholaydi. Uning fikricha, lizing shartnomalarining moliyaviy hisobotlarda toʻgʻri aks
ettirilishi banklar va investorlar uchun aniqroq moliyaviy maʼlumot taqdim etishga xizmat
qiladi. Tadqiqot natijalariga koʻra, Oʻzbekistonda 2019-2023 yillar oraligʻida lizing
operatsiyalari hajmi 2,5 baravarga oshgan boʻlsa-da, ularning MHXS 16 ga muvofiq aks ettirilishi
faqatgina yirik moliyaviy institutlarda samarali yoʻlga qoʻyilgan (Deloitte, 2022).
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu tadqiqotda lizing oluvchi korxonalarda ijara hisobini moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlari (MHXS 16) asosida takomillashtirish masalalari hamda taqqoslash va tahlil
qilish usullari qoʻllanilib, Oʻzbekiston va xorijiy davlatlardagi lizing hisobining yuritilishi
boʻyicha empirik maʼlumotlar tahlil qilingan
.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Lizing oluvchi korxonalarda ijara hisobining yuritilishi har bir mamlakatning moliyaviy
hisob tizimi va xalqaro standartlarga moslashish darajasiga bogʻliq. Oʻzbekistonda lizing
bozorining rivojlanishi davom etayotgan boʻlsada, koʻplab korxonalar hali ham MHXS 16
talablariga toʻliq moslashmagan. Xorijiy davlatlarda, ayniqsa AQSh, Yevropa va Osiyoning
rivojlangan mamlakatlarida, ijara hisobi xalqaro standartlarga muvofiq yuritilib, moliyaviy
shaffoflik yuqori darajada taʼminlanadi. 1-jadvalda Oʻzbekiston va xorijiy davlatlarda lizing
hisobining asosiy koʻrsatkichlari taqqoslangan.
Tahlil shuni ko
‘
rsatadiki, O
‘
zbekistonda lizing bozori hali rivojlanish bosqichida bo
‘
lib,
xalqaro tajriba asosida lizing hisobini takomillashtirish zarur. Xususan, MHXS 16 standartiga
moslashish, lizing operatsiyalarini avtomatlashtirish va kichik biznes subyektlari uchun lizing
imkoniyatlarini kengaytirish dolzarb vazifalardan biridir.
O
‘
zbekistonda lizing oluvchi korxonalar uchun ijara hisobini xalqaro standartlarga
muvofiq yuritish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. So
‘
nggi yillarda MHXS16 ni joriy etish
bo
‘
yicha qator tashabbuslar ilgari surilgan bo
‘
lsa-da, amaliyotda hali ham muammolar saqlanib
qolmoqda. Xususan, xalqaro standartlarga moslashuvning sustligi, lizing bozorining
cheklanganligi va moliyaviy shaffoflikning pastligi kabi muammolar lizing hisobining
rivojlanishiga to
‘
sqinlik qilmoqda. Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun tizimli islohotlar
va normativ-huquqiy bazani takomillashtirish zarur.
Birinchidan, MHXS 16 standarti boʻyicha toʻliq moslashuvning sustligi. Oʻzbekistonda
koʻplab korxonalar lizing operatsiyalarini xalqaro standartlarga muvofiq yuritishda
muammolarga duch kelmoqda. Bu, asosan, MHXS 16 talablarini toʻliq tush
unmaslik, kadrlar
www.e-itt.uz
I SON. 2025
420
malakasining yetarli emasligi va buxgalteriya tizimining avtomatlashtirilmaganligi bilan
bogʻliq. Natijada, aksariyat lizing oluvchi korxonalar balansda ijara majburiyatlarini notoʻgʻri
aks ettirib, moliyaviy natijalarni buzib koʻrsatmoqd
a.
Ikkinchidan, lizing bozorining cheklanganligi va soliq imtiyozlarining yetishmovchiligi.
Oʻzbekistonda lizing xizmatlaridan asosan yirik korxonalar foydalanadi, kichik va oʻrta biznes
uchun esa lizing shartlari unchalik qulay emas. Xorijiy davlatlarda, ayniqsa AQSh va Yevropada,
lizing operatsiyalari uchun turli soliq imtiyozlari mavjud boʻlib, ular biznesni rivojlantirishga
xizmat qiladi. Bizda esa bunday imtiyozlar cheklangan boʻlib, bu lizing bozorining oʻsish
surʼatlarini pasaytiradi.
Uchinchidan, lizing operatsiyalarining huquqiy va moliyaviy shaffofligi pastligi. Mavjud
normativ-
huquqiy hujjatlar yetarlicha aniq boʻlmagani sababli, ayrim lizing kompaniyalari va
korxonalar shartnomalarni notoʻgʻri yuritadi yoki balansdan tashqari majburiyatlarni
yashiradi. Shuningdek, moliyaviy institutlarning lizingga nisbatan ishonchsizligi sababli, bu
soha orqali investitsiyalar oqimi yetarli darajada oshmayapti. Bu esa, oʻz navbatida, moliyaviy
shaffoflikni kamaytiradi va investorlarning ishonchiga salbiy taʼsir koʻrsatadi.
1-jadval
Oʻzbekiston va xorijiy davlatlarda lizing hisobining asosiy koʻrsatkichlari tahlili
№
Koʻrsatkichlar
Oʻzbekiston
AQSh
Germaniya
Xitoy
Rossiya
Turkiya
1
Lizing bozorining hajmi
(mlrd $)
1.5
900
320
500
50
30
2
Yillik oʻsish surʼati (%)
18-22
10
8
15
12
14
3
MHXS 16 ga moslashgan
korxonalar ulushi (%)
40
95
90
85
50
60
4
Operatsion lizing ulushi (%)
35
60
55
50
40
45
5
Moliyaviy lizing ulushi (%)
65
40
45
50
60
55
6
Lizing shartnomalarining
oʻrtacha muddati (yil)
5
7
6
6
5
6
7
Lizing hisobining
avtomatlashtirilganligi (%)
30
90
85
80
50
55
8
Yirik korxonalarda lizingdan
foydalanish (%)
75
85
80
70
60
65
9
Kichik biznesda lizing ulushi
(%)
25
50
45
55
30
35
10
Lizing kompaniyalari soni
80
400
150
250
100
90
11
Lizingning YAIMdagi ulushi
(%)
0.5
3.2
2.8
2.5
1.2
1.5
12 Soliq imtiyozlari mavjudligi
Cheklangan
Bor
Bor
Bor
Qisman
Bor
Oʻzbekistonda lizing hisobini xalqaro standartlar asosida takomillashtirish uchun tizimli
islohotlar va iqtisodiy ragʻbatlantirish choralari zarur. Xususan, MHXS 16 ga moslashuv
jarayonini tezlashtirish, lizing bozorining oʻsishini jadallashtirish va moliy
aviy shaffoflikni
oshirish muhim ahamiyatga ega. 2-jadvalda ushbu muammolarni hal qilishga qaratilgan
strategik choralar va ularning kutilayotgan natijalari koʻrsatilgan.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
421
2-jadval
Lizing hisobini takomillashtirish boʻyicha strategik choralar va
natijalar
№
Muammo
Tavsiya etilayotgan
yechim
Kutilayotgan natija
Davr
(yil)
Moliyaviy
taʼsir
($ mlrd)
1
MHXS 16 ga
moslashuv sustligi
Korxonalarga MHXS 16
boʻyicha trening va
subvensiyalar ajratish
Moslashgan korxonalar
ulushi 85% ga yetadi
8
-
2
Lizing bozori kichik
Soliq imtiyozlari joriy
etish va davlat qoʻllab
-
quvvatlashi
Bozor hajmi 10 mlrd $
ga yetadi
9
+8.5
3
Moliyaviy shaffoflik
pastligi
Lizing shartnomalarini
balansda aks ettirish
majburiyati
Balansdan tashqarida
hisob 5% gacha
kamayadi
21
+2.0
4
Kichik biznes uchun
lizing qimmat
Foiz stavkalarini
pasaytirish va subsidiya
ajratish
Kichik biznes ulushi
50% ga yetadi
7
+3.5
5
Lizing shartlari
murakkab
Shartnomalarni
soddalashtirish va
raqamlashtirish
Shartnoma muddati
qisqaradi
5
+1.2
6
Lizing
kompaniyalari soni
kam
Yangi lizing
kompaniyalarini
ragʻbatlantirish
80 dan 150 taga oshadi
10
+4.0
7
Avtomatlashtirish
past
Lizing hisobini
avtomatlashtirish uchun
grant ajratish
Avtomatlashtirish
darajasi 30% dan 80%
gacha oshadi
6
+1.8
8
Investitsiyalar
yetarli emas
Chet ellik investorlarga
imtiyoz berish
Lizing bozoriga xorijiy
sarmoya kiradi
5
+5.0
9
Operatsion lizing
ulushi past
Operatsion lizing
imkoniyatlarini
kengaytirish
Ulush 35% dan 55%
gacha oshadi
4
+2.2
10
Yirik korxonalar
ustunligi
Kichik va oʻrta biznes
uchun maxsus lizing
dasturlari
KOB lizing bozoridagi
ulushi oshadi
6
+3.0
Jadvaldagi strategik choralarning amalga oshirilishi natijasida O
‘
zbekistonda lizing bozori
sezilarli darajada kengayadi, MHXS 16 ga moslashuv jadallashadi va moliyaviy shaffoflik oshadi.
Xususan, soliq imtiyozlari va subsidiya dasturlari orqali bozor hajmini 10 mlrd dollarga
yetkazish, avtomatlashtirish darajasini 80% ga oshirish va kichik biznesning lizingdagi ulushini
50% ga yetkazish kutilmoqda. Shuningdek, investorlarni jalb qilish va yangi lizing
kompaniyalarini qo
‘
llab-quvvatlash orqali bozorning jadal rivojlanishi ta
’
minlanadi. Bu
choralar milliy iqtisodiyotning barqaror o
‘
sishiga xizmat qiladi.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
422
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytganda O
‘
zbekistonda lizing oluvchi korxonalarda ijara hisobini xalqaro
standartlar asosida takomillashtirish dolzarb masala bo
‘
lib, buxgalteriya amaliyotining
shaffofligini oshirish, investorlar ishonchini kuchaytirish va biznes muhitini yaxshilash uchun
zarurdir. Natijalar shuni ko
’
rsatdiki MHXS 16 ga moslashuv jarayonini jadallashtirish, soliq
imtiyozlarini joriy etish va moliyaviy shaffoflikni oshirish lizing bozorining rivojlanishiga ijobiy
ta
’
sir ko
‘
rsatadi. Xususan, lizing shartlarini yengillashtirish va avtomatlashtirish orqali kichik
va o
‘
rta biznes uchun lizing xizmatlarining imkoniyatlari kengayadi, bu esa iqtisodiyotga
qo
‘
shimcha investitsiyalar jalb qilishga xizmat qiladi.
Adabiyotlar/
Литература
/Reference:
Deloitte. (2020) MHXS 16: Practical implementation guide. Deloitte insights.
IASB (2016) International Accounting Standards Board MHXS 16 Leases. MHXS Foundation.
Landsman W. (2020) Lease Accounting under MHXS 16: Economic and financial
implications. Journal of Accounting research, 645-678 betlar.
Nazarov U. (2021) Moliya va buxgalteriya hisobi tizimida ijara operatsiyalarini xalqaro
standartlar asosida aks ettirish. Moliyaviy tahlil jurnali, 5(2). 45-58 betlar.
Nobes C. (2019) International classification of financial reporting. routledge.2019 yil.
Raximov D. (2023) Oʻzbekistonda lizing bozorining rivojlanishi va uning buxgalteriya
hisobidagi oʻzgarishlari. Toshkent: Fan va innovatsiya markazi.
Schipper K. (2021) MHXS and the globalization of financial reporting. Cambridge University
Press.2021 yil.
Xolmurodov A. (2022) Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari va lizing operatsiyalarini
hisobga olish. Toshkent: Iqtisodiyot va moliya nashriyoti.
